Cây Mè

Kỹ thuật trồng và chăm sóc cây mè

(Sesamum indicum)

Tài liệu này có tại trang web Trường Đại học Cần ThÆ¡

I MỞ ĐẦU

1 Nguồn gốc

Nguồn gốc có từ Châu Phi. Có nhiều ý kiến cho rằng Êtiopi là nguyên sản của giống mè trồng hiện nay. Tuy nhiên cÅ©ng có ý kiến cho rằng vùng Afghan - Persian má»›i là nguyên sản của các giống mè trồng. Mè là loại cây có dầu được trồng lâu đời (khoảng 2000 năm trÆ°á»›c công nguyên). Sau Ä‘ó được Ä‘Æ°a vào vùng tiểu Á (Babylon) và được di về phía tây - vào châu Âu và phía nam vào châu Á dần dần được phân bố đến Ấn Độ và má»™t số nÆ°á»›c nam Á Trung Quốc. Ấn Độ được xem nhÆ° là trung tâm phân bố của cây mè.

Ở Nam Mỹ, mè được du nhập qua từ Châu Phi sau khi người Âu Châu khám phá ra ở Châu Mỹ vào năm 1492 (do Chritophecoloms người Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha) Ä‘em mè Ä‘i bán.

2 Tình hình sản xuất

TrÆ°á»›c thế chiến thứ hai, diện tích trồng mè từ 5 triệu ha vào năm 1939, đạt sản lượng 1,5 tấn trong Ä‘ó Ấn Độ là quốc gia trồng nhiều nhất vá»›i diện tích 2,5 triệu ha, kế Ä‘ó là Trung Quốc 1,2 triệu ha, Miến Điện 700.000 ha, Soudan 400.000 ha, Mehico 200.000 ha. Các quốc gia có diện tích trồng < 50.000 ha gồm: Pakistan, Thổ NhÄ© Kỳ, Ouganda, Megéria.

Hiện nay, tuy vá»›i diện tích không nhiều mè Ä‘ã được trồng khắp các châu lục trên thế giá»›i.

Sản lượng mè hằng năm trên thế giá»›i khoảng 2 triệu tấn.

Các vùng trồng chính:

- Châu Á : Sản xuất 55 - 60% sản lượng trên thế giá»›i

- Châu Mỹ: 18 - 20%

- Châu Phi: 18 - 20%

Ngoài ra, Châu Âu và Châu Đại DÆ°Æ¡ng cÅ©ng có trồng rãi rác nhÆ°ng không Ä‘áng kể.

Các nÆ°á»›c trồng nhiều mè trên thế giá»›i:

- Ấn Độ: Đứng đầu thế giới với sản lượng khoảng 4000.000 tấn/năm

- Trung Quốc nước sản xuất lớn thứ 2: 320.000 - 350.000 tấn.

- Sudan (Châu Phi): 150 - 200 ngàn tấn.

- Mexico (Châu Mỹ): 150 - 180 ngàn tấn.

Các nÆ°á»›c có sản lượng tÆ°Æ¡ng đối lá»›n khác là: Burma, Pakistan, Thailan (châu Á); Nigiêria, Tanazania, Uganda (Châu Phi); Colombia, Venezuela (Châu Mỹ).

Năng suất mè nói chung còn thấp. Năng suất bình quân thế giá»›i chỉ khoảng 300 - 400 kg/ha.

Ở nÆ°á»›c ta mè được trồng nhiều ở các tỉnh Đồng Bằng Sông Cá»­u Long. Miền Đông Nam Bá»™ và Trung Bá»™ (riêng tỉnh An Giang, diện tích trồng mè hiện nay tăng lên đến 16.000 ha). Tại vùng Châu Phú An Giang, năng suất đạt từ 400 - 600 kg/ha. Nếu áp dụng biện pháp canh tác thích hợp, năng suất mè có thể đạt 1 tấn/ha. Ở Việt Nam, mè được trồng lâu đời nhất là ở Miền Bắc, nhÆ°ng diện tích không mở rá»™ng được vì Ä‘iều kiện khí hậu và đất Ä‘ai không thích hợp cho cây trồng phát triển.

Hiện nay, diện tích mè không mở rá»™ng được do tình hình xuất khẩu không ổn định và giá cả biến Ä‘á»™ng so vá»›i các loại cây trồng khác.

3 Công dụng và giá trị kinh tế

3.1 Công dụng

a. Hạt mè

- Được sá»­ dụng rất phổ biến để chế biến nhiều dạng thức ăn (kẹo mè, chè mè...). Trong dân gian, còn dùng mè để nấu cháo (nếp vá»›i mè) cho người mẹ cho con bú rất tốt.

b. Dầu mè

- Tiêu thụ nhiều nhất, dầu mè rất tốt, khác vá»›i các loại dầu khác là không bị oxy hóa nên nên không chuyển thành mùi khó chịu. Vì trong mè có chứa chất sesamol, ngăn cản quá trình oxy-hóa.

Trong kỹ nghệ, dầu mè sá»­ dụng để bôi trÆ¡n máy móc cao cấp: máy bay, máy dùng trong khoa học kỹ thuật, dầu dùng để pha sÆ¡n, pha vecni rất tốt vì có màu láng bóng.

Trong y học, dùng để làm thuốc viên con nhá»™ng. Dầu mè còn dùng trong mỹ phẩm, ở Ấn Độ, người ta còn dùng dầu mè để bôi vào tóc cho bóng mượt.

3.2 Giá trị dinh dưỡng

Mè có giá trị dinh dưỡng cao, trong hạt mè có chứa: 45 - 55% dầu, 19 - 20% Protein, 8 - 11% đường, 5% nÆ°á»›c, 4 - 6% chất tro. Thành phần axit hữu cÆ¡ chủ yếu của dầu mè là 2 loại acid béo chÆ°a no sau:

- Axit oleic (C18 H34 O2): 45,3 - 49,4%.

- Axit linoleic (C18 H32 O2): 37,7 - 41,2%.

Nếu so sánh hàm lượng acid amin có trong bá»™t mè và trong thịt, ta thấy các acid amin có trong bá»™t mè gần tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i acid amin có trong thịt.

Sau Ä‘ây là bảng phân tích thành phần dinh dưỡng có trong bá»™t mè và trong thịt.

Acid amin	Bá»™t mè %	Thịt %
Lysin	2,8	10,0
Triptophan	1,8	1,4
Methionine	3,2	3,2
Phenilatanine	8,0	5,0
Leucine	7,5	8,0
Isoleucine	4,8	6,0
Valine	5,1	5,5
Threonine	4,0	5,0

II PHÂN LOẠI VÀ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC

1 Phân Loại

Trên thế giá»›i, mè được trồng là Sesamun indicum L. có số lượng nhiá»…m sắc thể 2n = 26, ngoài ra còn có S. Capennsen, S. alanum, S. chenkii, S. Laniniatum có 2n = 64.

Mè có nhiều giống và nhiều dòng, khác nhau về thời gian sinh trưởng, màu sắc của hạt và dạng cây.

Má»™t giả thuyết cho rằng có má»™t Ä‘oàn du khảo của Liên Xô Ä‘i khắp thế giá»›i Ä‘ã thu được 500 mẫu, chia ra 111 dạng khác nhau nhÆ°ng nói chung hiện nay phân loại mè dá»±a vào má»™t số đặc tính thá»±c vật nhÆ° sau:

- Thời gian sinh trưởng: phân loại giống có thời gian sinh trưởng dài ngày (trên 100 ngày) hoặc giống sinh trưởng ngắn ngày (dÆ°á»›i 100 ngày). Cách phân loại này rất quan trọng khi chọn giống để luân canh vá»›i cây trồng khác nhÆ° lúa, bắp, đậu, khoai...

- Số khía trên trái mè: phân loại các giống mè bốn khía, sáu khía, tám khía, phân loại naöy dùng để chọn cỡ hạt nhỏ lại.

- Trái bị nứt khi thu hoạch hay không bị nứt: phân loại này giúp cho việc thu hoạch được đồng loạt hay không vì những giống không nứt trái khi thu hoạch không bị nứt hạt.

- Màu hạt: Ä‘ây là cách phân loại phổ biến nhất. Phân biệt hai loại mè:

Mè Ä‘en (Sesamun indicum L.)

Mè vàng (Sesamun orientalis L.)

Mè Ä‘en cho màu có phẩm chất tốt và hàm lượng dầu cao hÆ¡n mè trắng (nhất là mè Ä‘en má»™t vỏ), mè Ä‘en có giá trị xuất khẩu cao hÆ¡n mè trắng.

Vỏ hạt phân biệt mè má»™t vỏ vá»›i mè hai vỏ, vì mè má»™t vỏ cho dầu cao hÆ¡n mè hai vỏ.

Ngoài các cách phân loại trên, người ta còn phân loại mè theo thời vụ trồng, số hoa ở nách lá, sá»± phân cành trên thân.

Một số giống được trồng phổ biến hiện nay:

* Nhóm mè vàng

- Mè vàng An Giang: trổ hoa 30 ngày sau khi trồng phân cành ít (2-3 cành trên cây), thân màu xanh, chiều cao khoảng 80cm, thời gian sinh trưởng ngắn, khoảng 85 ngày. Năng suất bình quân 1,2 tấn/ha, giống này có sáu hoa, trái có tám khía, trồng phổ biến ở vùng Châu Phú (An Giang).

- Mè vàng Miền Đông: trổ hoa 30 ngày sau khi trồng, phân cành trung bình (4 cành/cây), thân màu xanh đậm, chiều cao thấp (70 cm), thời gian sinh trưởng ngắn (80 ngày), năng suất khá cao (1,5 tấn/ha). Giống trồng phổ biến ở Đồng Nai, Sông Bé trên vùng đất cao, trái có bốn đến tám khía.

- Mè vàng Cồn KhÆ°Æ¡ng: Trổ hoa ngày thứ 35 sau khi trồng, phân cành 4-6 cành/cây), chiều cao 90 cm, thời gian sinh trưởng 75 ngày, năng suất 1,4 tấn/ha. Trồng phổ biến ở Cồn KhÆ°Æ¡ng (Cần ThÆ¡), trái có bốn đến sáu khía.

* Nhóm mè Ä‘en

- Mè Ä‘en Trà Ôn: trổ hoa ngày thứ 35 sau khi gieo, phân cành nhiều (4-6 cành/cây), chiều cao 90 cm, thời gian sinh trưởng 95 ngày, năng suất khá cao (1,4 tấn/ha). Trồng phổ biến ở Trà Ôn (VÄ©nh Long), trái có từ 4 đến 6 khía.

- Mè Ä‘en Campuchia: nhập từ Ấn Độ, phân cành rất nhiều, có cả cành cấp hai mang trái, chiều cao từ 90 - 100cm, thời gian sinh trưởng 100 ngày, năng suất cao nhất trong các giống (1,6 tấn/ha), tuy nhiên hạt có nhiều màu sắc khác nhau (có cả đỏ, trắng, nâu), rất khó khi chọn hạt để xuất khẩu.

2 Đặc điểm sinh học

2.1 Rá»…

Thuá»™c loại rá»… cọc, rá»… chính ăn sâu. Đồng thời hệ rá»… bên của mè cÅ©ng rất phát triển về bề ngang. Rá»… mè phân bố chủ yếu ở lá»›p đất từ 0 - 25 cm. Nếu mè ở vùng đất cát, vùng khô hạn, rá»… cái có thể ăn sâu từ 1m đến 1,2 m để tìm nguồn nÆ°á»›c ngầm.

Nhiều thí nghiệm cho thấy tốc Ä‘á»™ ra rá»… của mè rất chậm, kém hÆ¡n đậu phá»™ng, bắp. Đây là vấn đề cần lÆ°u ý khi trồng xen mè vá»›i các cây trồng này.

Trên đất cát, rá»… mọc tốt hÆ¡n trên đất sét và không chịu ngập trong thời gian ngắn.

Đặc tính của rá»… mè phát triển kém nên dá»… bị đổ ngã khi có mÆ°a to gió lá»›n. Vì vậy khi trồng mè, chú ý phải vun gốc, xẻ rãnh để thoát nÆ°á»›c (nhất là trồng vào mùa mÆ°a).

2.2 Thân

Thân mè thuá»™c thân thảo, thân thường có hình 4 cạnh vá»›i những tiết diện vuông và những rãnh dọc. Tuy nhiên, có những dạng thân rất rá»—ng hình chữ nhật. Thân có thể tròn, trên thân có nhiều lóng hoặc ít lóng. Đặc tính này cÅ©ng để phân biệt giống. Màu sắc của thân thay đổi từ màu xanh nhạt đến màu tím, phổ biến nhất là màu xanh đậm. Thân cao từ 60-120 cm. Trong Ä‘iều kiện hạn, thân có thể thấp hÆ¡n, nhÆ°ng cÅ©ng có giống đạt đến 3m.

Số lượng cành trên cây phụ thuá»™c chủ yếu vào giống, thường có khoảng 2 - 6 cành. Cành mọc từ các nách lá gần gốc.

Mức Ä‘á»™ phân cành thá»±c sá»± là tốc Ä‘á»™ sinh trưởng chung của cây, trá»±c tiếp bị ảnh hưởng của môi trường mật Ä‘á»™, lượng mÆ°a, Ä‘á»™ dài ngày.

Các dạng thân ngắn Ä‘âm cành ít thường chín sá»›m, cây cao thường chín trá»… và có khuynh hÆ°á»›ng chịu hạn khá hÆ¡n. Các giống dài ngày thường phát triển chậm ở giai Ä‘oạn cây con, nhÆ°ng tăng trưởng nhanh ở giai Ä‘oạn sau.

2.3 Lá

Lá mè rất biến đổi về dạng và kích thÆ°á»›c trên cùng má»™t cây và giữa các giống. Lá dÆ°á»›i thường rá»™ng Ä‘ôi khi có thùy, mép (rìa) hình răng cÆ°a hÆ°á»›ng ra ngoài lá giữa thường nguyên hình móc, Ä‘ôi khi răng cÆ°a lá trên hẹp hÆ¡n. Lá mọc đối hay luân phiên tùy giống, cách sắp xếp lá ảnh hưởng đến số hoa mang trên nách lá và năng suất hạt trên cây. Lá mọc đối tạo diều kiện có nhiều hoa. Kích thÆ°á»›c của lá thay đổi từ 3 -17,5 cm chiều dài và 1-1,5 cm chiều rá»™ng. Lá có màu xanh đậm, xanh nhạt tùy thuá»™c vào giống. Mặt trên của lá có lông tÆ¡ bao phủ. Theo nhiều thí nghiệm cho thấy tốc Ä‘á»™ dẫn nÆ°á»›c của lá mè không mở quả nhanh hÆ¡n lá mè mở quả. Do Ä‘ó, những vùng thiếu nÆ°á»›c thì không thích hợp cho giống mè mở quả.

2.4 Cành

Xuất phát từ thân chính, cành có thể mọc cách hay mọc đối nhau, cành sẽ mang hoa và trái, trên các cành chính còn có cành cấp hai. Sá»± phân cành trên thân chính cÅ©ng là má»™t yếu tố để phân biệt các giống mè, thường màu của cành trên thân giống nhÆ° thân chính.

2.5 Hoa

Hoa mè thuá»™c hình chuông. Cuống hoa ngắn, tràng hoa gồm 5 cánh hợp thành hình chuông.

Đài hoa màu xanh, 5 cánh cạn. Ống hoa dài 3 - 4 cm. Hoa mọc ở nách lá thành chùm. Má»—i chùm có 4 - 8 hoa. Nhị Ä‘á»±c 5 nhÆ°ng có 1 bất dục. Bầu nhụy nằm trên Ä‘ài hoa, có 2 ngăn vá»›i nhiều vách giả.

2.6 Quả

Là má»™t loại quả nang, tiết diện hình chữ nhật, có rãnh sâu, có đầu nhọn hình tam giác ngắn. Hình dạng của quả cÅ©ng là má»™t yếu tố để phân biệt các giống. Chiều dài trái thay đổi từ 2,5 - 8cm, đường kính trái thay đổi từ 0,5-2 cm số vách ngăn từ 1-12 trái thường có lông tÆ¡ bao phủ. Trái mở ra bằng cách chẻ dọc vách ngăn từ trên xuống. Mức Ä‘á»™ mở trái là đặc tính quan trọng khi chọn giống để trồng cho phù hợp vá»›i Ä‘iều kiện thu hoạch.

Chất lượng quả cÅ©ng khác nhau tùy vị trí Ä‘óng quả. Thường quả ở vị trí thấp có hạt lá»›n hÆ¡n ở vị trí cao.

2.7 Hạt

Hạt mè là hạt song tá»­ diệp. Cấu tạo hạt có ná»™i phôi nhủ.

Hạt mè nhỏ thường có hình trứng hÆ¡i dẹp trọng lượng 1000 hạt từ 2 - 4 g. Vỏ láng hoặc nhăn màu Ä‘en, trắng, vàng, nâu đỏ hay xám, cÅ©ng có hạt màu xám nâu, xanh olive và nâu đậm. Hạt mè tÆ°Æ¡ng đối mảnh và chứa rất nhiều dầu, do Ä‘ó, dá»… mất sức nảy mầm sau khi thu hoạch. Má»™t số giống mè có tính miên trạng kéo dài đến 6 tháng sau khi thu hoạch. Giống có trái nhiều khía thì hạt nhỏ hÆ¡n giống có trái ít khía.

III Sá»° SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA MÈ

Thời gian sinh trưởng của mè biến Ä‘á»™ng từ 75 - 120 ngày. Thời kỳ sinh trưởng dinh dưỡng của mè kéo dài 40 - 60 ngày tùy thuá»™c vào giống và Ä‘iều kiện ngoại cảnh. Điều kiện ngoại cảnh ảnh hưởng lá»›n đến thời gian của thời kỳ này là nhiệt Ä‘á»™ và Ä‘á»™ dài ngày.

Trong thời kỳ sinh trưởng dinh dưỡng, quá trình sinh lý quan trọng nhất của mè là sá»± sinh trưởng của các bá»™ phận dinh dưỡng và sá»± phân hóa mầm hoa. Thời kỳ sinh trưởng phát triển đặc trÆ°ng là sá»± ra hoa, kết quả, hình thành hạt và chín.

Mè ra hoa trong khoảng thời gian 15 - 20 ngày

Tốc Ä‘á»™ tăng trưởng của quả rất nhanh, quả phát triển tối Ä‘a trong khoảng 9 ngày sau khi nở hoa mặc dù quả còn tiếp tục phát triển trong 24 ngày, trong thời kỳ chín trọng lượng khô của quả đạt tối Ä‘a vào khoảng ngày thứ 27 sau khi hoa nở . Quả chín hoàn toàn vào khoảng 35 - 40 ngày.

IV ĐIỀU KIỆN SINH THÁI

4.1 Nhiệt độ

Vì cây có nguồn gốc nhiệt Ä‘á»›i. Tổng tích ôn của mè khoảng 2.700oC cho thời gian sinh trưởng 3 - 4 tháng nhiệt Ä‘ô trung bình thích hợp khoảng 25 - 30oC. Nhiệt Ä‘á»™ thích hợp cho hạt nảy mầm, sinh trưởng, các bá»™ phận dinh dưỡng và sá»± hình thành hoa khoảng 25 - 27oC. Nhiệt Ä‘á»™ thích hợp cho sá»± nở hoa và sá»± phát triển quả vào khoảng 28 - 32oC. Nếu nhiệt Ä‘á»™ dÆ°á»›i 20oC kéo dài thời gian nảy mầm. Nhiệt Ä‘á»™ dÆ°á»›i 18oC sẽ gây khó khăn cho sá»± phát triển và nếu nhiệt Ä‘á»™ dÆ°á»›i 10oC cây ngừng phát triển và chết.

Nhiệt Ä‘á»™ cao trên 40oC vào thời gian ra hoa sẽ cản trở sá»± thụ phấn, thụ tinh, tăng tá»· lệ hoa rụng và do Ä‘ó làm giảm số hoa.

4.2 Ánh Sáng

Mè là cây ngày ngắn. Trong Ä‘iều kiện thời gian chiếu sáng dÆ°á»›i 10 giờ/ngày sẽ rút ngắn thời gian sinh trưởng dinh dưỡng của mè. Mè sẽ ra hoa sá»›m hÆ¡n 15 - 20 ngày trong Ä‘iều kiện tá»± nhiên (12giờ/ngày).

Cường Ä‘á»™ ánh sáng, số giờ nắng số giờ nắng trong ngày ảnh hưởng trá»±c tiếp đến năng suất của mè. Trong thời gian sinh trưởng, nhất là sau khi trổ hoa, mè cần khoảng 200 - 300 giờ nắng/tháng cho tá»›i khi trái chín.

Má»™t số kết quả nghiên cứu cho thấy: Cường Ä‘á»™ ánh sáng trong thời gian kết quả đến khi chín 28.000 lux thích hợp nhất cho quá trình hình thành dầu. Hàm lượng dầu trong hạt giảm 8% nếu cường Ä‘á»™ ánh sáng giảm xuống 7.000 lux.

4.3 NÆ°á»›c

Là yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến năng suất mè. Mè tÆ°Æ¡ng đối chịu hạn nhÆ°ng cho năng suất thấp, khi đất có ẩm Ä‘á»™ dÆ°á»›i 70%. Mè ít cần nÆ°á»›c mÆ°a, mè cho năng suất cao ở lượng mÆ°a 500 - 650mm. Trong Ä‘iều kiện có tÆ°á»›i tổng lượng nÆ°á»›c cần lên tá»›i 900 - 1000mm.

Mè yêu cầu lượng nÆ°á»›c phân bố đều trong vụ: Thời kỳ sinh trưởng dinh dưỡng 34%; thời kỳ ra hoa kết quả 45%; và thời kỳ chín là 21%. Độ ẩm đất thích hợp cho sá»± sinh trưởng, phát triển và cho năng suất của mè khoảng 70 - 80%.

Tuy nhiên mè có khả năng chịu hạn khá. Các tài liệu nghiên cứu cÅ©ng nhÆ° trong thá»±c tiá»…n sản xuất cho thấy mè có thể cho năng suất trong Ä‘iều kiện lượng mÆ°a 200 - 300mm phân bố đều trong vụ.

MÆ°a lúc thu hoạch sẽ làm phẩm chất mè giảm do nhiá»…m bệnh. Mè rất dá»… mẫn cảm vá»›i nÆ°á»›c, nếu mÆ°a liên tục sẽ làm cây đổ ngã và chết. Trong lúc gieo hạt, mÆ°a nhiều hạt sẽ không nảy mầm.

4.4 Cao Ä‘á»™

Mè thích hợp ở Ä‘á»™ cao dÆ°á»›i 1.250m tuy nhiên vẫn thấy có những trường hợp trồng ở Ä‘á»™ cao khoảng 1.000m, mè trồng ở vùng này thường cây nhỏ, không phân cành, chỉ có má»™t hoa ở dÆ°á»›i nách lá, do Ä‘ó năng suất thấp.

Ở Ấn Độ và Venezuela, người ta thấy cùng má»™t giống nếu Ä‘em trồng ở nhiều nhiệt Ä‘á»™ cao khác nhau thì càng lên cao năng suất càng giảm.

4.5 Gió

Mè rất dá»… bị thiệt hại do gió, nhất là khi thân chính phát triển, gió cÅ©ng làm cho mất hạt khi trái bị nứt. Do Ä‘ó, khi chọn thời vụ trồng mè nên tránh vào thời gian mÆ°a to gió lá»›n. Ở Pháp người ta không Ä‘Æ°a mè trồng ở miền Nam vì má»™t trong những lý do vùng này có gió mạnh. Ở thung lÅ©ng Kasmia của Ấn Độ, mè bị thiệt hại nặng do gió mạnh từ miền núi thổi qua. Do Ä‘ó khi canh tác mè thường chọn những giống có lóng ngắn, chiều dài của thân tÆ°Æ¡ng đối ngắn có thể cho nhiều trái, chú ý cần phải vun gốc cho cây.

4.6 Đất

Mè phát triển được trên nhiều loại đất khác nhau, nhÆ°ng phát triển tốt nhất là trên loại đất phì nhiêu, thoát thủy tốt. CÆ¡ cấu đất không quan trọng bằng khả năng thoát nÆ°á»›c, cây sẽ chết nếu nÆ°á»›c ngập kéo dài, nhất là thời kỳ sinh trưởng đầu. Tính thích nghi của mè ở nhiều loại đất Ä‘ã được đề cập đến từ lâu. Cách Ä‘ây nhiều thế ká»·, người Roma cho rằng: mè yêu cầu đất phải tÆ¡i xốp, đất giàu dinh dưỡng.

Các loại đất cát, cát pha có pH từ 5,5 đến 8 đều trồng mè được, nhÆ°ng tốt nhất là pH = 6. Âøm Ä‘á»™ thích hợp nhất là 70%. Đối vá»›i Đồng Bằng Sông Cá»­u Long nhÆ° An Giang, Cần ThÆ¡, VÄ©nh Long, má»™t số vùng ven Thành Phố Hồ Chí Minh và các tỉnh miền Trung là nÆ¡i thích hợp phát triển mè. Mè rất thích hợp vá»›i đất phù sa ven sông nhÆ° Cồn KhÆ°Æ¡ng (Cần ThÆ¡), ở Châu Phú (An Giang) do phù sa bồi đấp sau vụ lúa nổi, trồng mè thường cho năng suất cao.

V KỸ THUẬT CANH TÁC

5.1 Thời vụ

a. Vụ Ä‘ông xuân

Gieo từ tháng 12-1dl (sau khi nÆ°á»›c rút) thu hoạch tháng 2-3 dl, vụ này cho năng suất cao nhất trong năm.

Mè trồng vụ Đông Xuân có Ä‘iều kiện thuận lợi phÆ¡i hạt dá»… dàng. hạt có màu sáng đẹp, không bị nấm mốc tấn công làm biến dạng hạt, do Ä‘ó giá trị kinh tế cao.

Trồng vụ này, cây không bị đổ ngã, ít sâu bệnh, không ngập úng.

b. Vụ hè thu

Thường được trồng trên đất rẫy để tránh bị úng khi mÆ°a nhiều, bắt đầu gieo vào tháng 4-5 dl thu hoạch vào tháng 6-7 dl. Vụ naöy năng suất thấp nên chỉ trồng trên đất rẫy lấy giống cho vụ sau.

5.2 Sửa soạn đất

Có hai cách sá»­a soạn đất để trồng mè tuỳ theo cách trồng:

5.2.1 Không làm đất

Luân canh vá»›i lúa nổi nhÆ° ở vùng Châu Phú (An Giang) không cần sá»­a soạn đất. TrÆ°á»›c hoặc sau khi thu hoạch lúa nổi, sạ mè trên đất còn ẩm Ä‘á»™ nhờ rạ lúa nổi che phủ, hạt nảy mầm phát triển, trồng theo phÆ°Æ¡ng thức này khó chăm sóc, không tÆ°á»›i nÆ°á»›c và bón phân nên năng suất không cao.

Hiện nay má»™t số vùng canh tác mè trên nền đất lúa cao sản nhÆ° Ô Môn, Thốt Nốt không cần sá»­a soạn đất. Sau khi thu hoạch lúa xong cho nÆ°á»›c vào ruá»™ng từ 1 đến 2 ngày đến khi Ä‘á»™ ẩm của đất đạt từ 70 - 80%, tháo nÆ°á»›c ra và tiến hành sạ mè phÆ°Æ¡ng pháp nầy cÅ©ng không cẩn làm đất.

5.2.2 Làm đất

Hạt mè rất nhỏ do Ä‘ó cần làm đất kỹ vì nếu không làm đất kỹ, sạ không đều, hạt sẽ bị vùi lấp. Cần cày sâu 25m, bừa lại nhiều lần cho đất nhuyá»…n trÆ°á»›c khi sạ để hạt mè dá»… tiếp xúc vá»›i đất, cây mọc tốt. Ở các chân ruá»™ng thấp, nên lên líp cao 30cm rá»™ng 1m, rãnh rá»™ng 40cm để thoát nÆ°á»›c (nhất là trồng vào mùa mÆ°a).

5.3 Giống

Tùy theo mục Ä‘ích sau khi thu hoạch để chọn giống trồng. Những giống mè vàng dá»… tiêu thụ trong nÆ°á»›c hÆ¡n mè Ä‘en, nếu xuất khẩu, mè Ä‘en có giá trị cao hÆ¡n mè vàng, mè Ä‘en má»™t vỏ giá trị cao hÆ¡n mè Ä‘en hai vỏ.

5.3.1 Mè Ä‘en

* Đặc điểm:

- Có thời gian sinh trưởng dài.

- Thân cao 160cm cÅ©ng có giống cao 2 -3 m.

- Giá trị xuất khẩu cao hÆ¡n mè trắng, nhất là mè Ä‘en má»™t vỏ.

- Thích hợp trồng ở vùng núi (Ä‘á»™c canh cây mè) ít sâu bệnh tấn công, hiện nay có má»™t số giống mè Ä‘en: Mè Ä‘en Trà Ôn và mè Ä‘en Cồn KhÆ°Æ¡ng có thời gian sinh trưởng 90 ngày, năng suất 1,5 tấn. Hai giống naöy có năng suất ổn định, tiêu biểu cho địa phÆ°Æ¡ng. Mè Ä‘en Ấn Độ thời gian sinh trưởng 85 - 90 ngày, năng suất cao 1,6 tấn nhÆ°ng giá trị kinh tế không cao do bị phân ly hạt có nhiều màu đỏ, Ä‘en, nâu.

5.3.2 Mè trắng

* Đặc điểm:

Thời gian sinh trưởng ngắn hÆ¡n mè Ä‘en, cây cao từ 0,6 đến 1,2m.

Giống được trồng phổ biến ở An Giang và Cần ThÆ¡ là mè trắng Thuận Hải, thời gian sinh trưởng chỉ có 75 ngày, dá»… tiêu thụ ná»™i địa, sâu bệnh ít tấn công có thể trồng trong hệ thống luân canh. Ngoài ra còn có mè trắng An Giang, mè trắng Miền Đông.

5.4 Sá»­ dụng phân bón và cách bón phân

5.4.1 Phân bón

Mè cần phân bón để phát triển, nhất là trên các loại đất nghèo dinh dưỡng nhÆ°ng nhu cầu ít hÆ¡n các loại cây trồng khác. Má»™t số giống mè địa phÆ°Æ¡ng Ä‘ã thích nghi, không cần phải bón phân khi trồng. Tuy nhiên, năng suất không đạt tối Ä‘a so vá»›i giống mè có bón phân và chăm sóc tốt.

- Phân đạm: đạm giúp cho cây phát triển tốt trong Ä‘iều kiện đất canh tác nghèo dinh dưỡng. Tuy nhiên, nếu bón nhiều đạm, cây dá»… bị nhiá»…m bệnh. Khi bón đạm phải cân đối vá»›i lân. Bón thúc đạm là biện pháp làm gia tăng năng suất mè.

- Phân lân: lân giúp cho cây hấp thu đạm và phát triển cân đối, sá»± hấp thu lân, đạm và kali có liên quan đến sá»± phát triển tốt của cây. tuy nhiên, nhiều vùng đất trồng mè không cần phải bón phân vì trong đất vì trong đất còn lượng lân để cho cây phát triển.

- Phân kali: qua phân tích trái cho thấy, hàm lượng kali cao trong trái, là loại cây cho dầu nên kali rất cần cho cây. Tuy nhiên, nhiều vùng đất trồng mè không cần bón vì trong đất còn lượng kali đủ cho cây phát triển (Vùng lúa nổi, đất phù sa ven sông).

- Phân vi lượng: mè ít cần các loại phân vi lượng, nhiều thí nghiệm cho thấy mè cần các loại phân Ä‘a lượng nhÆ°: đạm, lân và kali.

5.4.2 Bón phân

Để đạt năng suất mè cao phải bón phân. Lượng phân bón mè lấy Ä‘i từ đất khá lá»›n. Theo kết quả nghiên cứu (ở Venezuela), để đạt năng suất mè 500kg/ha, mè lấy Ä‘i từ đất 25kg N; 3kg P và 25 kg K. Thời kỳ hấp thu dinh dưỡng lá»›n nhất là khoảng 40 - 70 ngày tuổi tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i thời gian ra nụ thành lập quả và tạo hạt (đối vá»›i giống có thời gian sinh trưởng là 90 ngày).

Bón phân cho mè phải sá»­ dụng phân dá»… tiêu và bón sá»›m. Nhất là trong Ä‘iều kiện sá»­ dụng phân hữu cÆ¡.

Qua thí nghiệm cho thấy, áp dụng công thức phân 60 -60-30 và 90-60-30 giữa hai công thức naöy không có sá»± khác biệt. Do Ä‘ó có thể sá»­ dụng công thức 60-60-30. Riêng ở vùng thâm canh mè nhÆ° Châu Phú, người ta thường sá»­ dụng công thức 90-60-30.

Lượng phân bón có thể chia làm hai hoặc ba lần bón tùy theo thời gian sinh trưởng của từng giống.

Đối vá»›i những giống có thời gian sinh trưởng 80-90 ngày thường bón hai lần:

- Bón lót 1 ngày trÆ°á»›c khi gieo 1/2 đạm toàn bá»™ lân và kali.

- Bón thúc 1/2 đạm còn lại 30 ngày sau khi gieo.

Đối vá»›i những giống có thời gian sinh trưởng trên 90 ngày chia làm ba lần bón.

- Bón lót 1/3 đạm và toàn bá»™ lân và kali má»™t ngày trÆ°á»›c khi gieo.

- Bón thúc 1/3 đạm 30-35 ngày sau khi gieo.

- Bón thúc 1/3 đạm 45-50 ngày sau khi gieo.

Thường bón đạm cho cây chỉ có 60-70% cây hút đạm còn 30-40% mất Ä‘i do rá»­a trôi, trá»±c di, bốc hÆ¡i nên chia làm nhiều lần bón cây dá»… hấp thụ hÆ¡n.

5.4.3 Cách bón

- Bón theo hàng

- Bón theo hốc.

- Mè trồng rất dày nên tốt nhất là bón bằng cách bỏ vào nÆ°á»›c, tÆ°á»›i vào gốc.

6 Gieo hạt

- Hạt trÆ°á»›c khi gieo phải xá»­ lý há»™t vá»›i Copper-zinc hoặc Copper-B nồng Ä‘á»™ 2% trá»™n đều vào hạt. Có hai cách là sạ và gieo theo hàng.

6.1 Sạ

Trên những chân ruá»™ng lúa nổi, sạ trÆ°á»›c hoặc sau khi thu hoạch lúa. Để đảm bảo cho mè được sạ đều, nên trá»™n hạt giống vá»›i cát theo tá»· lệ 2 cát/1 mè. Lượng hạt giống cần dùng là 8-18 kg/ha. Sạ xong dùng chà tre kéo ngược gió để hạt mè rÆ¡i đều xuống đất. Ba ngày sau khi sạ hạt bắt đầu nảy mầm. Lúc này nên tránh bÆ¡m nÆ°á»›c và giữ cho ruá»™ng khô, nếu cho nÆ°á»›c vào thì mè sẽ bị thối hoàn toàn.

6.2 Gieo theo hàng

- Mật Ä‘á»™ ảnh hưởng đến năng suất rất lá»›n, nếu gieo dày quá thì cây mọc ốm yếu, cho trái ít. Nếu gieo thÆ°a quá thì cây bị đổ ngã. Khoảng cách tốt nhất là 40 x 20cm sau khi gieo tỉa còn 2 cây/ hốc, mật Ä‘á»™ vào khoảng 25.000 cây/ha thì sẽ cho năng suất cao nhất.

- Lượng hạt giống cần để gieo 4 - 5 kg/ha, thường gieo 4 - 5 hạt trên hốc sau Ä‘ó nhổ tỉa còn 2 cây/hốc.

7 Chăm sóc

7.1 TÆ°á»›i tiêu nÆ°á»›c

Tuy mè không cần nÆ°á»›c nhÆ°ng thiếu nÆ°á»›c năng suất không cao, do Ä‘ó trồng vào vụ Đông Xuân cần phải cung cấp nÆ°á»›c đầy đủ, nhất là khi bón phân cho mè, tÆ°á»›i bảo đảm 50% thủy dung ngoài đồng. Mè cần nhiều nÆ°á»›c từ khi gieo đến ra hoa đầu tiên. Sau Ä‘ó giảm dần và ngÆ°ng tÆ°á»›i nÆ°á»›c khi có trái chín đầu tiên.

Trên đất có Ä‘iều kiện thoát nÆ°á»›c tốt, có thể tÆ°á»›i tràn sau Ä‘ó cho nÆ°á»›c rút nhanh qua các rãnh, đất thoát nÆ°á»›c kém nên dùng thùng tÆ°á»›i. Mè là cây chịu úng kém nên trồng vào mùa mÆ°a phải xẻ rãnh thoát nÆ°á»›c.

7.2 Làm cỏ vun gốc bón phân

Cỏ dại phát triển rất nhanh (từ 7-10 ngày sau khi gieo). Rá»… mè phát triển rất kém dá»… bị đổ ngã, do Ä‘ó có thể kết hợp làm cỏ vun gốc các lần bón phân.

7.3 Tỉa cây

Sau khi làm cỏ, vun gốc, bón phân tỉa bỏ cây xấu chỉ để 2 cây/hốc đảm bảo mật Ä‘á»™ 250.000 cây/ha.

7.4 Tủ rơm

Đối vá»›i mè trồng thuần, sau khi sạ cần tủ rÆ¡m để bảo đảm Ä‘á»™ ẩm trong đất và đỡ tốn công tÆ°á»›i.

7.5 Phòng trừ sâu bệnh

7.5.1 Sâu

. Sâu ăn trái: đục vào trái làm cho trái bị hÆ°, sau Ä‘ó các loại nấm khác tấn công làm hÆ° hạt.

• Sâu ăn tạp: ăn phần mô diệp lục trên lá.

• Bọ xít xanh: chích hút trên lá.

• Cào cào: xuất hiện rãi rác ăn lá

Có thể phòng trị bằng các loại thuốc thông thường nhÆ°: DDVP, Thiodan . . .

7.5.2 Bệnh

Hầu hết các loại bệnh xảy ra trên lá và trên thân.

• Bệnh héo tÆ°Æ¡i: do nấm Fusarium oxysporium f. sesami gây ra, nấm này thường làm chết cây con. Do Ä‘ó phải xá»­ lý hạt trÆ°á»›c khi gieo bằng CuSO4 hoặc Copper-zin, nồng Ä‘á»™ 2%, nếu trị bệnh dùng Copper-B để trị.

• Đốm lá: do vi khuẩn Pseudomonas sesami tấn công, làm cho lá có những đốm trắng viền vàng, sau Ä‘ó bị thủng, lá bị rụng có thể dùng Copper-B để trị.

• Đốm phấn: do nấm Oidium sp gây nên, bệnh lan truyền rất nhanh, phòng trị bằng Afugan 30 EC.

• Bệnh khảm: Ä‘ây là bệnh quan trọng khi trồng mè, do rầy xanh truyền các virus gây ra xoắn lá. Bệnh khó trị, do Ä‘ó phải diệt tác nhân là rầy.

8 Thu hoạch

Mè ra hoa kết trái suốt thời gian sinh trưởng, do Ä‘ó xác định thời gian thu hoạch Ä‘úng lúc sẽ làm hạn chế mất hạt do nứt trái, hạt rÆ¡i xuống đất. Thu hoạch khi thấy lá bên dÆ°á»›i vàng và trái có những đốm Ä‘en nhiều.

Khi thu hoạch có thể dùng dao, lưỡi hái cắt sát gốc, cÅ©ng có nÆ¡i người ta nhổ mè bằng tay, xong bó thành từng bó, dá»±ng chụm đầu bó lại để phÆ¡i trên ruá»™ng 3-4 nắng. Nếu trồng diện tích ít Ä‘em về nhà ủ, treo lên cho lá rụng bá»›t má»™t phần và Ä‘em phÆ¡i trên sân xi măng hoặc Ä‘em phÆ¡i vài nắng, khi mè bắt đầu khô dùng cây quất nhẹ trên thân trái nứt hạt sẽ rÆ¡i ra ngoài. Nếu dùng hạt làm giống chỉ phÆ¡i nÆ¡i thoáng mát.

Chú ý: Trong suốt thời gian thu hoạch, nếu không khéo, có những giống mất 75% do thu hoạch trá»…. NhÆ°ng nếu thu hoạch Ä‘úng, cÅ©ng có những giống mất 10% năng suất do các thao tác thu hoạch phÆ¡i gom.

9 Tồn trữ

Sau khi thu hoạch, loại bỏ các tạp chất để tồn trữ.

• Nếu tồn trữ làm giống cho mùa sau, phải giữ mè trong chai, lu hÅ©, bên trong Ä‘á»±ng hạt giống, bên trên có má»™t lá»›p tro trấu để hút ẩm. Chú ý lấy những trái ở giữ cây để làm giống.

• Nếu thu hoạch để bán hạt, chỉ cần Ä‘á»±ng vào các bao Ä‘ay để nÆ¡i thoáng mát.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bá»™ Môn cây công nghiệp, 1968. Cây vừng. NXB Nông nghiệp

Bá»™ môn Cây Công Nghiệp, Cây Vừng, Cây Thầu Dầu.

2. Đặng Văn Phú, 1981. Cây Vừng NXB Nông Nghiệp

Sổ tay kỹ thuật Cây Công Nghiệp NXB Nông nghiệp

3. Đặng Kim SÆ¡n, 1986. Các hệ thống sản xuất Nông Nghiệp ở ĐBSCL. NXB Nông nghiệp.

4. Đinh Văn Lữ, Lê Song Dá»±, Lê Mạnh Trinh và Phạm Văn Côn: 1970. Thâm canh cây Vừng NXBKHKT Hà Ná»™i.

5. Phạm Hữu Trinh, VÅ© Đình Thắng và Trần Thị Mai: 1986. Cây Mè . Phan Hữu Trinh chủ biên. Cây Hoa Màu Xuất Khẩu.

6. Puraglove, J. W. 1968. Sesame Intropical crops Dictyledons. Longman.

7. Ủy Ban Khoa Học Kỹ Thuật An Giang, 1990. Kỹ thuật sạ mè. NXBKHKT An Giang

8. Trường Đại Học Nông Nghiệp 1. Hà Ná»™i. Cây Công nghiệp. Nhà xuất bản Nông Nghiệp

Tài liệu này có tại trang web Trường Đại học Cần ThÆ¡

Số lần xem trang: :5739Nhập ngày: 28-01-2010Điều chỉnh lần cuối: 02-02-2011