Đặc điểm Truyện Cổ Tích Việt Nam Hiện đại - 123doc

Thành tựu ấy gắn liền với công sức, tài năng của các nhà văn như Khái Hưng, Nguyễn Huy Tưởng, Phạm Hổ, Nguyên Hương… Việc ghi nhận những thành công nghệ thuật đó của từng tác giả nói riê

MỞ ĐẦU

1 Lý do chọn đề tài

Truyện cổ tích là một thể loại có vị trí quan trọng trong văn học Việt Nam hiện đại Cùng với nhiều thể loại khác, truyện cổ tích tham gia vào việc hình thành nhân cách, làm giàu tâm hồn cho mỗi người ngay từ thuở ấu thơ

Ở Việt Nam, truyện cổ tích hiện đại được sáng tác từ thập kỉ 40 của thế kỉ XX trở lại đây Qua ¾ thế kỉ phát triển, thể loại này đã có được một số lượng tác phẩm khá phong phú, có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống tinh thần của trẻ em Thành tựu ấy gắn liền với công sức, tài năng của các nhà văn như Khái Hưng, Nguyễn Huy Tưởng, Phạm Hổ, Nguyên Hương… Việc ghi nhận những thành công nghệ thuật đó của từng tác giả nói riêng và truyện cổ tích Việt Nam hiện đại nói chung là rất cần thiết, vừa để tổng kết vừa để đúc kết một số bài học kinh nghiệm cho chặng đường phát triển sắp tới của văn học thiếu nhi Việt Nam

Tuy nhiên, cho đến nay ở Việt Nam vẫn chưa có một công trình nào

nghiên cứu sâu về truyện cổ tích hiện đại Do đó, chọn đề tài Đặc điểm truyện

cổ tích Việt Nam hiện đại, chúng tôi muốn khảo sát một cách hệ thống những

kế thừa và cách tân của một thể loại văn học dành cho thiếu nhi vốn được sáng tạo trên cơ sở kế thừa thi pháp truyện cổ tích truyền thống Từ đó, có cơ

sở để khẳng định vai trò, vị trí của thể loại truyện cổ tích hiện đại trong văn học thiếu nhi nói riêng và văn học Việt Nam hiện đại nói chung

2 Lịch sử vấn đề

Truyện cổ tích Việt Nam hiện đại đã được đề cập tới trong một số chuyên luận, giáo trình, bài báo khoa học Trên cơ sở nguồn tư liệu hiện có,

chúng tôi mô tả ý kiến của các nhà nghiên cứu thành ba nhóm như sau:

2.1 Nhóm thứ nhất: Nghiên cứu về đặc trưng, vai trò của thể loại truyện cổ tích hiện đại

Liên quan đến vấn đề này có các bài viết sau: Hệ thống thể loại văn

học thiếu nhi (Châu Minh Hùng - Lê Nhật Ký), Truyện viết cho thiếu nhi sau năm 1975 (Lã Thị Bắc Lý), Bàn về truyện cổ tích của các nhà văn

(Võ Quang Trọng), Truyện cổ tích - món ăn tinh thần của trẻ thơ

(Nguyễn Ánh Tuyết)…

Ở tài liệu Hệ thống thể loại văn học thiếu nhi, tác giả Châu Minh

Hùng xem “kế thừa có phát triển là một đặc điểm đồng thời cũng là một nguyên tắc sáng tạo của truyện cổ tích hiện đại” [35, tr.1]

Trong Truyện viết cho thiếu nhi sau năm 1975, Lã Thị Bắc Lý bàn khá

kĩ về không gian, thời gian, nhân vật và chất liệu hiện thực của truyện cổ tích Theo tác giả, nhân vật của truyện cổ tích thường là những con người cụ thể, bình thường, có tâm trạng, có tính cách rõ ràng và biết hành động một cách chủ động Không gian, thời gian trong truyện cổ tích là không thời gian mang tính phiếm chỉ Chất liệu sử dụng trong truyện cổ tích là chất liệu hiện thực gần gũi với đời sống con người [51]

Trong bài viết Bàn về truyện cổ tích của các nhà văn, Võ Quang

Trọng cho rằng, truyện cổ tích của các nhà văn là một thể loại sáng tác cá nhân, thể hiện rõ cá tính sáng tạo của người cầm bút So với cổ tích dân gian, truyện cổ tích của các nhà văn có cốt truyện và nhân vật phức tạp hơn; triết lí không chỉ nằm ở phần kết thúc mà còn xen lẫn vào câu chuyện [82]

Bên cạnh đặc trưng của truyện cổ tích, các nhà nghiên cứu còn đề cập

đến vai trò của thể loại Theo tác giả bài viết Truyện cổ tích - món ăn tinh

thần của trẻ thơ của Nguyễn Ánh Tuyết: “Truyện cổ tích có những yếu tố đáp

ứng được nhiều nhu cầu tinh thần của trẻ và là một món ăn không thể thiếu

được đối với tuổi mẫu giáo” [83, tr.248]

Những ý kiến nói trên, theo chúng tôi, có giá trị về mặt lí luận, hữu ích

đối với việc tiếp cận truyện cổ tích hiện đại ở Việt Nam

2.2 Nhóm thứ hai: Nghiên cứu truyện cổ tích trong thành tựu chung của tác giả

Trong trường hợp này, truyện cổ tích chủ yếu được nghiên cứu trong thành tựu chung của tác giả Nghĩa là, đối tượng nghiên cứu chính là tác giả,

là toàn bộ văn nghiệp của tác giả, trong đó tác phẩm truyện cổ tích chỉ là một thành tố hợp thành Dạng nghiên cứu này thường gặp trong các chuyên luận, giáo trình và một số bài viết khắc họa chân dung tác giả văn học

Một trong những tác giả được các nhà nghiên cứu chú ý đến trước tiên

là Khái Hưng Viết về tác giả này có các công trình nghiên cứu như Khái

Hưng - Truyện cổ tích cho các em (Lê Nhật Ký), Khái Hưng - Người đổi mới văn chương (Vu Gia)

Trong những bài viết này, các tác giả cho rằng Khái Hưng có đóng góp tích cực đối với thể loại truyện cổ tích ở buổi đầu hình thành văn học thiếu nhi hiện đại Khái Hưng đã để lại một số tác phẩm văn học có giá trị,

như: Vợ Cóc, Con Rắn, Ai mua hành tôi, Cái ấm đất… Ở bài Khái Hưng -

Truyện cổ tích cho các em, Lê Nhật Ký đã chia các truyện trên làm hai nhóm

là viết lại và viết mới Theo tác giả, “dù là viết lại hay sáng tác mới thì nhà

văn bằng con đường riêng của mình tạo ra những cách tân nghệ thuật” [41, tr.75] Trong sách Khái Hưng - Người đổi mới văn chương [10], nhà nghiên

cứu Vu Gia đã cung cấp khá đầy đủ danh sách những truyện cổ tích của Khái Hưng Ông đã chỉ ra những cái hay, cái đẹp, những bài học giáo dục cần thiết trong từng tác phẩm ấy

Phạm Hổ là nhà văn có nhiều thành tựu về truyện cổ tích hiện đại Vì

thế, đã có khá nhiều bài viết bàn về truyện cổ tích của ông: Phạm Hổ: Người

kể chuyện cổ tích về hoa quả (Lê Nhật Ký) [42], Chuyện hoa chuyện quả

trong giáo trình Văn học trẻ em (Lã Thị Bắc Lý) [52], Phạm Hổ - Nhà thơ

tuổi hổ và tình yêu nồng đượm với trẻ thơ (Nguyễn Quỳnh) [68] Trong những

bài viết đó, các nhà nghiên cứu đều xem tập truyện Chuyện hoa, chuyện quả

là một thành công quan trọng của Phạm Hổ

Về tác giả Nguyễn Huy Tưởng, nhà nghiên cứu Vân Thanh có ba bài

viết công phu, gồm: Cuối thế kỉ nhìn lại Nguyễn Huy Tưởng với các tác phẩm

viết cho tuổi thơ [74], Người dẫn đầu gương mẫu của nền thiếu nhi Việt Nam

[75], Nguyễn Huy Tưởng và những truyện viết cho thiếu nhi [77] Ở những

bài viết này, nhà nghiên cứu đã chỉ ra những điểm nổi bật về nội dung và

nghệ thuật của Nguyễn Huy Tưởng qua các sáng tác như Tìm mẹ, Thằng

Quấy… Vân Thanh cho rằng: “Mỗi truyện cổ tích của Nguyễn Huy Tưởng

không chỉ lấp lánh ánh kì diệu mà còn là một bài học có ý nghĩa giáo dục sâu

sắc cho các em về lòng nhân ái có sức mạnh của sự đoàn kết” [74, tr.286]

Nguyễn Huy Tưởng viết cho các em chưa nhiều, nhưng những tác phẩm của ông để lại đã có một vị trí xứng đáng trong văn học thiếu nhi Việt Nam

2.3 Nhóm thứ ba: Nghiên cứu về giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm truyện cổ tích

Ở nhóm này, tác phẩm truyện cổ tích là đối tượng nghiên cứu chính Các nhà nghiên cứu chủ yếu đi khám phá vẻ đẹp nội dung và nghệ thuật của tác phẩm Với nhóm nghiên cứu này, có các bài viết thuộc dạng phân tích, bình giảng về nội dung hay về nghệ thuật một tác phẩm hay một tập truyện,

hoặc một nhóm truyện cổ tích Cụ thể, đó là các bài viết Truyện tìm mẹ (Lê

Huy Anh) [1], Phạm Hổ: Người kể chuyện về hoa quả (Lê Nhật Ký) [42],

Đặc sắc nghệ thuật truyện Tham thì thâm (Lê Nhật Ký) [43], Khái Hưng truyện cổ tích cho các em (Lê Nhật Ký), Phạm Hổ và những chuyện hoa, chuyện quả của anh (Nguyên Ngọc) [58]

Trong Đặc sắc nghệ thuật truyện Tham thì thâm, Lê Nhật Ký phân

tích nét đặc sắc trong nghệ thuật truyện kể của Nguyễn Văn Nghiêm bằng cách đối chiếu với thi pháp truyện cổ tích truyền thống Theo đó, Nguyễn Văn

Nghiêm đã biết “cách tạo tình huống độc đáo, kể chuyện không theo thời gian

trước sau của các sự việc, sự đa giọng kể… đã khiến cho Tham thì thâm thực

sự là một truyện kể hiện đại” [43, tr.61]

Ở Truyện tìm mẹ, Lê Huy Anh có đề cập tới cả giá trị nội dung lẫn nghệ thuật của truyện cổ tích Với Lê Huy Anh, Truyện tìm mẹ không chỉ cảm

động về nội dung mà còn hấp dẫn về nghệ thuật, thể hiện ở giọng văn, nhạc điệu, bút pháp…

Nhân năm Quốc tế thiếu nhi, một hội thảo về văn học thiếu nhi đã được tổ chức tại Hà Nội Tại Hội thảo này, nhà văn Nguyên Ngọc trình bày

tham luận Phạm Hổ và những chuyện hoa, chuyện quả của anh Tác giả cho

rằng, đây là một tập truyện nói về hoa quả - một chủ đề thiên nhiên quen thuộc với các em nhưng trong những chuyện ấy lại phảng phất một số vấn đề nóng bỏng của xã hội hiện đại Đặc biệt, Nguyên Ngọc ghi nhận Phạm Hổ đã trình bày một quan niệm mới, một cách nhìn mới về thế giới hoa quả Đó là

sự hoá thân của con người, chính tình yêu và tình thương của con người đã làm nên thế giới tự nhiên: “Đây là lý thuyêt mới của anh Phạm Hổ về nguồn gốc muôn loài Đây không phải chỉ là một đề tài Đây là một chủ đề thú vị và nghiêm túc”[58, tr.488]

Như vậy, cho đến nay, đã có một số chuyên luận, giáo trình, bài báo khoa học… nói về truyện cổ tích hiện đại, bàn về nhiều khía cạnh khác nhau của thể loại Riêng về phương diện nghệ thuật của truyện cổ tích Việt Nam hiện đại, chúng tôi thấy các bài viết, công trình nghiên cứu chỉ mới dừng lại ở một vài nhận định, phân tích đơn lẻ, chưa khảo sát một cách hệ thống Vì vậy, chúng tôi muốn trên cơ sở tiếp thu kết quả nghiên cứu của những người đi trước để hoàn thành mục tiêu đề ra của đề tài trong luận văn này

3 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1 Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là truyện cổ tích Việt Nam hiện

đại Đó là một thể loại của văn học viết cho thiếu nhi, nảy sinh và phát triển trong thời kì hiện đại của nền văn học, được các nhà văn sáng tác trên cơ sở

kế thừa có sáng tạo thi pháp truyện cổ tích dân gian

Mối quan tâm chính của luận văn là các biểu hiện có tính đặc điểm của truyện cổ tích Việt Nam hiện đại, thể hiện ở cả phương diện nội dung lẫn nghệ thuật, cả ưu điểm lẫn hạn chế

3.2 Phạm vi nghiên cứu

Luận văn sẽ khảo sát toàn bộ các sáng tác cổ tích, gồm truyện của Khái Hưng, Nguyễn Văn Nghiêm, Nguyễn Huy Tưởng, Phạm Hổ, Nguyễn Trí Công, Ngô Quân Miện, Trần Hoài Dương, Nguyên Hương, Phạm Việt Long

4 Phương pháp nghiên cứu

Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sẽ sử dụng các thủ pháp và phương pháp nghiên cứu cơ bản sau đây:

- Phương pháp thống kê – phân loại

- Phương pháp phân tích - tổng hợp

- Phương pháp so sánh, đối chiếu

- Phương pháp hệ thống

5 Đóng góp của luận văn

- Cung cấp kết quả nhằm giúp cho việc khái quát lí thuyết về thể loại, giúp người đọc hiểu truyện cổ tích một cách có hệ thống

- Cung cấp cho người đọc một cái nhìn hệ thống về những đặc điểm sáng tạo của các nhà văn viết truyện cổ tích hiện đại trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật, có so sánh với truyện cổ tích truyền thống

6 Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và tài liệu tham khảo thì luận văn gồm ba chương:

Chương 1: Đặc điểm truyện cổ tích Việt Nam hiện đại trên phương diện đề tài và nhân vật

Chương 2: Đặc điểm truyện cổ tích Việt Nam hiện đại trên phương diện cốt truyện và ngôn ngữ

Chương 3: Đặc điểm truyện cổ tích Việt Nam hiện đại trên phương diện không gian và thời gian nghệ thuật

Chương 1 ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN CỔ TÍCH VIỆT NAM HIỆN ĐẠI TRÊN PHƯƠNG DIỆN ĐỀ TÀI VÀ NHÂN VẬT

1.1 Đặc điểm về đề tài

Theo Lí luận văn học: “Đề tài của tác phẩm là một phương diện nội

dung của tác phẩm, là đối tượng đã được nhận thức, kết quả lựa chọn của nhà văn Đó là sự khái quát về phạm vi xã hội, lịch sử của đời sống được phản ánh trong tác phẩm” [18, tr.260] Từ nhận định này, chúng tôi thấy đề tài là một yếu tố thi pháp thể hiện được sự lựa chọn và cách ứng xử nghệ thuật của nhà văn Đề tài gắn với cảm hứng phản ánh, lí giải hiện thực của tác giả Cho nên, khi nghiên cứu truyện cổ tích Việt Nam hiện đại, ngoài việc đi sâu phân tích đặc điểm đề tài, người nghiên cứu cần phải khám phá về cảm hứng phản ánh,

lí giải hiện thực của nhà văn qua mỗi kiểu đề tài đó

Ở truyện cổ tích hiện đại, các nhà văn tập trung vào hai đề tài chính là thế giới tự nhiên và đời sống con người Những đề tài này vốn được các nhà văn tiếp nối dân gian trên tinh thần bổ sung nhằm phù hợp với nhu cầu

thưởng thức của trẻ em thời hiện đại

1.1.1 Thế giới tự nhiên

Trước đây, khi con người chưa tiếp xúc với khoa học, có nhiều vấn đề

về thiên nhiên gây thắc mắc khiến họ mong muốn lí giải Như một phương tiện giúp con người giải tỏa những băn khoăn trăn trở trong tâm hồn, truyện

cổ tích ra đời để lí giải những hiện tượng tự nhiên, cây cối, hoa quả, loài vật… Ngày nay, truyện cổ tích hiện đại cũng tiếp tục nhiệm vụ đó bằng những lí giải mới mẻ hơn

Khai thác đề tài này, các nhà văn tìm cách đưa ra lời giải hợp lí, hiện đại hơn, phù hợp với nhận thức, khả năng tưởng tượng của thiếu nhi Bên cạnh đó, các nhà văn còn kết hợp việc giải thích với việc nâng cao nhận thức

của thiếu nhi, mang đến cho các em những bài học bổ ích trong cuộc sống

Với đề tài này, truyện cổ tích hiện đại có 63/200 tác phẩm nói về nguồn gốc các loài hoa quả, loài vật và một số hiện tượng tự nhiên khác

Thể hiện tập trung nhất đề tài này phải kể đến tập Chuyện hoa, chuyện

quả của Phạm Hổ Ở tập truyện này, nhà văn có tới 47 đơn vị tác phẩm nói

đến nguồn gốc của rất nhiều loài hoa quả xung quanh cuộc sống chúng ta Kế đến phải kể tới Nguyễn Trí Công, Nguyên Hương – mỗi người cũng có tới chục tác phẩm lí giải nguồn gốc loài vật Có thể nói, văn học dân gian chưa có được sự chuyên tâm vào một loại đề tài như thế Vì thế, cần xem đây là một biểu hiện có tính đặc điểm của truyện cổ tích Việt Nam hiện đại

Việc giải thích nguồn gốc về hoa quả của Phạm Hổ được thể hiện ngay từ tên gọi của từng tác phẩm Mỗi câu chuyện của ông đều mang hai tên

gọi: Người mẹ nghèo ít gạo nhiều con (hay Sự tích cây sung), Ăn lá mà nhả ra

vàng (hay Sự tích cây dâu), Những bàn tay nhiều ngón (hay là Sự tích cây chuối), Quả tim bằng ngọc (hay là Sự tích quả loòng boong), Cái ô đỏ (Sự tích hoa râm bụt)… Từ tên truyện Những bàn tay nhiều ngón, bạn đọc có thể

hình dung về những nải chuối, buồng chuối chi chít những quả Hay cái tên

Những bông hoa hình mũi kim ai cũng có thể tưởng tượng ra những bông hoa

cỏ may sẵn sàng găm vào quần mình mỗi khi tiếp xúc với chúng Trong

Người mẹ nghèo ít gạo nhiều con, tác giả cho biết sau khi chết bà không

muốn xa con nên hóa thành cây sung ở bên sông “vừa để ngả bóng mát xuống túp lều của đàn con, vừa nhắc nhở các con đừng quên những ngày nghèo khổ túng thiếu thuở xưa và lo chăm làm ăn, đùm bọc lẫn nhau” Đó là lí do vì sao

có cây sung Hoặc truyện Ăn lá mà nhả ra vàng, khi hai vợ chồng mất, người

chồng hóa thành con vật nhả ra vàng (đó là con Tằm ngày nay), người vợ hóa thành cây Dâu – tưởng nhớ đến người con dâu xinh đẹp, hiếu thảo của hai ông

bà cụ nghèo khổ ngày xưa

Khi lí giải nguồn gốc các loài hoa quả, Phạm Hổ còn chú ý tới cả việc giải thích tên gọi của đối tượng Chẳng hạn, theo ông, cây chuối ban

đầu có tên gọi là “cây cuối”, sau này đọc chệch ra, tiếng cuối biến thành tiếng chuối” (Những bàn tay nhiều ngón); còn “cây tre” vốn có tên là “cây

che nắng, che mưa”…

Ngoài việc lí giải nguồn gốc của các loài hoa quả, tác phẩm của Phạm

Hổ còn thể hiện triết lí đạo đức của con người Đằng sau mỗi huyền thoại về thiên nhiên là một huyền thoại về tình người Với ông, sự tích hoa, quả bao giờ cũng gắn với một phương diện nào đó trong đời sống tâm hồn tình cảm của con người Qua đó, tác giả khẳng định rằng hoa, quả thường là kết tinh những tình cảm cao quý như tình mẹ con, tình anh em, tình bạn bè, tình thầy trò, tình yêu đôi lứa hoặc tình cảm vợ chồng, tình yêu quê hương đất nước

Đó là những tình cảm và phẩm chất tốt đẹp của con người Thế giới Chuyện

hoa, chuyện quả Phạm Hổ mở ra, các em thấy được tình yêu thương của cha

mẹ đối với con cái và sự hiếu thảo của con cái đối với cha mẹ Qua Sự tích

quả Loòng Boong, Phạm Hổ đã miêu tả về mối tương cảm mẫu tử thật thiêng

liêng Truyện Sự tích cây Dừa ca ngợi tấm lòng hiếu thảo của cô gái đã liều chết để tìm thuốc quí về cứu mẹ Sự tích cây Sung, Sự tích cây Vú sữa, Sự tích

cây Chuối, Sự tích hoa Vạn Thọ… cũng là những câu chuyện cảm động về

tình mẫu tử Tình cảm vợ chồng son sắt thuỷ chung được ca ngợi qua Sự tích

hoa Thiên Lý Tình cảm anh em huyết thống luôn là mối quan hệ gắn bó keo

sơn thắm thiết Tình cảm đó sẽ bền chặt hơn khi nó được đặt trong những

hoàn cảnh thử thách ngặt nghèo Hai anh em Cành và Búp trong truyện Cái ô

đỏ được kể về điều đó Bên cạnh tình cảm gia đình, Phạm Hổ còn ngợi ca tình

bạn, tình thầy trò trong nhiều câu chuyện không kém phần ly kỳ, hồi hộp như

Những con ốc kì lạ, Em bé và Rồng con, Em bé hái củi và chú hươu con…

Qua những câu chuyện này, nhà văn đã đem đến cho các em niềm tin vững

chắc về giá trị của tình yêu thương trong cuộc đời

Về nguồn gốc loài vật, các nhà văn hiện đại có cách lí giải mới mang

đến cho người đọc những thông điệp mới

Truyện Lửa vàng lửa trắng và Lửa vàng lửa trắng lửa nâu (Phạm Hổ)

đã nói lên điều đó Vẫn là cuộc đấu trí giữa con người và động vật hung dữ

nơi rừng sâu từ câu chuyện cổ tích dân gian Trí khôn của ta đây, Phạm Hổ đã

mang đến cho thiếu nhi cách lí giải mới về những dấu vết trên bộ lông của hổ qua những chi tiết, sự kiện mới Hổ muốn lấy được trí khôn của con người nên đã ra công nuôi dạy con Nhưng hổ lại thất bại từ lần này đến lần khác khi

bị người con trai bác nông dân trừng trị bằng những thứ lửa màu trắng, màu nâu Đó là lý do tại sao hổ lại có mảng lông màu trắng ở dưới bụng và những mảng lông màu nâu trên lưng

Ngoài ra, nhà văn còn đưa lý do tại sao trâu lại không có hàm răng trên Khi chứng kiến hổ bị trừng trị bằng lửa trắng trâu đã cười ngoặt nghẽo, cười đến mức lại va cả miệng vào đất, vào đá, làm rụng cả hàm răng mới mọc lại sau những lần cười trước Cách lý giải của nhà văn hóm hỉnh, vui tươi, cung cấp cho các em những kiến thức quý báu

Ở đề tài này, Nguyên Hương có năm câu chuyện nhỏ: Sự tích đèn

ngôi sao, Vì sao con nhện có 8 chân, Sự tích nấm hương, Sự tích cầu vồng và Mèo mun, với hai câu chuyện Hai viên ngọc ước và Chiếc mũ bốn mùa

Nguyên Hương đã giải thích về những sự vật, sự việc hay các hiện tượng thiên nhiên theo cách riêng của mình nhằm đem đến một sự tiếp nhận mới mẻ đối với người đọc Tác giả giải thích vì sao hình ảnh của loài nhện luôn gắn liền với việc quay tơ dệt sợi? vì sao con nhện luôn trốn ở trên tường, trên trần nhà… bằng câu chuyện về Xí Xọn rất thú vị Đó là một phù thủy thích xí xọn, nên đã quên mất nhiệm vụ trong cuộc thi dệt lụa của làng Lụa

Cô đã không thực hiện được sự mong chờ của những phù thủy khác và phụ

bao công sức dạy dỗ của nàng Dương Vì thế, cô không còn được quay về thế giới phù thủy nữa mà bị trừng phạt biến thành một con vật có tám chân, suốt ngày cần mẫn quay tơ dệt lụa Mỗi khi nhìn thấy người là con vật này thường leo lên trần nhà trốn vào góc tường vì cảm thấy xấu hổ trước nàng Dương không muốn nàng nhìn thấy sự xấu xí của mình, đồng thời cũng mong muốn nhanh chóng dệt được những tấm lụa đẹp để quay trở về kiếp người

Để lí giải sự ra đời của nấm hương (Sự tích Nấm hương), tác giả cho

rằng, đó là sự hóa thân của nàng Lan, một người con gái xinh đẹp và thông minh Nàng vì muốn cứu dân làng và bảo tồn loài nấm thần kì để có thể chữa bệnh cho con người mà bị sát hại Nàng Lan chết đi, nhưng linh hồn nàng vẫn

ở lại cùng dân làng Chính vì thế, tại ngôi mộ người dân đắp cho nàng đã

“mọc lên những tai nấm tỏa mùi thơm ngào ngạt như những bông hoa rực rỡ

người ta gọi đó là nấm Hương”

Từ đề tài về nguồn gốc sự vật, Nguyên Hương mang đến cho các em

nhiều bài học quý báu về đạo đức Sự tích đèn ngôi sao và Hai viên ngọc ước

là hai câu chuyện vừa lí giải về nguồn gốc của đèn ngôi sao và các hiện tượng

đá sỏi, chiến tranh ở trên đời, lại vừa đem đến bài học cho các bạn nhỏ về đức tính cẩn thận trong mọi trường hợp đều phải biết vâng lời người lớn Hay

trong câu chuyện Mèo Mun là sự dũng cảm chấp nhận hình phạt do lỗi lầm

của bản thân gây ra, qua đó Nguyên Hương đã đem đến cho các bạn nhỏ

thông điệp về sự sẻ chia, trung thực là cách để bắt đầu một tình bạn đẹp Sự

tích cầu vồng, Sự tích Nấm Hương lại là hai câu chuyện mang đậm tính nhân

văn và cảm động về tình người Dù cái chết mà tác giả xây dựng nên cho các nhân vật chính là bi kịch thì ở đó cũng đong đầy những ý nghĩa khiến cho bất

kỳ đối tượng người đọc nào cũng phải suy ngẫm Ở câu chuyện Chiếc mũ bốn

mùa lại là một phong cách hoàn toàn mới, ở đó tác giả đã lồng vào một lúc cả

hai hiện tượng thiên nhiên, đồng thời là sự khuyên răn đối với các bạn nhỏ

không được làm việc xấu, phải biết nói lời hay, làm việc tốt, khi đó mới được mọi người yêu quý

Về đề tài loài vật, Nguyễn Trí Công có tập Chiếc túi hạnh phúc gồm

9 truyện, giải thích rất cụ thể về đặc điểm của các loài chim Gắn với sự ra đời của mỗi loài là một câu chuyện về con người với những hoàn cảnh khác nhau Đa số nguồn gốc của các loài chim được nhà văn lí giải dựa trên mô típ hóa thân

Khi lí giải về đặc điểm, hình thức, tính cách của các loài chim, tác giả luôn cố gắng tạo mối liên hệ nhân quả giữa con người và con vật Từ hoàn cảnh, công việc của nhân vật trước lúc hóa thân dẫn đến đặc điểm, tính cách của con vật hiện tại Điều đó làm cho việc lí giải rõ ràng, cụ thể, có sức thuyết phục các em hơn Chẳng hạn, khi giải thích về loài chim sẻ, tác giả kể về cuộc đời anh Sẻ, được cha mẹ để lại một gia tài lớn, do tính mê chơi không lo làm ăn nên bị mất hết tài sản và bị chết Vì nhớ tiếc ngôi nhà cha mẹ để lại mà không gìn giữ được nên khi hóa thành chim, Sẻ hay bay quanh quẩn ngôi nhà

Đó là lí do vì sao ngày nay người ta thấy loài chim sẻ hay làm tổ ở kèo nhà, mái nhà Hay lí giải về nguồn gốc của loài chim Cú, Nguyễn Trí Công đã giải

thích qua hóa thân cuối truyện của vị tú tài trong Sự tích loài chim Cú Tác giả

đã nhấn mạnh đặc điểm nổi bật của loài này là mắt to, thường đi săn lùng bọn chuột, sâu bọ trừ hại cho dân Vì lúc còn sống vị tú tài chuyên tìm bắt những tên quan lại tham lam, hại dân nên khi hóa thành chim có hai mắt to, tinh

tường để giúp dân diệt trừ bọn sâu bọ Truyện Người nông dân mưu trí (Sự

tích con chim Sáo Sậu), con chim là hóa thân của lão nhà giàu, lão đấu trí thua

anh nông dân trẻ, tức quá lão chết hóa thành con chim lạ, thân đen mượt mà,

vì mê ruộng vườn, trâu bò nên chim hay đậu trên lưng trâu bò ở làng quê đồng ruộng

Khi lí giải nguồn gốc các loài chim, Nguyễn Trí Công giải thích tên

gọi và tiếng kêu theo lối biến âm Ở Sự tích con cò, anh thanh niên ngư phủ

trong quá trình lặn tìm chuỗi ngọc cho công chúa Mỗi lúc tuyệt vọng, anh lại ngẩng đầu lên rên “mò mò”, dần dần biến âm thành “cò cò” Chính là lí do vì

sao con cò kêu cò cò Hoặc ở Chiếc túi hạnh phúc, người anh trong truyện khi

chết đi vẫn không hiểu ý nghĩa của việc người cha giao cho hai anh em chiếc túi đựng kim chỉ có ý nghĩa gì, nên khi chết biến thành con chim kêu “lạ lạ”,

đó là con chim Quạ ngày nay Trong truyện Sự tích chim chích chòe Lão địa

chủ nhỏ nhen, ích kỉ luôn cho mình hơn người khác Vì không biết nhà vua giả dạng dân thường trong quán nước, hắn luôn miệng kêu “vàng nhà vua ít hè”, “kho lẫm nhà vua ít hè” không bì kịp với nhà hắn nên tên địa chủ bị nhà vua thu hết tài sản và phải đi xin ăn, cuối cùng bị chết Hồn hắn hóa thành con chim đen có điểm chấm trắng ở cánh, suốt ngày kêu lên “ít hè, ít hè”, đó là chim chích chòe ngày nay

Qua đề tài về nguồn gốc các loài chim, Nguyễn Trí Công còn cung cấp cho bạn đọc những bài học bổ ích về làm người Những ai tốt bụng, hiền

lành, chăm chỉ, nhân hậu như anh nông dân trong truyện Người nông dân

mưu trí, người em trong truyện Chiếc túi hạnh phúc luôn luôn nhận được kết

quả tốt; ngược lại, ai tham lam ích kỷ như lão địa chủ trong Người nông dân

mưu trí, anh Sẻ trong Sự tích loài chim sẻ, những tên quan tham trong Sự tích loài chim cú luôn là những kẻ gặp kết cục xấu

Như vậy, với đề tài thế giới tự nhiên, các nhà văn đã mở rộng nội dung lí giải nguồn gốc của một số con vật, cỏ cây, hiện tượng tự nhiên… Đặc biệt, đó là việc giải thích về nguồn gốc của các loài hoa quả trong sáng tác của nhà văn Phạm Hổ

1.1.2 Đời sống con người

Trong số 200 tác phẩm truyện cổ tích được khảo sát, chúng tôi thấy có

137 tác phẩm viết về đề tài này Các nhà văn tập trung vào đời sống gia đình,

xã hội

Ở phạm vi đời sống gia đình, các nhà văn thường chú ý đến mối quan

hệ giữa con cái với cha mẹ, anh với em, cháu với ông bà, vợ với chồng

Những mối quan hệ này luôn tiềm ẩn mâu thuẫn phức tạp, nhưng toát lên được tình cảm cao đẹp, thiêng liêng của con người

Trong Truyện Tấm Cám, tác giả Nguyễn Huy Tưởng đã khai thác mối

quan hệ giữa mẹ ghẻ con chồng, chị em cùng cha khác mẹ Điều đó giúp người đọc thấy được sự phức tạp, những mâu thuẫn giữa các thành viên trong gia đình phụ quyền thời cổ

Ở truyện Tìm mẹ, Nguyễn Huy Tưởng cho thấy tình cảm giữa ba mẹ

con Nhà và Gạo hết sức cảm động Dù trong hoàn cảnh khó khăn nhất, Nhà

và Gạo vẫn luôn nghĩ về mẹ, còn người mẹ đi đâu, sống như thế nào vẫn luôn nhớ mãi về hai con

Trong Chú bé nhặt bông gạo, Ngô Quân Miện kể về chú bé Côi hiếu

thảo với bà Hành động nổi bật của Côi, đó chính là việc hằng ngày, đi nhặt bông gạo về làm đệm làm gối cho bà đỡ đau lưng

Tình cảm vợ chồng chung thủy được Khái Hưng đề cập đến trong

truyện Ai mua hành tôi Tình huống làm nổi bật trạng thái tình cảm của họ

chính là lúc người vợ bị bắt vào cung Người chồng nhớ vợ, không thể tập trung làm nổi một việc gì Tương tự, người vợ, dù sống trong hoàng cung sang trọng nhưng suốt ngày rầu rĩ không nói lời nào

Về đời sống xã hội, các nhà văn sẽ dựng lên trong tác phẩm những cuộc đấu tranh giai cấp gay gắt

Truyện cổ tích của các nhà văn đi sâu phản ánh sự bế tắc của tầng lớp nghèo khổ trong xã hội Thông thường những người càng đạo đức bao nhiêu, càng thật thà bao nhiêu thì thiệt thòi bấy nhiêu Đó là hình ảnh cô Tấm xinh đẹp, dịu dàng tốt bụng nhưng luôn bị mẹ con Cám hành hạ một cách tàn nhẫn

(Truyện Tấm Cám) Đó còn là mẹ con của gia đình nhà Nhà và Gạo (Tìm mẹ),

là chàng Quấy bị sự ức hiếp của chúa làng (Thằng Quấy), là anh Cu Cậu chịu

sự bóc lột của tên trưởng giả (Cây tre trăm đốt) Họ thuộc tầng lớp bị trị,

luôn chịu sự bóc lột hành hạ của những tên chúa làng, địa chủ, trưởng giả độc

ác tàn bạo

Xung đột trong truyện không chỉ là xung đột gia đình mà còn là xung đột giai cấp được mô tả dưới dạng tương tác giữa cái thiện và cái ác Các tác giả truyện cổ tích hiện đại đã để cho cái thiện chiến thắng cái ác bằng chính sức mạnh, trí thông minh và tình cảm cao cả của con người Các nhân tố giúp

đỡ khác chỉ là yếu tố phụ, đây cũng chính là điểm mới của truyện cổ tích hiện đại so với dân gian

Đặc biệt, thông qua đề tài về đời sống con người và xã hội, truyện cổ tích hiện đại còn phản ánh những triết lý sống và những bài học đạo đức cho con người Một trong những vai trò được nhấn mạnh của truyện cổ tích hiện đại là giáo dục toàn diện cho các em cả về đạo đức lẫn trí tuệ

Truyện cổ tích của các nhà văn vẫn luôn chứa đựng những triết lí sống

bổ ích cho người đọc Mỗi truyện cổ tích đều chứa đựng một hay nhiều ý nghĩa, có lúc để người đọc nhận thấy một cách dễ dàng, có lúc ẩn kín để người đọc suy ngẫm Có khi bài học ấy, triết lý ấy là lời của nhân vật, có khi

đó là lời của chính tác giả

Một trong những triết lí dễ thấy nhất trong các truyện cổ tích là tinh

thần lạc quan Sự lạc quan này có được nhờ lòng yêu thương quý trọng con

người, từ đó mà yêu đời, tin vào cuộc đời Dù cuộc sống hiện tại đầy đau khổ

người ta vẫn hướng về cuộc sống ngày mai tươi đẹp Đó là cô Tấm (Truyện

Tấm Cám), là anh Cu Cậu (Cây tre trăm đốt), người em (Ăn táo trả vàng), cậu

bé ( Vương quốc vắng nụ cười), chàng trai (Chàng trai mồ côi), cô gái (Cô gái

xấu xí)… Thông thường, truyện cổ tích thường kết thúc có hậu Đó là biểu

hiện dễ thấy của tinh thần lạc quan Tuy nhiên, các nhà văn hiện đại còn cho

thấy tinh thần lạc quan ấy ở cả những kết thúc không có hậu Nghĩa là kết thúc bi thảm vẫn chứa đựng tinh thần lạc quan Nhân vật chính chết hoặc ra đi biệt tích nhưng cái chết và sự ra đi của nó lại để lại niềm tin vào phẩm giá con

người, niềm tin vào cuộc đời Ví dụ như truyện Sự tích nấm hương, Sự tích

cầu vồng của Nguyên Hương, Sự tích chim cú của Nguyễn Trí Công

Từ tinh thần lạc quan ấy, các tác giả còn khái quát lên thành triết lí ở

hiền gặp lành, ác giả ác báo – ước mơ về công lý của con người trong mọi

thời đại

Nhân quả là mối quan hệ sản sinh của các sự vật, hiện tượng trong hiện thực khách quan Trong đó, cái sản sinh là nguyên nhân, cái được sản sinh là kết quả Nên dân gian thường nói “gieo nhân nào thì gặp quả ấy” Vì thế, những người ở hiền thì sẽ gặp lành và những người sống ác sẽ lần lượt bị

quả báo Tác phẩm Cây tre trăm đốt (Khái Hưng) là một minh chứng sinh

động cho điều này: Cu Cậu là một lực điền khỏe mạnh, luôn cố gắng cật lực

vì muốn được cưới cô Rốt về làm vợ Thế nhưng, anh nông dân hiền lành ấy

đã bị tên trưởng giả lợi dụng bóc lột để làm giàu cho nhà hắn Kết cục câu chuyện, anh được cưới cô Rốt và sống hạnh phúc Còn ông trưởng giả vì tham lam, gian ác nên phải nhận cái kết là bị dính vào trăm đốt tre và phải gả con gái cho anh Cu Cậu

Nhân vật người em trong Chiếc túi hạnh phúc (Nguyễn Trí Công) là

một con người lương thiện, không tham tài sản của ba mẹ Con người ấy tuy phải sống trong thiếu thốn, khổ cực, bệnh tật nhưng anh đã gặp được điều tốt đẹp, được cô gái tốt bụng cứu giúp và làm vợ, đồng thời học được nghề may gia truyền của người cha, có cuộc sống tốt đẹp Còn người anh vì tham lam, chiếm đoạt hết tài sản cha mẹ để lại, đuổi em ra khỏi nhà, sống sung sướng ăn chơi nên cuối cùng bị đi tù và chết

Với triết lí này, người tốt luôn sống vì người khác Chẳng hạn, người

em trong Cái ấm đất (Khái Hưng), cô gái trong Cô gái xấu xí (Lan Phương) chàng trai trong Chiếc vòng bạch ngọc (Thy Hạc) Cuối cùng, họ đều nhận

được điều may mắn và sống hạnh phúc như mong ước Bên cạnh đó, những người tham lam ích kỉ, luôn hãm hại người khác sẽ phải gánh hậu quả dù họ

có hối cải thì cũng không được tha thứ hoàn toàn như nhân vật trong Tham thì

thâm (Nguyễn Văn Nghiêm)

Bên cạnh đó, truyện cổ tích còn thể hiện những triết lí đạo đức Đó là triết lí về lòng nhân ái, tình yêu thương con người, về lòng hiếu thảo giữa con cháu với ông bà, cha mẹ Lòng tốt giúp đỡ người khác khi khó khăn hoạn nạn

để cùng nhau sống tốt hơn, hạnh phúc hơn

1.2 Đặc điểm về nhân vật

Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Nhân vật văn học là con người cụ

thể được miêu tả trong tác phẩm” [21, tr.235] Từ khái niệm trên, có thể nói nhân vật được coi là linh hồn của tác phẩm, là nơi thể hiện quan niệm nghệ thuật, lí tưởng thẩm mỹ và tập trung sáng tạo của nhà văn Nhân vật là yếu tố làm nên sự thành bại cho tác phẩm và danh tiếng tác giả Do đó, khi nghiên cứu về thể loại truyện cổ tích Việt Nam hiện đại, việc tìm hiểu đặc điểm về nhân vật là một điều rất quan trọng

1.2.1 Hệ thống nhân vật

Hệ thống nhân vật trong truyện cổ tích hiện đại bao gồm nhân vật thần

kì, nhân vật con người và nhân vật loài vật Bên cạnh việc kế thừa các kiểu nhân vật trong truyện cổ tích truyền thống, các nhà văn còn bổ sung thêm những nhân tố mới nhằm kiến tạo hiệu quả nghệ thuật cho tác phẩm

Trước hết, phải nói đến những nhân vật có khả năng thần kì Nhắc đến kiểu nhân vật này, người đọc thường hay bắt gặp hình ảnh của những ông Bụt, bà Tiên, những thần thánh siêu nhiên có quyền năng, phép thuật giúp con người thay đổi tình trạng cuộc sống hiện tại của mình Đây là nhóm nhân vật được các nhà văn sử dụng khá nhiều trong các tác phẩm Có 60/200 truyện có

sử dụng kiểu nhân vật này

Hầu hết các tác giả đều có sử dụng nhân vật thần kì trong tác phẩm của mình Trước 1945, đó là nhà văn Khái Hưng, Thy Hạc, Nguyễn Huy Tưởng Sau 1945, đó sẽ là Phạm Hổ, Trần Hoài Dương, Nguyên Hương, Nguyễn Trí Công, Lan Phương… Riêng trường hợp nhà văn Phạm Hổ, ông

sử dụng nhiều hơn cả: 20/47 truyện trong tập Chuyện hoa, chuyện quả

Bên cạnh việc sử dụng các nhân vật Bụt, Tiên quen thuộc, các nhà văn

còn bổ sung thêm một vài gương mặt mới Cụ thể, trong Chuyện hoa, chuyện

quả của Phạm Hổ có thần Đất (Hai ông cháu và túp lều dột nát), ông Táo (Cô

bé và ông Táo), bà Chúa Hồ (Những bông hoa mới ở Hồ Thơm), các vị thần

trong truyện của Nguyên Hương như Thần gió (Vịt đẻ trứng, Sự trừng phạt

của thần gió), Thần đèn (Những chiếc đèn thần), Thần hài vạn dặm (Đôi hài vạn dặm), Thần núi (Hai điều ước), Thủy thần (Quà tặng của phù thủy), Thần

xui xẻo (Bài học của thần xui xẻo), Thần rừng (Nồi thần) Điểm chung giữa

các nhân vật trên đều là “hiền thần”, dù tồn tại dưới hình thức nào cũng có vai trò phù trợ, giúp đỡ con người vượt qua thử thách

Ngoài ra, còn có sự xuất hiện của phù thủy, ác quỷ – đại diện cho sức

mạnh của cái ác, hậu thuẫn cho kẻ ác làm việc xấu như: Những bông hoa mới

ở Hồ Thơm trong Chuyện hoa, chuyện quả của Phạm Hổ, Vùng đất bị phù phép, Quà tặng của phù thủy, Vì sao con nhện có tám chân của Nguyên

Hương, nhân vật phù thủy và ác quỷ trong Nàng công chúa biển của Trần

Hoài Dương… Đây là một hình ảnh tiếp thu từ văn học Phương Tây nhưng

không cứng nhắc, phiến diện, một tuyến cứ phải phù thủy là độc ác, hại người Nguyên Hương đã xây dựng hình tượng nhân vật Phù Thủy đa chiều tính cách, có những cảm xúc rất con người như phù thủy Xí Xọn – lương

thiện, muốn chung sống hòa bình, vui vẻ với con người (Vì sao con nhện có

tám chân), phù thủy trong truyện Vùng đất bị phù phép, lúc đầu có mục đích

tốt, muốn mình khác đi sẽ ban tặng món quà là điều ước như ý cho người đầu tiên mình gặp Thế nhưng phù thủy đã tặng nhầm điều ước cho tên phú hộ tham lam, độc ác Điều đó làm cho thế giới nhân vật trở nên phong phú đa dạng Hơn nữa, sự sáng tạo của Nguyên Hương nói riêng và các nhà văn hiện đại nói chung giúp cho bạn đọc hiểu được con người không bao giờ là phiến diện mà là đa chiều

Ngoài ra cũng cần kể tới sự xuất hiện của các con vật thần kì, một yếu

tố góp phần tạo nên sự sinh động hấp dẫn cho thế giới nghệ thuật cổ tích Chúng là những con vật có suy nghĩ, tính cách như con người Nhóm nhân vật này chủ yếu thực hiện chức năng giúp đỡ nhân vật chính vượt qua một khó khăn thử thách nào đó trong cuộc đời của mình Truyện của Phạm Hổ có con

nhện, con ong trong Chuyện nàng Mây, là chim én trong Cô gái thêu tài và

chàng trai dệt giỏi, con cua trong truyện Con cua lửa Nguyên Hương có sử

dụng con chim phượng hoàng trong Ăn táo trả vàng

Nếu như trong truyện cổ tích dân gian, cái thần kì có sức mạnh, quyền năng, phép thuật phi thường giải quyết mọi việc, là yếu tố chính giúp nhân vật thay đổi cuộc sống thì cái thần kì trong truyện của các nhà văn hiện đại chỉ là yếu tố phù trợ giúp nhân vật chính tự khẳng định mình Chính trí thông minh, tấm lòng và ý chí của con người đã giúp nhân vật vượt lên khó khăn để giành lấy hạnh phúc cho mình

1.2.1.2 Nhân vật con người

Trong truyện cổ tích Việt Nam hiện đại, loại nhân vật này chiếm số lượng nhiều hơn cả Quan trọng hơn, nhân vật con người còn đảm nhận vai trò nhân vật chính của thể loại

Nhân vật con người trong truyện cổ tích hiện đại không phải là những con người chung chung, người con riêng, người dị dạng đại diện cho một tầng lớp giai cấp như truyện cổ tích dân gian, mà là những con người cụ thể, có tên gọi, diện mạo, tính cách, hành động Đó là những con người bình thường từ nguồn gốc xuất thân đến hoàn cảnh sống, vóc dáng, tính cách, tâm trạng

Phần lớn họ là những người lao động khỏe khoắn, mang phẩm chất của người nông dân chịu khó, cần cù, siêng năng và chăm chỉ Đó là anh Cu

Cậu (Cây tre trăm đốt), cô em gái (Sự tích cây đu đủ), chàng trai trong (Sự

tích hoa sen đá), người mẹ trong (Người mẹ nghèo ít gạo nhiều con)…

Truyện cổ tích hiện đại cũng viết nhiều về các nhân vật tài năng nhưng các nhân vật này là những con người bình thường, họ không có khả năng hô mưa gọi gió, mà tài năng chuyên về một lĩnh vực nào đó Nàng Dương với tài dệt lụa, nàng Vân giỏi may vá, thêu thùa, Thục Sanh giỏi nặn

tò te…

Nhân vật con người không chỉ có hành động mà còn có tâm trạng, không thụ động mà luôn biết chủ động trong cuộc sống của mình Mặc dù nhận được sự giúp đỡ của lực lượng siêu nhiên nhưng họ luôn vượt lên khó khăn bằng chính năng lực và trí tuệ của mình Họ là những con người thực bước ra từ cuộc sống

Theo nguyên tắc thể loại, nhân vật con người trong cổ tích hiện đại được bố trí theo hai tuyến thiện – ác Nhóm thiện là những người tốt bụng, hiền lành, luôn sẵn lòng giúp đỡ người khác Còn nhóm ác là những người tham lam, ích kỉ, chỉ nghĩ cho bản thân và hại người khác, như ông vua trong

truyện Ai mua hành tôi, người anh trong Chiếc túi hạnh phúc, ông trưởng giả trong Cây tre trăm đốt, lão địa chủ trong Người nông dân mưu trí, tên chúa làng trong truyện Tìm mẹ và Thằng Quấy … Tuy nhiên, nhân vật trong truyện

cổ tích hiện đại được mô tả một cách sáng tạo Nhiều con người trong truyện

cổ tích hiện đại không được phân thành hai tuyến rạch ròi thiện ác, tốt xấu nữa mà nhiều khi chứa đựng nhiều tính cách bổ sung cho nhau Trong bản thân người tốt có đôi lúc xấu, trong bản thân người xấu có cái tốt như lão già

trong Nàng công chúa biển (Trần Hoài Dương), nhân vật Bà Ba Lá trong truyện Tham thì thâm (Nguyễn Văn Nghiêm) Từ đó, nhà văn nói lên cách

nhìn về con người về cuộc sống của mình trong thời kì hiện đại

1.2.1.3 Nhân vật loài vật

Trước đây, truyện cổ tích dân gian có cả một mảng viết về loài vật (truyện cổ tích loài vật) Nhân vật chính là loài vật Có khi đó là những con vật gần gũi trong gia đình, có khi là những con vật hoang dã nơi rừng núi Ở truyện cổ tích hiện đại, nhân vật chính chủ yếu là con người, sự tham gia của nhân vật loài vật là rất ít Có chăng trong câu chuyện cũng chỉ là con vật qua

mô tip hóa thân từ con người, hay con vật chỉ là nhân vật phụ, xuất hiện ít ỏi

để làm nổi bật cho con người

Trong số 200 truyện cổ tích hiện đại, chúng tôi thấy có 20 truyện nói đến nhân vật loài vật Tuy nhiên, số này chỉ giữ vai trò nhân vật phụ, có tác dụng làm nổi bật nhân vật con người

Chẳng hạn, nhân vật con hổ trong truyện Lửa vàng lửa trắng (Phạm

Hổ): sự xuất hiện của nhân vật này nhằm làm bật trí thông minh của nhân vật con người Toàn bộ câu chuyện là sự đấu trí giữa người và hổ, kết thúc bằng

chiến thắng thuộc về con người Nhân vật con cá sấu trong truyện Cất nhà

giữa hồ (Phạm Hổ) cũng tương tự Con cá sấu xuất hiện để giúp cho Mây xây

nhà dưới hồ theo yêu cầu của chúa làng Rõ ràng, cá sấu là một nhân vật phụ,

có vai trò giúp cho Mây vượt qua khó khăn khi Mây bị chúa làng hành hạ

Nhân vật con thỏ, con hươu trong truyện Nàng Ly và quái vật (Nguyên

Hương) đều là những người bạn của nàng Ly Khi chàng thợ săn định bắn thỏ

và hươu, nàng Ly đều dùng bàn tay bé nhỏ của mình để che chở, bảo vệ cho các con vật ấy Vì thế, thỏ và hươu là những nhân vật làm cho lòng tốt và sự thương yêu động vật của nàng Ly được bộc lộ Chính sự tốt bụng đó đã làm cho hoàng tử cảm động và rước nàng về làm hoàng hậu

Như vậy, từ kết quả nghiên cứu trên, chúng tôi thấy, hệ thống nhân vật trong truyện cổ tích Việt Nam hiện đại rất phong phú và đa dạng Đó vừa là kết quả của sự kế thừa truyện cổ tích dân gian, vừa là sự sáng tạo của nhà văn

Cụ thể: nhân vật thần kì, một mặt được các nhà văn vay mượn từ văn học dân gian Việt Nam như Tiên, Bụt, vay mượn nước ngoài như phù thủy, ác quỷ Mặt khác, các tác giả có sự bổ sung nhiều gương mặt mới như thần, chúa, đức

bồ tát Nhân vật con người chiếm số lượng đông Tất cả các truyện đều nói về nhân vật này Con người trong truyện cổ tích hiện đại được miêu tả cụ thể, rõ ràng, phức tạp hơn trong văn học dân gian Trong khi đó nhân vật loài vật chiếm số lượng ít và đóng vai phụ giúp làm nổi bật nhân vật chính Có thể nói, nhân vật trong truyện cổ tích hiện đại nói chung có khả năng to lớn trong việc phản ánh hiện thực đời sống cũng như tư tưởng của nhà văn

1.2.2 Các biện pháp xây dựng nhân vật

Các nhà văn viết truyện cổ tích hiện đại, bên cạnh kế thừa những nguyên tắc xây dựng nhân vật trong truyện cổ tích truyền thống còn vận dụng những phương thức xây dựng nhân vật mới

1.2.2.1 Khắc họa nhân vật qua hệ thống hành động

Hành động nhân vật là khái niệm nhằm chỉ các việc làm, lời nói của nhân vật Ðây là phương diện đặc biệt quan trọng để thể hiện nhân vật Vì, việc làm của mỗi người là căn cứ quan trọng có ý nghĩa quyết định nói lên tư

cách, lí tưởng, phẩm chất cũng như những đặc điểm thuộc về thế giới tinh thần của người đó Hơn nữa, trong các tác phẩm tự sự nói chung và truyện cổ tích hiện đại nói riêng, tính cách nhân vật không phải ngay từ đầu đã được hình thành trọn vẹn Chính hành động có tác dụng bộc lộ quá trình phát triển của tính cách và thúc đẩy sự diễn biến của hệ thống cốt truyện Thông qua các mối quan hệ, sự đối xử giữa các nhân vật trong những tình huống khác nhau, người đọc có thể xác định được những đặc điểm, bản chất của nhân vật

Đây là biện pháp phổ biến được sử dụng nhiều nhất trong các truyện

cổ tích dân gian Biện pháp này tiếp tục được các nhà văn hiện đại sử dụng và phát triển

Trong truyện cổ tích hiện đại, nhà văn đã diễn tả hành động của nhân vật một cách có hệ thống Thông qua đó, tính cách và phẩm chất của nhân vật được bộc lộ ra một cách rõ nét Người đọc dễ dàng nhận thấy và đánh giá

được phẩm chất của nhân vật Chú bé Côi trong Chú bé nhặt bông gạo

thương bà còng lưng, hằng ngày chú bé nhặt bông về làm gối làm nệm cho bà với mong muốn bà êm lưng hơn và sống lâu hơn Hay, hành động của chú bé

trong Cái kéo cắt nắng của Phạm Hổ Khi thấy bà lạnh, em muốn có một cái

kéo có thể cắt một vạt nắng đem về sưởi ấm cho bà Cho nên, đã đến nói với

cụ già bán dao kéo về ước muốn của mình, hành động đó cho thấy lòng yêu thương bà vô bề bến của hai chú bé

Một ví dụ khác, nhân vật cô gái trong Cô gái bán trầm hương của

Phạm Hổ được khắc họa rõ nét qua hệ thống các hành động Đó là một cô gái

“mảnh khảnh”, yếu ớt Tuy vậy, khi nghe người cha và các cụ bàn việc trừ khử tên tướng cướp, cô đã đề nghị với cha cho mình đi giết cướp để trừ hại cho người dân trong vùng Hành động đó cho thấy sự bản lĩnh, và lòng thương người của cô gái Phẩm chất này càng được bộc lộ rõ khi cô gặp trực tiếp và giết tên tướng cướp mà không phải si mê sắc đẹp hút hồn của hắn như

những cô gái khác

Chúng tôi cho rằng, các tác giả truyện cổ tích hiện đại cùng sử dụng

hệ thống hành động để khắc họa nhân vật như trong truyện cổ tích dân gian Tuy nhiên, yếu tố hành động trong truyện hiện đại đem lại cho nhân vật sự đa dạng về thái độ, tính cách

1.2.2.2 Khắc hoạ nhân vật bằng các chi tiết nghệ thuật

Trước hết, đó là việc sử dụng các chi tiết vào việc miêu tả ngoại hình của nhân vật, qua đó làm cho nhân vật hiện lên rõ ràng

Ngoại hình là dáng vẻ bên ngoài của nhân vật bao gồm cả y phục,

cử chỉ, tác phong và diện mạo Ðây là yếu tố quan trọng góp phần cá tính hóa nhân vật

Nếu như ở truyện cổ truyền thống, các tác giả dân gian ít chú trọng về ngoại hình nhân vật mà chỉ giới thiệu một cách chung chung thì trong truyện

cổ tích hiện đại sẽ được chú ý nhiều hơn Chẳng hạn như nhân vật Tấm trong

Truyện Tấm Cám (Nguyễn Huy Tưởng) Cũng là hình ảnh cô Tấm nhưng

trong truyện cổ tích dân gian Tấm được kể là một cô gái xinh đẹp, hiền lành,

cô Cám xấu xa độc ác thì hình ảnh Tấm Cám trong truyện của Nguyễn Huy Tưởng được miêu tả rất chi tiết và cụ thể:

Tóc Tấm đen nhánh còn tóc Cám thì rối và nhạt như tro bếp

Má Tấm trắng hồng hồng, mặt Cám thì sần sùi như da cóc Môi Tấm đỏ như son, lúc nào cũng tươi thắm, môi Cám thì thâm sịt như chì Đôi mắt Tấm sáng như gương và ngây thơ như mắt chim bồ câu; đôi mắt Cám trắng dã trông rất đanh ác…Tiếng cô chị êm như đàn, trong như suối Còn tiếng cô em thì, trời ơi, sao mà tục tằn, quê kệch lại rè rè như tiếng chậu vỡ…

Những chi tiết về ngoại hình của hai nhân vật hiện lên từng nét như có thể lột tả được phẩm chất bên trong của nhân vật Tấm được miêu tả với mái

tóc đen, da trắng hồng, môi son, đôi mắt sáng và ngây thơ Những chi tiết này giúp người đọc thấy được Tấm không chỉ đẹp mà còn hiền hậu từ mái tóc đến gương mặt, giọng nói Tương tự, sự độc ác của Cám được thể hiện trên chính những chi tiết như môi thâm, mắt trắng và đanh ác…

Cô bé trong Nàng công chúa biển của Trần Hoài Dương được miêu tả rất tỉ mỉ như sau: “Vừa mới sinh ra mà tóc nó đã đen dày, da dẻ trắng hồng

như trứng gà bóc Đôi mắt đen lay láy, long lanh sáng, mắt bồ câu hơi xếch

thật duyên dáng” Với ngoại hình như thiên thần: mái tóc đen, da trắng, đôi mắt sáng, cô bé như một điều phúc lành mà thần đem lại may mắn không chỉ

cho gia đình cô mà còn cho những người xung quanh Có thể nói, những chi tiết đó góp phần quan trọng trong việc khắc họa hình tượng nhân vật cô bé

Nhân vật anh Cu Cậu trong Cây tre trăm đốt được Khái Hưng miêu tả

qua cảm nhận của Cô Rốt là đẹp trai, ăn nói có duyên, tuy anh ta rất ít nói, ít cả cười nữa, thỉnh thoảng hát ví một câu Từ ngoại hình bên ngoài cho thấy anh

Cu Cậu không chỉ khỏe mạnh, làm giỏi mà con tốt bụng, lạc quan và vui tính

Việc miêu tả ngoại hình nhân vật còn góp phần biểu hiện nội tâm Ðây cũng chính là sự thống nhất giữa cái bên ngoài và cái bên trong của nhân vật

Vì vậy, khi tính cách, đời sống bên trong của nhân vật thay đổi, nhiều nét bên

ngoài của nhân vật cũng thay đổi theo Như tên quỷ biển trong Nàng công

chúa biển Khi quỷ biển nhìn đời bằng con mắt phải, bao nhiêu kỉ niệm hạnh

phúc sống dậy, trông hắn thật hiền dịu, nhân từ Nhưng khi hắn nhìn đời bằng con mắt trái, bao nhiêu nỗi đau hiện về, người ta lại thấy khuôn mặt, hình dạng hắn hiện lên như một con ác thú, đó là lúc thú tính của hắn quay về

Có một sự phát triển đáng ghi nhận đối với các nhà văn hiện đại trong quá trình xây dựng nhân vật là việc cố gắng thể hiện những nét riêng biệt, cụ thể của nhân vật Nhưng qua đó, người đọc có thể nắm bắt được những đặc điểm chung của những người cùng lứa tuổi, cùng tầng lớp Những người tốt

bụng hiền lành thì có vẻ bề ngoài nhân hậu, đẹp đẽ Còn những người độc ác đều có chung những vẻ xấu xa

Không chỉ dùng ngoại hình để khắc họa nhân vật, các tác giả còn miêu

tả nhân vật qua nội tâm

Nội tâm nhằm chỉ toàn bộ những biểu hiện thuộc cuộc sống bên trong của nhân vật Ðó là những tâm trạng, những suy nghĩ, những phản ứng tâm lí của nhân vật trước những cảnh ngộ, những tình huống mà họ gặp phải trong cuộc đời

Trong truyện cổ tích dân gian, do phương thức truyền miệng chi phối nên nhân vật thường được khái quát hóa, những diễn biến tâm trạng bao giờ cũng chỉ lướt qua Ở truyện cổ tích hiện đại, các nhà văn chú trọng rất nhiều đến diễn biến nội tâm Nhân vật có một quá trình diễn biến tâm lý lớn, có đời sống nội tâm sống động Điều này làm cho nhân vật trong truyện cổ tích trở nên gần gũi sinh động như nhân vật trong tiểu thuyết, truyện ngắn hiện đại và chân thật như con người trong cuộc sống đời thường

Minh chứng cho điều này là diễn biến tâm lí của nhân vật con quỷ

biển trong Nàng công chúa biển của Trần Hoài Dương Nhà văn đã miêu tả

một cách cụ thể diễn biến tâm trạng của ông lão, từ một con người hiền lành đến khi bị mụ phù thủy làm trở thành con quỷ dữ Mở đầu truyện, tác giả đã khắc họa rõ nội tâm của nhân vật ông lão trong niềm mong mỏi có một đứa trẻ, niềm vui khi có chim én bên cạnh, sự rầu rĩ khi chim én bay đi, niềm vui sướng tột cùng khi có con gái Đặc biệt hơn là tâm trạng nhân vật khi biến thành con quỷ biển Đó là cả một quá trình nội tâm phức tạp, ở đó có sự đan xen những tình cảm phức tạp, tức giận- tuyệt vọng- đau khổ- nhớ thương- hận thù Nhất là sự giằng xé giữa hai trạng thái khi đối diện với cô bé - nàng công chúa biển, lúc thì hiền hòa hạnh phúc khi nhìn bằng mắt phải, lúc lại đùng đùng nổi giận tạo giông tố khi ngắm nhìn bằng mắt trái Chính quá trình tâm

lí đó đã khiến cho người đọc thấy quỷ biển vừa đáng ghét, dễ sợ lại vừa đáng thương Đồng thời cũng gửi đến cho con người một thông điệp mới, khi con người ta đơn độc quá lâu, đau đớn quá lâu người ta sẽ trở nên lạnh lùng và tàn độc với đời Nhưng trong hoàn cảnh ấy cái đẹp và tình thương lại chính là sức mạnh có sức cảm hóa được cái ác và sự tàn độc đó

Ở Truyện Tấm Cám, nhà văn Nguyễn Huy Tưởng miêu tả rất tỉ mỉ tâm trạng của nhân vật Tấm:

Chiều hôm ấy Tấm chăn trâu về Bữa cơm xong, cũng như mọi ngày, Tấm lại đem phần cơm ra giếng cho bống Người dì ghẻ và Cám khúc khích cười thầm Khốn nạn thay cho Tấm gọi rát bỏng cổ họng mà không thấy bống lên Tấm cứ ngẩn ngơ quanh giếng, phần thì nhớ, phần thì tiếc, phần thì không hiểu ra sao Chợt người thiếu

nữ thấy trên mặt nước có một vết máu Tấm biết rằng đã có kẻ đã giết mất con cá của mình bèn òa lên khóc

Đoạn văn miêu tả logic tâm trạng của Tấm, gọi rát cổ họng, ngẩn ngơ, nhớ, tiếc, không hiểu ra sao, khóc

Đây là một bổ sung cần thiết cho sự phát triển của thể loại truyện cổ tích thời hiện đại

Như vậy, nếu như truyện cổ tích dân gian không miêu tả nhân vật qua ngoại hình và nội tâm, do bị chi phối bởi phương thức truyền miệng thì truyện

cổ tích hiện đại lại chú trọng đến những chi tiết này Do đó, có thể nói, miêu

tả ngoại hình và nội tâm nhân vật đã trở thành điểm mới trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của các tác giả truyện cổ tích hiện đại

1.2.2.3 Gia tăng ngôn ngữ đối thoại và độc thoại

Khái niệm ngôn ngữ nhân vật nhằm chỉ những lời nói của nhân vật trong tác phẩm Lời nói đó phản ánh kinh nghiệm sống cá nhân, trình độ văn hóa, tư tưởng, tâm lí, thị hiếu Qua lời nói, chúng ta có thể đánh giá về con

người Do đó, để khắc họa rõ nét về nhân vật, nhà văn cần phát hiện những nét riêng của ngôn ngữ nhân vật để thể hiện trong tác phẩm của mình

Ngôn ngữ nhân vật trong truyện cổ tích truyền thống ít được các nhà văn diễn tả cụ thể trực tiếp mà chủ yếu được thể hiện qua giọng kể của tác giả dân gian Nhận thức được giá trị của việc khắc họa nhân vật qua ngôn ngữ, các nhà văn cổ tích hiện đại có sự gia tăng ngôn ngữ đối thoại và độc thoại trong miêu tả nhân vật

So với truyện cổ tích dân gian, các nhà văn hiện đại đã xây dựng thành công những cuộc đối thoại giữa các nhân vật, từ đó tính cách và phẩm chất nhân vật được hiện lên rõ nét Cụ thể, qua từng lời nói trực tiếp của nhân vật này với nhân vật kia, người đọc có thể nhận thấy bản chất của

họ như thế nào Lời nói của người chị dâu với chồng trong truyện Cơm cho

chó ăn (Phạm Hổ) cho thấy tính cách cô ta:

- Đấy anh nghĩ xem, tôi nói có đúng không? Ông bà ấy bảo là thương thằng em trai của anh lắm, thương sao bây giờ lại muốn đuổi nó lên đây… Tôi nói rồi đấy Anh có nhận nuôi nó thì nhận Còn tôi thì tôi không chịu nổi đâu Nó lên đây thì anh em anh cứ sống với nhau, tôi tìm chỗ khác tôi ở

Hoặc những lời nói của người chị dâu khi đứa em vừa mới lên tới nhà người anh: “Anh còn lâu mới về Mà về thì lại đi nữa Anh đã báo tin rồi, sao lại lên đây làm gì?”

Rõ ràng, qua từng lời nói của người chị dâu, người đọc có thể nhận thấy ngay sự xấu xa, độc ác, bất nhân của cô ta Không có một chút tình người nào khi đối xử với đứa em chồng tội nghiệp Đây chính là yếu tố mang lại sự thành công của Phạm Hổ khi khắc họa nhân vật này

Lời đối thoại của phù thủy Xí Xọn với mọi người trong truyện Vì sao

con nhện có tám chân (Nguyên Hương): “Ngày đầu tiên đến đây tôi đã làm

một điều xấu xa là đòi biến mọi người thành cóc nhái, bây giờ tôi xin hứa sẽ không làm hại nàng Dương hoặc bất cứ ai trong làng” đã giúp người đọc thấy được tính thẳng thắn, chân thật của phù thủy Xí Xọn Mặc dù là phù thủy nhưng Xí Xọn không độc ác như những phù thủy khác, mà luôn hòa đồng, vui

vẻ với mọi người

Sự chú ý về ngôn ngữ đối thoại của các nhà văn là một bước phát triển mạnh mẽ của truyện cổ tích hiện đại so với cổ tích dân gian Nhưng để hấp dẫn hơn các nhà văn hiện đại còn đưa cả độc thoại - hình thức thể hiện trực tiếp hơn về phẩm chất của nhân vật, người đọc thấy nhân vật hiện lên chính xác hơn

Truyện cổ tích Truyện Tấm Cám của Nguyễn Huy Tưởng Yếu tố độc

thoại nội tâm của nhân vật Tấm: “Tuy biết em độc bụng nhưng Tấm không nói gì, nghĩ rằng: Thà cắn răng chịu thiệt cho êm thấm cửa nhà, còn hơn cãi nhau, chỉ tổ vạch áo cho người xem lưng Vả lọt sàng xuống nia, em được cũng như mình được, làm gì mà phải phàn nàn” càng bộc lộ rõ hơn về sự nhường nhịn, hi sinh của Tấm đối với Cám Đây chính là một điểm khác rất lớn của truyện cổ tích hiện đại so với truyện cổ tích dân gian

1.2.2.4 Đặt nhân vật vào các tình huống

Khắc họa nhân vật qua tình huống là một biện pháp nghệ thuật quan trọng để các nhà văn thể hiện dụng ý nghệ thuật của mình Thông qua tình huống, tính cách nhân vật sẽ hiện lên chân thật và rõ ràng hơn cả

Khác với truyện cổ tích dân gian, nhân vật chỉ được đặt trong một hoàn cảnh nhất định, không mang tính thử thách Nhân vật trong truyện cổ tích hiện đại được các nhà văn đặt trong một hoàn cảnh, một tình huống thử thách đầy khó khăn, gay gắt và qua đó phẩm giá của nhân vật càng được khẳng định chính xác hơn

Nhân vật anh Ba trong Cái ấm đất được Khái Hưng đặt trong tình

huống người cha chia gia tài cho ba người con với ba phần tài sản “lệch” nhau Phần thứ nhất là các dinh cơ và ao vườn bao bọc chung quanh có tới năm chục mẫu, phần thứ hai hai trăm mẫu ruộng và năm chục con trâu, phần thứ ba là một cái ấm đất Cả hai người anh của anh Ba chọn những phần tài sản có giá trị thứ nhất và thứ hai Riêng người con thứ ba lại chọn cái ấm đất

Sự lựa chọn của nhân vật anh Ba phần nào phản ánh được con người anh – một người giản dị, không tham của cải Với sự lựa chọn cái ấm đất, nhân vật anh Ba còn được đặt trong ba lần thử thách về lòng thương người và tính kiên nhẫn do bà cụ tiên trong ấm đất đưa ra Cả ba lần anh đều vượt qua, được bà tiên khen ngợi ban cho ân huệ Từ những việc làm của nhân vật khi đối diện trực với các tình huống ấy, Khái Hưng đã giúp cho người đọc thấy rõ được tính cách và phẩm chất của nhân vật

Ở truyện Chiếc vòng Bạch Ngọc của Thy Hạc, nhân vật Thiếu Lăng

hoàng tử được đặt trong tình huống gặp cụ già (Đức Bồ Tát) trong lúc khó khăn, hoạn nạn Thấy cụ già yếu, chàng mời cụ cùng lên ngựa để chàng đưa

về nhà hộ, nhưng cụ già không chịu với lí do đi hai người con ngựa mệt nhọc Thiếu Lăng đã nhường chỗ và tình nguyện là người dắt ngựa cho cụ Chàng nhường thức ăn của mình và nỗ lực đi tìm nước uống cho cụ mặc dù rất sợ tiếng gầm thét của hổ dữ trong rừng Khi cụ kêu lạnh chàng cởi áo khoác ngoài khoác cho cụ rồi đi tìm củi về sưởi ấm, ngồi canh lửa cho cụ suốt đêm Đặc biệt, khi cụ già tiết lộ nhà rất giàu, có ý muốn chàng về cùng hưởng thụ

và gả đứa cháu gái xinh đẹp Trước tình huống đó, Thiếu Lăng đã từ chối bởi lòng không tham của cải giàu sang, lòng chàng đã hướng đến công chúa Như Hoa với tình yêu chân thành không vì ngai vàng kho báu Qua tình huống này, bạn đọc có thể nhận thấy về con người và phẩm chất của Thiếu Lăng Người sẵn sàng giúp đỡ người khác dù cho bản thân có chịu cực

Cô gái xấu xí của Lan Phương cũng là một trường hợp như thế Vì cô

sinh ra có một ngoại hình rất xấu xí nên mẹ phải đưa cô lên núi sống để tránh gặp người khác Do vậy, cô rất ngại xuống núi nhưng vì mẹ ốm phải được ăn cơm nên cô phải xuống làm vườn cho người ta để kiếm cơm cho mẹ Nhưng khi gặp một bà già đang dói lả ở gốc cây, thương tình cô mời bà ăn cơm Tình thương người và tấm lòng nhân hậu cô gái được bà cụ (Tiên) cảm động, giúp trở nên xinh đẹp và làm vợ cậu chủ Ở tình huống này cô gái đã rất khó khăn mới kiếm được cơm cho mẹ nhưng cô sẵn sàng cho cơm để cứu đói cụ già Tác giả đã khẳng định tấm lòng thương người và tốt bụng của cô gái bằng cách đặt nhân vật vào tình huống có sự lựa chọn như thế

Như vậy, với việc xây dựng nhân vật với hành động, ngoại hình, nội tâm, ngôn ngữ, đặt nhân vật trước tình huống để bộc lộ tính cách cũng được các nhà văn viết truyện cổ tích hiện đại sử dụng khá phổ biến và phát huy được hiệu quả nghệ thuật cao

Nhân vật trong truyện cổ tích hiện đại cũng được miêu tả với một hệ thống đa màu sắc Từ những nhân vật thần kì chuyên đi giúp đỡ người khác đến những mụ phù thủy, con ác quỷ hại người và cả những con người bình thường đa hình dạng, đa tính cách Thông qua mỗi loại nhân vât, nhà văn đều

gửi gắm cho bạn đọc một bài học, một cách nhìn mới về cuộc đời về con người Để làm được điều đó các nhà văn đã vận dụng nhiều biện pháp nghệ thuật khác nhau để khắc họa hình tượng Trong đó đáng chú ý hơn cả là việc miêu tả nhân vât từ hành động đến ngoại hình, nội tâm, ngôn ngữ và đặt nhân vật vào tình huống có thử thách để bộc lộ tính cách và phẩm chất Điều này làm cho nhân vật trong truyện cổ tích không mơ hồ, phiếm chỉ mà trở nên gần gũi, quen thuộc với người đọc hơn

Chương 2 ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN CỔ TÍCH VIỆT NAM HIỆN ĐẠI

TRÊN PHƯƠNG DIỆN CỐT TRUYỆN VÀ NGÔN NGỮ

2.1 Đặc điểm về cốt truyện

Theo Từ điển thuật ngữ văn học, cốt truyện là “hệ thống sự kiện cụ

thể, được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc các loại tự sự và kịch” [21, tr.99] Từ khái niệm trên, chúng tôi nhận thấy cốt truyện là yếu tố quan trọng cần được chú ý khi nghiên cứu tác phẩm

tự sự - đặc biệt là truyện cổ tích hiện đại

2.1.1 Các loại cốt truyện

Để phân chia cốt truyện, người ta có thể dựa vào nhiều tiêu chí khác nhau như nội dung, kết cấu, nhân vật… Đối với truyện cổ tích Việt Nam hiện

đại, chúng tôi xuất phát từ hai tiêu chí như sau: Thứ nhất, dựa vào nguồn gốc,

có kiểu cốt truyện vay mượn và kiểu cốt truyện do nhà văn tự nghĩ ra Thứ hai,

dựa vào đặc điểm tổ chức, có kiểu cốt truyện tuyến tính, phi tuyến tính, hành

động, phiêu lưu… Trong đó, kiểu cốt truyện được sử dụng phổ biến hơn cả là hành động - tuyến tính Ở công trình này, chúng tôi dựa vào tiêu chí thứ nhất với kiểu cốt truyện vay mượn và sáng tạo để làm rõ đặc điểm của cốt truyện cổ tích Việt Nam hiện đại trong tương quan với truyện cổ tích dân gian

2.1.1.1 Cốt truyện vay mượn

Gọi là cốt truyện vay mượn vì nó được vay mượn từ một cốt truyện dân gian có sẵn Trên cơ sở đó, nhà văn sẽ xử lí lại theo cách riêng của mình Việc sử dụng cốt truyện dân gian là khá phổ biến ở nhiều nền văn học, trong

đó có văn học Việt Nam hiện đại

Theo thống kê, kiểu cốt truyện vay mượn có số lượng ít, 15/200 truyện Tuy nhiên, cốt truyện này được các nhà văn sáng tạo theo nhiều

hướng khác nhau như: trung thành gần như tối đa với cốt truyện dân gian, chỉ thêm bớt một vài lớp truyện, dựa vào kết thúc tạo ra kiểu truyện viết tiếp, hoặc dựa vào vài yếu tố rồi phóng tác

Trước hết, chúng tôi nói đến nhóm cốt truyện có sự trung thành gần như tối đa Ở nhóm này, biên độ dao động giữa truyện dân gian và truyện hiện đại không nhiều Nhà văn có thể tưởng tượng, sáng tạo thêm nhưng không làm thay đổi nội dung chính của câu chuyện Sự sáng tạo đó thể hiện qua việc thêm thắt, phát triển các chi tiết, sự kiện, hình ảnh, nhân vật… nhằm tăng thêm sự sinh động, hấp dẫn cho câu chuyện

Ở truyện Cây tre trăm đốt, Khái Hưng đã sử dụng lại cốt truyện Cây

tre trăm đốt có sẵn trong dân gian Truyện bắt đầu bằng việc ông trưởng giả

hứa gả con gái cho anh cu Cậu và thách cưới bằng một cây tre trăm đốt Anh

cu Cậu lên rừng tìm cây tre trăm đốt Khi mang về một trăm đốt tre, biết tin

cô Rốt cưới chồng, anh căm tức Nhân lúc ông trưởng giả và gia đình hai bên đến gần đoạn tre, anh cu Cậu hô “khắc nhập, khắc nhập, khắc nhập” tất cả bọn họ đều dính vào cây tre Cô Rốt xin tha, anh cu Cậu lại hô “khắc xuất, khắc xuất, khắc xuất” hai họ lại rời ra Sau đó, ông trưởng giả buộc phải gả cô Rốt cho anh cu Cậu Tuy nhiên nhà văn đã thay đổi tên nhân vật, và đưa vào

một vài chi tiết mới Truyện Cây tre trăm đốt của dân gian Tác giả chú ý đến

một loạt sự kiện diễn ra mà không đề cập đến những diễn biến tâm lí của nhân vật chính Đến khái Hưng, nhà văn đã tập trung miêu tả những cung bậc cảm xúc của kẻ đang yêu như anh Cu Cậu, từ thẩn thờ, ngơ ngác đến vui mừng, thích thú khi lấy được người mình thương…

Truyện Vợ Cóc (Khái Hưng) cũng lấy cốt truyện từ Người lấy Cóc của dân gian Tác giả giữ nguyên cốt truyện với các tình huống, sự kiện tiêu biểu

Từ anh thư sinh gặp cô Cóc, lấy về làm vợ, cuối cùng cô trở thành một người phụ nữ xinh đẹp, giỏi giang, họ sống hạnh phúc bên nhau Nhưng Khái Hưng

đã bỏ bớt một số chi tiết không cần thiết và đưa thêm vào nhiều chi tiết làm bộc lộ được bản chất nhân vật để phù hợp hơn vơi tâm lí của con người trong

xã hội thời hiện đai Cụ thể, khi hai người cưới nhau, cha của cô Cóc cho hai

vợ chồng nén bạc để làm vốn nhưng anh Khóa không nhận Chi tiết này cho thấy được tình yêu của anh Khóa dành cho cô Cóc là chân thành chứ không phải vì tiền bạc, càng không vì gia cảnh nhà cô Cóc Hơn nữa, ở truyện dân gian, đến cuối tác phẩm khi anh thư sinh và vợ phải trải qua ba tình huống là nấu ăn, may vá, và dẫn vợ vào trường giới thiệu để cô Cóc hoàn thành nhiệm

vụ làm vợ Khi chuẩn bị vào tình huống thứ ba, cùng chồng vào trường để ra mắt cô mới chui vào bụi để trút bỏ lớp vỏ bên ngoài trở thành người phụ nữ xinh đẹp Thì ở truyện Vợ cóc của Khái Hưng, tác giả đã bỏ bớt các tình huống thử thách ấy Tác giả chỉ cho nhân vật Cóc hiện thành người bằng tình huống anh Khóa yêu cầu vợ Cóc làm một bữa tiệc để mời bạn về chơi, anh giả vờ đi đón bạn để rồi quay về nhà xé vụng lốp vỏ cóc bên ngoài của vợ, và hai vợ chồng sống hạnh phúc

Nhìn chung, các tác giả sử dụng lại cốt truyện có sẵn trong dân gian nhưng luôn đưa vào những chi tiết mới, kích thích trí tò mò của người đọc

Bên cạnh vay mượn hoàn toàn cốt truyện dân gian, các tác giả hiện đại vay mượn một phần cốt truyện dân gian, nước ngoài để tạo thành tác phẩm mới

Khai thác theo hướng này, biên độ sáng tạo của nhà văn được mở rộng

từ cách xây dựng đề tài, chủ đề đến phương thức xây dựng nhân vật, tình huống Mặc dù nội dung tư tưởng vẫn mang hơi hướng vào truyện cổ dân gian nhưng nó đã được phả vào màu sắc mới với nhiều nội dung ý nghĩa khác gần với con người thời hiện đại

Nhà văn có nhiều lựa chọn cho mình trong việc sáng tạo ra tác phẩm

Có nhà văn lựa chọn cho mình phương thức viết tiếp như Phạm Hổ với Lửa

vàng, lửa trắng và Lửa vàng, lửa trắng, lửa nâu Có nhà văn chọn một yếu tố

đã có trong truyện dân gian để viết theo cách của mình Tiêu biểu theo cách này có Nguyên Hương

Nguyên Hương đã mượn những yếu tố truyện trong truyện cổ tích nước ngoài để sáng tạo nên những truyện cổ tích vừa quen thuộc vừa mới lạ

Chẳng hạn như truyện Công chúa ngủ trong vườn, tác giả mượn yếu tố từ truyện cổ tích Nàng công chúa ngủ trong rừng Nàng công chúa xinh đẹp bị

lời nguyền nên nàng chìm vào giấc ngủ và chỉ khi có hoàng tử xuất hiện, tặng

nàng một nụ hôn thì công chúa mới tỉnh dậy Truyện Khăn Xanh, Khăn Đỏ cũng mượn tình huống từ truyện Cô bé quàng khăn đỏ, đó là tình huống cô bé

phải vượt cả cánh rừng xa xôi, có chó sói hung ác để mang bánh cho bà ngoại Cuối truyện, may mắn có bác thợ săn nên chó sói bị trừng phạt và cô bé thoát

chết Truyện Cha, mẹ, con và Cá Vàng mượn tình huống từ truyện Ông lão

đánh cá và con cá vàng, mượn tình huống người đàn ông buông lưới và bắt

được cá vàng Cá Vàng đều tặng cho người đàn ông đó những điều ước

Ngoài ra, Nguyên Hương còn mượn hình tượng nhân vật trong truyện nước ngoài để sử dụng trong nhiều tác phẩm Trong truyện của mình, Nguyên Hương đã mượn nhân vật nàng Tiên Cá trong truyện cổ tích nước ngoài để đưa vào tác phẩm Nhân vật nàng Tiên Cá có đặc điểm xinh đẹp như hoa và

có phẩm chất chất đáng quý Hơn nữa, ở những truyện cổ tích như Công chúa

ngủ trong vườn, Khăn Xanh, Khăn Đỏ, Cha, mẹ con và Cá Vàng có sự xuất

hiện của các nhân vật trong truyện cổ tích nước ngoài, đó là công chúa, hoàng

hậu, hoàng tử (Nàng công chúa ngủ trong vườn), cô bé, bác thợ săn, chó sói (Khăn xanh, khăn đỏ), Cá Vàng, biển cả (Cha, mẹ, con và Cá Vàng) Tuy

nhiên, bên cạnh những nhân vật xuất hiện trong truyện cổ tích nước ngoài, nhà văn đã sáng tạo thêm nhiều nhân vật mới để tạo tình huống truyện khác

như: Chàng Linh, hai tên hoàng tử tham lam (Nàng công chúa ngủ trong

vườn), hai cô bé Khăn Xanh, Khăn Đỏ (Khăn Xanh, Khăn Đỏ), các nàng Tiên

Cá xinh đẹp, nàng Tiên Cá Mập (Những nàng tiên cá), cha, mẹ, người con (Cha, mẹ, con và Cá Vàng)

2.1.1.2 Cốt truyện sáng tạo

Ngoài việc mượn lại cốt truyện đã có sẵn, phần lớn cốt truyện trong truyện cổ tích hiện đại là sáng tạo mới hoàn toàn Chúng tôi thấy có 185/200 tác phẩm có kiểu cốt truyện này

Tiêu biểu cho kiểu cốt truyện này, có thể kể đến: Chuyện hoa, chuyện

quả (Phạm Hổ), Bi Bi và Mặt Đen (Phạm Việt Long), Chiếc túi hạnh phúc

(Nguyễn Trí Công), Chú bé nhặt bông gạo (Ngô Quân Miện), Nàng công

chúa biển (Trần Hoài Dương), Chiếc vòng bạch ngọc (Thy Hạc) …

Đây là cách xây dựng cốt truyện chủ yếu của các nhà văn viết truyện

cổ tích hiện đại Phần lớn cốt truyện của các tác phẩm truyện cổ tích mới đều

là do sáng tạo mới của các tác giả Với hệ thống cốt truyện sáng tạo như thế càng khẳng định sự say mê sáng tác và mang lại thành công cho các tác giả theo đuổi truyện cổ tích hiện đại

2.1.2 Những sáng tạo về cốt truyện

2.1.2.1 Sáng tạo ở các thành phần cơ bản của cốt truyện

Với hình thức lưu truyền bằng miệng, truyện cổ tích dân gian thường

có cốt truyện đơn giản, ngắn gọn Cho nên, dân gian thường xây dựng cốt truyện theo kiểu tuyến tính theo hành động Đối với truyện cổ tích Việt Nam hiện đại, ngoài kiểu cốt truyện đơn giản các tác giả còn xây dựng nhiều kiểu cốt truyện phức tạp Cùng là kiểu cốt truyện tuyến tính nhưng các nhà văn hiện đại đã thêm vào nhiều lớp truyện và phát triển dung lượng mang lại cho truyện cổ tích hiện đại một phong thái mới

Trong truyện Tìm mẹ, Nguyễn Huy Tưởng tổ chức cốt truyện theo một

chuỗi sự kiện trước sau: từ việc gia đình của hai em Nhà, Gạo bị chúa làng ức

hiếp, bố bị giết, hai em và mẹ phải đi trốn lên tận núi cao, ba mẹ con thất lạc, hai đứa trẻ đi tìm mẹ, người mẹ đi tìm con, cuối cùng đoàn tụ Toàn bộ câu chuyện là một chuỗi sự việc theo thời gian, sự việc này nối tiếp sự việc khác Quan hệ nhân quả được duy trì đến cuối tác phẩm, tên chúa làng độc ác biến thành hổ, bị kẹt vào hang đá và chết Ba mẹ con được đoàn tụ và hạnh phúc sau khi trải qua một chặng đường đầy khó khăn, thử thách Mặc dù, cốt truyện diễn ra theo trật tự tuyến tính, nhưng tác giả đã tạo nên sức hấp dẫn bằng cách đưa ra nhiều lớp truyện, cụ thể: lớp truyện gia đình hai em bị chúa làng ức hiếp; lớp ba mẹ con trốn chạy; lớp hai em đối đầu với hổ; lớp hai em đi tìm

mẹ Dung lượng tác phẩm đạt độ lớn, có tới 28 trang Điều này làm cho truyện cổ tích gần gũi với văn xuôi hiện đại hơn

Truyện Cô gái thêu tài và chàng trai dệt giỏi của Phạm Hổ là một tác

phẩm có cốt truyện phức tạp với nhiều lớp truyện lần lượt diễn ra: lớp truyện

kể về sự tài năng của cô gái và chàng trai, lớp truyện chàng trai vượt qua thử thách để cưới được cô gái, hai người sống với nhau hạnh phúc, cô gái bị bắt

về cung với tên vua già, chàng trai ở nhà nhớ thương vợ, chàng và chim én giết tên vua, họ về sống hạnh phúc bên nhau

Như vậy, cũng là kiểu cốt truyện hành động – tuyến tính được sử dụng nhiều trong văn học dân gian, nhưng các tác giả truyện cổ tích hiện đại đã đưa vào tác phẩm nhiều lớp truyện mới, tạo nên sức hấp dẫn mới với người đọc thời hiện đại

Việc sáng tạo về cốt truyện trong truyện cổ tích Việt Nam hiện đại không chỉ thể hiện qua kiểu cốt truyện tuyến tính mà còn biểu hiện qua việc xây dựng cốt truyện phi tuyến tính Đây là kiểu cốt truyện có sự đảo lộn ít nhiều trật

tự một vài lớp truyện theo hướng cái diễn ra sau kể trước và ngược lại

Truyện Tham thì thâm của Nguyễn Văn Nghiêm có ba lớp nội dung:

nhà vua và Bà Ba Lá gặp nhau, Bà Ba Lá kể chuyện vì sao bị mù, và nhà vua

an ủi, giúp đỡ Bà Ba Lá Theo diễn biến của nội dung, việc Bà Ba Lá bị mù xảy ra trước, nhà vua và Bà Ba Lá gặp nhau xảy ra sau… Tuy vậy, tác giả Nguyễn Văn Nghiêm lại bắt đầu câu chuyện bằng việc kể về cuộc gặp gỡ của nhà vua với người ăn mày mù có hành động ăn xin kì khôi

Từ tình huống gặp gỡ đặc biệt đó, tác giả đưa người đọc trở về với quá khứ của nhân vật Bà Ba Lá Đấy là một quá khứ đầy tham lam của nhân vật Chính sự tham lam đó là nguyên nhân bị mù mắt, phải sống đời ăn xin nhiều khổ nhục Rõ ràng, cốt truyện không được kể theo kiểu tuyến tính thông thường, mà có sự đảo lộn trật tự, từ hiện tại trở về quá khứ, rồi quay ngược lại hiện tại Điều này là một sự sáng tạo đáng chú ý của truyện cổ tích hiện đại so với dân gian

Việc xây dựng cốt truyện phiêu lưu là một đặc điểm mới của thể loại truyện cổ tích Việt Nam hiện đại

Nói về truyện phiêu lưu, Châu Minh Hùng trong Hệ thống thể loại

trong văn học thiếu nhi đã định nghĩa: “Thể loại truyện kể lại những cuộc

phiêu lưu của nhân vật nào đó đến những miền xa, xứ lạ chứng kiến và đối mặt với bao nhiêu cái li kì chưa từng thấy gọi chung là truyện phiêu lưu – du kí” [35, tr.123] Nhà văn Văn Hồng cũng có nhìn nhận tương tự về đặc điểm chung của truyện phiêu lưu là “các nhân vật luôn thay đổi môi trường sống, thường xuyên phải đối phó với những cảnh ngộ bất ngờ, những tình huống

hiểm nghèo, đòi hỏi phải bình tĩnh, thông minh, dũng cảm…” [25, tr.40]

Chúng tôi hiểu rằng, cốt truyện phiêu lưu là kiểu cốt truyện bao gồm nhiều hành động nối tiếp diễn ra Nhân vật di chuyển từ nơi này đến nơi khác,

từ chỗ quen thuộc đến vùng miền xa lạ Nhân vật luôn được đặt trong những hoàn cảnh khắc nghiệt với những hành động gay cấn

Cốt truyện phiêu lưu vốn rất phổ biến ở văn học phương Tây Với đặc điểm cá nhân được khai phóng, nhu cầu khám phá thế giới cao, các nhà văn