Đại Cương Và Quy Tắc Chọn Huyệt

Biên tập viên: Trần Tiến Phong

Đánh giá: Trần Trà My, Trần Phương Phương

Giới thiệu đại cương

Trong khi áp dụng châm cứu để chữa bệnh, học thuyết kinh lạc cần được tuân thủ. Phải có quan niệm đúng đắn về sự tuần hành kinh mạch, về sự phân bố huyệt vị, và những triệu chứng bệnh của mỗi kinh mạch. Khi điều trị một bệnh chứng, trước hết phải phân tích các triệu chứng và các dấu hiệu một cách thận trọng, xác định bản chất bệnh, tìm xem bộ phận nào chịu ảnh hưởng và nắm chắc đường kinh nào bị xâm phạm, trước khi đi đến kết luận. Sau khi đã nhận định kỹ càng, hãy chọn huyệt và quyết định phương thức điều trị.

Trong những năm gần đây, các cán bộ y tế đã biết kết hợp những kiến thức về sinh lý và giải phẫu học hiện đại với học thuyết kinh lạc trên thực tiễn lâm sàng; nghĩa là ngoài việc chọn huyệt theo sự phân bố của các đường kính, còn căn cứ vào sự phân bố thần kinh, vì vậy đã đạt được những kết quả điều trị đáng kể.

Khi tiến hành điều trị, cần xác định xem nên áp dụng châm hay cứu. Châm và cứu là hai phương pháp chữa bệnh, mỗi phương pháp đều có những tác dụng riêng biệt bởi vậy việc chỉ định đối với từng phương pháp cũng khác nhau. Châm được chỉ định trong những chứng bệnh thuộc hư chứng lẫn thực chứng, còn cứu thì được chỉ định chủ yếu do những bệnh thuộc hư chứng, có nghĩa là không nên điều trị các chứng bệnh có sốt bằng phương pháp này.

Về thao tác, các sách kinh điển y học có ghi: “hư chứng thì dùng phép bổ (làm tăng cường), và thực chứng thì dùng phép tả (giảm nhẹ) “Châm nông đối với những chứng bệnh ở ngoài da, châm sâu đối với những bệnh thuộc gân cốt”, “châm nhanh cho các chứng có sốt, châm lưu kim cho các bệnh trạng đau đớn dữ dội”, “chích tĩnh mạch nếu có tình trạng ứ trệ huyết dịch”,… Đó là những quy tắc được các danh y tiền bối nêu lên, xuất phát từ kinh nghiệm thực tế, mặc dầu chưa thật đầy đủ, vẫn có thể được xem như phương châm dắt dẫn cho thực hành lâm sàng, và có thể dùng làm tư liệu tham khảo.

Phương pháp thao tác là yếu tố quan trọng có ảnh hưởng đến kết quả điều trị. Để đưa kỹ thuật đạt đến một trình độ cao hơn, thầy thuốc phải thường xuyên tra cứu, tập hợp tài liệu, đi đến những kết luận rút ra từ thực tế bản thân, như vậy mới mong ngày càng tiến bộ hơn.

Những quy tắc chọn huyệt

Chọn huyệt và định ra phương pháp là cái “chìa khoá” để tiến hành điều trị châm cứu. Trên lâm sàng, những phương pháp sau đây thường được ứng dụng: chọn huyệt ở xa theo đường tuần hành kinh mạch, chọn huyệt Hợp cốc cho những bệnh ở mặt, huyệt Ngoại quan cho bệnh ở vùng thái dương, huyệt Hậu khê cho những bệnh ở đỉnh đầu, huyệt Túc tam lý cho những bệnh ở bụng trên, huyệt Dương lăng tuyền cho những bệnh ở vùng hạ sườn, huyệt Uỷ trung cho bệnh thuộc vùng lưng - thắt lưng. Phương pháp này áp dụng cho những chứng bệnh ảnh hưởng đến vùng đầu, mặt, thân và các nội tạng.

Chọn huyệt tại chỗ và lân cận

Theo phương pháp này, ta vận dụng những huyệt nhạy cảm tại chỗ hoặc lân cận. Thí dụ: đau răng và bệnh thuộc hàm dưới, dùng huyệt Giáp xa và huyệt Hạ quan; bệnh về mắt thì dùng huyệt Tình minh, huyệt Cầu hậu và huyệt Thái dương; bệnh vùng hố chậu, dùng huyệt Trung cực và huyệt Thứ liệu; bệnh dạ dày, có thể chọn huyệt Trung quản và huyệt Lương môn. Hai phương pháp trên luôn luôn được phối hợp trong việc lập phương huyệt điều trị. Để làm thí dụ, ta hãy xem bảng sau đây:

Một vài thí dụ về cách chọn huyệt

Phía trước	Khu vực bị bệnh			Huyệt vị tại chõ và lân cận	Huyệt vị ở xa
Chi trên	Chi dưới
Trán		Ấn đường, Dương bạch		Hợp cốc
Mặt và má		Địa thương, Giáp xa		Hợp cốc	Nội đình
Mắt		Tình minh, Thừa khấp		Dưỡng lão	Quang minh
Mũi		Nghinh hương, Ấn đường		Hợp cốc
Cổ, họng		Liêm tuyền, Thiên đột		Liệt khuyết	Chiếu hải
Ngực		Đản trung. Các huyệt nằm dọc các đốt sống từ D1 đến D7 (cả hai bên)		Khổng tối	Phong long
Bụng trên		Trung quản. Những huyệt nằm dọc các đốt sống từ D9 đến L2 (cả hai bên)		Nội quan	Túc tam lý
Bụng dưới		Quan nguyên. Những huyệt nằm dọc các đốt sống từ L2 đến S4 (cả hai bên)		Tam âm giao
Phía trên	Vùng thái dương			Thái dương, suất cốc	Ngoại quan	Túc lâm khấp
Tai		Thính hội, thính cung ế phong		Trung chử	Hiệp khê
Vùng sườn và hạ sườn		Kỳ môn, can du		Chi câu	Dương lăng tuyền
Phía sau	Vùng chẩm và gáy			Phong trì, Thiên trụ	Hậu khê	Thúc cốt
Vùng lưng – thắt lưng	D1-D7		Đại chuỳ, Phế du	Côn lôn
D8-L2	Can du, Vị du		Ủy trung
L2-S4	Thận du, Đại trường du		Âm môn
Hậu môn			Trường cường Bạch hoàn du	Thừa sơn
Chi trên	Khớp vai		Kiên ngung Kiên trinh	Khúc trì
Khớp khuỷu	Khúc trì, Thủ tam lý Ngoại quan
Khớp cổ tay	Hợp cốc, Hậu khê
Chi dưới	Khớp háng		Hoàn khiêu. Những huyệt nằm dọc các đốt sống L4 –5 (cả hai bên)	Dương lăng tuyền
Khớp gối	Độc tỵ Dương lăng tuyền
Khớp cổ chân	Giải khê, Khâu hư Thái khê

Chọn huyệt theo triệu chứng

Điều này có ý nghĩa là kê huyệt theo tính chất trị liệu của chúng trong việc điều trị triệu chứng một số bệnh. Ta hãy xem bảng dưới đây:

Một vài thí dụ về cách chọn huyệt theo đối chứng trị liệu một số chứng bệnh thường gặp

Triệu chứng bệnh	Huyệt vị
Sốt	Đại chuỳ, Khúc trì, Hợp cốc
Choáng	Nhân trung, Thần khuyết (cứu), Quan nguyên, Nội quan, Trung xung
Ra nhiều mồ hôi	Âm khích, Phục lưu
Ra mồ hôi trộm	Hậu khê, Âm khích
Mất ngủ	Thần môn, Tam âm giao, Thái khê, Thần đình, Tứ thần thông
Ngủ hay mộng mị	Tâm du, Thần môn, Thái xung
Co thắt cơ nhai	Hạ quan, Giáp xa, Hợp cốc
Tiết nhiều nước bọt	Thừa tương, Địa thương, Liêm tuyền
Đánh trống ngực	Nội quan, Khích môn
Đau vùng tim	Đản trung, Nội quan
Ho	Thiên đột, Liệt khuyết, Tam âm giao
Khó nuốt	Thiên đột, Nội quan, Liêm tuyền
Nôn mửa	Nội quan, Túc tam lý
Co thắt cơ hoành (nấc)	Cách du, Túc tam lý
Chướng bụng	Thiên khu, Tam âm giao, Túc tam lý, Kiến lý, Khí hải
Đau vùng hạ sườn	Chi câu, Tam âm giao, Kỳ môn, Âm lăng tuyền
ỉa chảy (khó tiêu)	Túc tam lý, Công tôn, Thiên khu, Khí hải
Bí đái	Tam âm giao, Âm lăng tuyền
Đái dắt, di niệu	Khúc cốt, Tam âm giao
Di tinh, liệt dương xuất tinh sớm	Quan nguyên, Tam âm giao
Táo bón	Thiên khu, Chi câu
Co thắt cơ sinh đôi bắp chân	Thừa sơn
Lở ngứa ngoài da	Khúc trì, Huyết hải, Tam âm giao
Suy nhược cơ thể	Quan nguyên, Túc tam lý
Sa trực tràng	Trường cường, Thừa sơn

Chọn huyệt đặc hiệu

Huyệt đặc hiệu bao gồm: huyệt Ngũ du ở tứ chi, huyệt Nguyên, huyệt Lạc, huyệt Khích, các huyệt Bối du, huyệt Mộ. Sau đây là sự hướng dẫn phương pháp phối hợp những loại huyệt này.

Phối hợp huyệt Bối du và huyệt Mộ:

Mỗi tạng và phủ (nội tạng) đều có một huyệt Bối du và một huyệt Mộ tương ứng. Những huyệt này có liên quan mật thiết với chức năng thuộc từng phủ tạng riêng biệt của chúng. Khi một nội tạng nào đó bị bệnh, thì huyệt Bối du và huyệt Mộ thuộc phủ tạng tương ưng có thể vận dụng để điều trị. Có thể chỉ sử dụng đơn phương huyệt Bối du hay huyệt Mộ, hoặc cùng sử dụng cả hai loại phối hợp. Sau đây là bảng hướng dẫn sự phối huyệt này.

Phương pháp phối huyệt Bối du và huyệt Mộ:

Nội tạng	Huyệt Bối du	Huyệt Mộ
Phế	Phế du	Trung phủ
Tâm bào lạc	Quyết âm du	Đản trung
Tâm	Tâm du	Cự khuyết
Can	Can du	Kỳ môn
Đởm	Đởm du	Nhật nguyệt
Tỳ	Tỳ du	Chương môn
Vị	Vị du	Trung quản
Tam tiệu	Tam tiêu du	Thạch môn
Thận	Thận du	Kinh môn
Đại trường	Đại trường du	Thiên khu
Tiểu trường	Tiểu trường du	Quan nguyên
Bàng quang	Bàng quang du	Trung cực

Phối hợp huyệt Nguyên và huyệt Lạc:

Các huyệt Nguyên (huyệt nguồn gốc) được chỉ định điều trị triệu chứng thuộc bản kinh. Còn các huyệt lạc (luyệt liên lạc) được chỉ định điều trị triệu chứng thuộc “đường kinh có mối quan hệ biểu - lý”. Châm phối hợp hai loại huyệt này thường cho kết quả điều trị khá tốt.

Trên lâm sàng, hai loại huyệt này có thể sử dụng riêng biệt hoặc phối hợp. Ta vẫn có thể dùng đơn phương huyệt nguyên hay huyệt lạc. Khi một đường kinh bị bệnh, thì huyệt nguyên của đường kinh đó được dùng làm huyệt chính, còn huyệt lạc thuộc “kinh mạch có mối quan hệ biểu - lý” thì được dùng phối hợp làm huyệt phụ. Thí dụ, về chức năng, kinh TháI âm Phế ở tay và kinh Dương minh Đại trường ở tay được xem như “có mối quan hệ biểu - lý”. Nếu kinh Phế bị bệnh, huyệt Thái uyên (huyệt nguyên của kinh Phế) và huyệt Thiên lịch (huyệt lạc của kinh Đại trường) có thể được chỉ định sử dụng. Điều trị bệnh thuộc kinh Đại trường, huyệt Hợp cốc (huyệt nguyên của kinh Đại trường) và huyệt Liệt khuyết (huyệt lạc của kinh Phế) có thể được chỉ định sử dụng. Ta hãy xem bảng sau đây:

Phối hợp huyệt nguyên và huyệt lạc:

Đường kinh	Huyệt nguyên (thuộc kinh có bệnh)	Huyệt lạc (thuộc kinh có quan hệ kiểu - lý)
Kinh Phế	Thái uyên	Thiên lịch
Kinh Đại trường	Hợp cốc	Liệt khuyết
Kinh Vị	Xung dương	Công tôn
Kinh Tỳ	Thái bạch	Phong long
Kinh Tâm	Thần môn	Chỉ chính
Kinh Tiểu trường	Uyển cốt	Thông lý
Kinh Bàng quang	Kinh cốt	Đại chung
Kinh Thận	Thái khê	Phi dương
Kinh Tâm bào lạc	Đại lăng	Ngoại quan
Kinh Tam tiêu	Dương trì	Nội quan
Kinh Đởm	Khâu khư	Lãi câu
Kinh Can	Thái xung	Quang minh

Vận dụng 5 huyệt du (Ngũ du huyệt) ở tứ chi:

Thông thường những huyệt Tỉnh được chỉ định trong các chứng rối loạn tâm thần, kích thích và thao cuồng; những huyệt Huỳnh được chỉ định trong các chứng sốt; những huyệt Du thì chủ yếu dùng cho chứng thấp khớp; huyệt Kinh được sử dụng trong chứng ho, hen suyễn và các chứng bệnh thuộc thanh quản và hầu; huyệt Hợp được chỉ định cho bệnh thuộc vị - trường và bệnh thuộc các phủ. (Chi tiết về các huyệt Ngũ du thuộc tứ chi).

Vận dụng các huyệt khích, 8 huyệt hội và 8 huyệt giao hội thuộc 8 kinh mạch kỳ:

Huyệt khích chủ yếu được sử dụng điều trị các bệnh cấp tính thuộc đường kinh hữu quan. Thí dụ, huyệt Khổng tối, huyệt khích thuộc kinh Thái âm Phế ở tay, được chỉ định trong trường hợp ho ra máu. Huyệt Ôn lưu, huyệt khích của kinh Dương minh Đại trường ở tay, được sử dụng điều trị chứng sôi bụng và đau bụng. Huyệt Lương khâu, huyệt khích của kinh Dương minh Vị ở chân, được dùng điều trị chứng đau dạ dày cấp tính và huyệt Địa cơ thuộc kinh Thái âm Tỳ ở chân, dùng điều trị chứng thống kinh.

8 huyệt hội được chỉ định điều trị bệnh thuộc tạng (tâm, phế, tỳ, thận, can, tâm bào lạc), thuộc phủ (đại trường, tiểu trường, đởm, vị, bàng quang, tam tiêu), thuộc khí (hệ thống hô hấp) thuộc huyết, thuộc cơ và cân, thuộc mạch máu, thuộc xương và tuỷ. Thí dụ, huyệt hội thuộc tạng là huyệt Chương môn, được chỉ định điều trị các chứng bệnh thuộc tạng; huyệt hội thuộc phủ, là huyệt Trung quản, được chỉ định điều trị các chứng bệnh thuộc phủ, huyệt hội thuộc khí là huyệt Đản trung, chữa ho và khó thở. Huyệt cách du có tác dụng điều trị bệnh thuộc huyết như ho ra máu, và chứng suy mòn. Huyệt Dương lăng tuyền, huyệt hội thuộc cân - cơ, được chỉ định trong bệnh teo cơ và liệt Huyệt Thái uyên, huyệt hội thuộc mạch máu, dùng điều trị những bệnh về mạch máu. Huyệt hội của xương, huyệt Đại trữ có thể điều trị chứng đau nhức các khớp xương. Huyệt hội của tuỷ, huyệt Huyền chung, dùng điều trị tai biến mạch máu não, bệnh bại liệt, liệt nửa người…

8 huyệt giao hội thuộc 8 kinh kỳ gồm 4 cặp huyệt ở các chi trên và dưới (về chi tiết, xem trang …). Trên lâm sàng, thầy thuốc có thể chọn một trong những cặp huyệt thuộc chi trên và một trong những cặp huyệt thuộc chi dưới. Những thí dụ về cách phối hợp và chỉ định điều trị của chúng như sau: Nội quan thuộc cẳng tay phối hợp với Công tôn thuộc bàn chân để điều trị các bệnh ở vùng ngực, vùng tim và vùng dạ dày; Hậu khê phối hợp với Thân mạch, được chỉ định điều trị các bệnh ở cổ, vai lưng và vùng khoé mắt trong; Ngoại quan phối hợp với Túc lâm khấp được chỉ định điều trị những bệnh ở vùng sau tai, má và khoé mắt ngoài; Liệt khuyết phối hợp với Chiếu hải, dùng điều trị các bệnh ở họng, ngực và phổi. Đôi khi những huyệt này có thể được sử dụng đơn phương tuỳ từng trường hợp bệnh lý.

Chọn huyệt theo sự phân bố thần kinh

Đối với những bệnh thuộc đầu, thân, tứ chi và các cơ quan nội tạng, ta có thể chọn huyệt theo từng khu vực do sự chi phối của các dây thần kinh gai sống, các đám rối thần kinh và các thân thần kinh. Từng phân đoạn tương ứng của huyệt Hoa đà hiệp tích cần được nghiên cứu vận dụng.