Cung đường Của Ký ức, Hiện Tại Và Tương Lai

Với nhiều thế hệ người Hà Nội xưa, những chuyến tàu điện thong dong trên 5 tuyến đường hướng về Bờ Hồ – trái tim của thành phố, đã trở thành một hình tượng văn hóa thực sự của Thủ đô. Hình ảnh những toa tàu nhuốm đầy bụi thời gian mỗi khi hiện qua những thước phim tư liệu, hay trên sân khấu và các tác phẩm nghệ thuật… lại khơi dậy nỗi nhớ khôn nguôi về một thời đã qua.

Có lẽ chưa có một nghiên cứu nào tìm cách lý giải một cách thấu đáo và khoa học cho câu hỏi: “Vì sao hệ thống tàu điện tồn tại từ thời Pháp thuộc lại để lại dấu ấn sâu đậm như vậy trong lòng người Hà Nội?”. Và chắc hẳn nhiều người cũng đồng tình rằng, tàu điện là ký ức đáng nhớ của Thủ đô trên nhiều phương diện.

Dưới góc độ nghiên cứu lịch sử đô thị, hệ thống tàu điện Hà Nội xưa vừa là chứng nhân trong quá trình chuyển đổi mô hình phát triển kiểu thành thị phương Đông sang hình thái đô thị hiện đại kiểu phương Tây, vừa là một kết quả có giá trị của giai đoạn đô thị hóa mang tính bản lề ấy. Giá trị của chúng minh chứng cho một quá trình phát triển thành công, góp phần tạo nên một Thủ đô nhiều tầng văn hóa.

Phải khẳng định rằng, mạng lưới tàu điện theo mô hình hướng tâm, với nhà ga trung tâm đặt tại hồ Hoàn Kiếm là thủ pháp quy định đô thị tuyệt vời góp phần làm nên sự đặc sắc của không gian cảnh quan của Hồ Gươm. Kỳ diệu thay, khi mạng lưới tàu điện cùng với nhiều công trình mang dáng dấp Tây phương bao bọc xung quanh, lại không hề làm mất đi vẻ đẹp của những Tháp Rùa, Đền Ngọc Sơn, Cầu Thê Húc, Nhà Thủy Tạ… nhỏ nhắn mà tinh khôi soi bóng trên mặt nước hồ. Những thành tố mang đậm tinh thần và vẻ đẹp Việt dường như được tôn vinh hơn trong lòng phố Pháp; dường như sống động và giá trị hơn từ góc nhìn trên những chuyến tàu điện dạo quanh.

Dễ dàng nhận thấy mạng lưới tàu điện từ đây hướng ra vùng ngoại ô: Yên Phụ, Bưởi, Cầu Giấy, Hà Đông, Bạch Mai, Đống Mác khi xưa, lại hoàn toàn dựa trên những tuyến đường bản địa. Hóa ra, mạng lưới tàu điện được coi là hiện đại khi ấy đã được lồng ghép trên nền tảng của chúng ta… Đó phải chăng chính là sự giao thoa Đông – Tây! Không thể gọi là ngẫu nhiên được khi mà các tuyến đường tàu điện chỉ đi qua các khu vực thị dân, kết nối hệ thống chợ truyền thống, tinh tế bố trí các bến đỗ không hề xa nhau như ở bên trời Tây, mà vô cùng hợp lý cho hình thức thương mại dạng tiểu thương bám phố, bám đường như ở Hà Nội. Không những thế, mạng lưới đường tàu điện còn liên kết ga Hàng Cỏ và các bệnh viện – nhà thương với các công trình công cộng khác một cách liên hoàn, nhuần nhuyễn. Có thể so sánh không cường điệu rằng, nếu Hà Nội thời Pháp thuộc là một cơ thể khá hoàn chỉnh thì mạng lưới tàu điện là những huyết mạch cơ bản.

Đây là những minh chứng rõ ràng cho thấy, hệ thống tàu điện Hà Nội thời Pháp thuộc là một bài học quý giá trong lĩnh vực phát triển giao thông công cộng, phần nào cũng chính là kinh nghiệm về phát triển đô thị gắn với phát triển giao thông dưới góc nhìn hiện đại. Bài học này còn đặc biệt có giá trị, khi nhìn nhận ở góc nhìn văn hóa. Với tàu điện thời Pháp thuộc ta không hề thấy sự sao chép nguyên mẫu. Nền tảng công nghệ phương Tây được thiết lập trên không gian và văn hóa bản địa. Đó là nghệ thuật giao hòa!

Đây chính là những lý do sâu xa, khiến đến nay, dù không còn bóng dáng nhưng hình ảnh những đoàn tàu điện xưa cũ ấy như vẫn lung linh trong hồn “Phố Phái”. Tiếng “leng keng tàu sớm khuya” vọng về từ quá khứ đã là một thanh âm mang sắc thái riêng của đất Tràng An.

Vì nhiều nguyên do, đến năm 1989-1990, Thành phố quyết định chấm dứt hoạt động và loại bỏ hệ thống đường xe điện sau nhiều nỗ lực đổi thay. Quyết định ấy đã khiến Hà Nội mất đi một thứ rất đáng được xem là di sản đầy tiềm năng để phát huy giá trị. Những thanh tà vẹt được bóc dỡ dần trong day dứt của biết bao người. Hội sở – nơi điều hành những đoàn tàu ngày nao đã trở thành một công trình có cái tên tai tiếng “Hàm cá mập”… Tàu điện Hà Nội chỉ còn là hoài niệm và nuối tiếc.

Gần 30 năm đã trôi qua, Đất nước đã chuyển mình bởi cuộc cách mạng mang tên Đổi mới. Hà Nội đã bước vào chu kỳ mới của sự đổi thay. Những thành tựu rất đáng tự hào của ngày hôm nay, cho phép chúng ta có những tư duy sáng tạo mang tính đột phá. Thế và lực của Thủ đô giờ đây hoàn toàn đủ điều kiện để sửa chữa sai lầm của ngày hôm qua, khi có cơ hội.

Ở các nước trên thế giới, đặc biệt là tại Châu Âu, hệ thống tàu điện được xây dựng trước hoặc cùng thời kỳ với Hà Nội, hầu hết đều được giữ lại, cải tạo – phát triển phù hợp với từng thời kỳ, và có tính kế thừa cao. Rất nhiều đô thị trong quá trình đổi mới các khu đô thị cũ nếu bắt buộc vì một mục tiêu lớn hơn, Thành phố chỉ xem xét thay thế bằng một tuyến giao thông công cộng mới; thậm trí một số đô thị hiện nay đang xem xét khôi phục lại các tuyến tàu điện lịch sử áp dụng công nghệ hiện đại để bổ sung cho hệ thống giao thông công cộng của thành phố.

Nhiều thành phố đã tìm cách lưu giữ lại dấu tích cũ của tàu điện như toa tàu hay những cung đường ray nguyên gốc, để tô điểm thêm trong không gian mới.

Như vậy, việc khôi phục tàu điện lịch sử của Hà Nội là hoàn toàn có cơ sở thực chứng, khoa học về tình yêu của một người Hà Nội.

Nên xem xét khôi phục một phần hệ thống tầu điện lịch sử – một đặc trưng văn hóa riêng biệt của Thủ đô, với một phương thức “lưỡng dụng”: vừa phục vụ du lịch, vừa phục vụ phát triển giao thông công cộng. Nghiên cứu để đánh giá tiềm năng phục hồi tuyến tầu điện xưa, trong không gian đặc trưng, liên kết các di tích danh thắng quan trọng và các khu dân cư ở trung tâm lịch sử của Hà Nội sẽ là một việc làm có tính văn hóa lịch sử mà vừa mang hơi thở của thời đại – một cách làm mang tính bền vững.

Mong rằng, một ngày không xa, sẽ có tuyến tàu điện với công nghệ hiện đại (trainway), nhưng mang trên mình hình bóng của đoàn tàu lịch sử, và tiếng leng keng ngày xưa ấy lại ngân vang tròn đời sống đô thị. Một tuyến tàu từ Thụy Khuê qua khu vực Ba Đình – Hoàng thành Thăng Long, khu phố Cổ để hướng về với Hồ Gươm hào hoa, để rồi kết nối với khu phố Pháp phía Nam quận Hoàn Kiếm…

Đó sẽ là một cung đường của ký ức, hiện tại và nối đến tương lai!

KTS Vũ Hoài Đức Viện Quy hoạch xây dựng Hà Nội (Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 10-2019)