ĐÀN GHITA CỦA LORCA-Thanh Thảo - Bùi Công Thuấn

ĐÀN GUITAR CỦA LORCA

Bui Công Thuấn

1.Federico García Lorca (5 /6 /1898 – 19 /8 /1936) – nhà thơ, nhà soạn kịch lớn nhất của Tây Ban Nha thế kỉ XX. Ông sinh ở thị trấn Fuente Vaqueros, tỉnh Granada, học và hoạt động nghệ thuật ở thủ đô Madrid. Tháng 8/1936, ông bị bọn dân vệ của Franco chặn bắt rồi xử bắn mà không xét xử. Cái chết của ông vẫn còn nhiều bí ẩn. Lúc sinh thời, ông nói với mọi người ước nguyện của mình

Khi tôi chết,/

 Hãy chôn tôi với cây đàn ghita /

 Dưới cát

 

Khi tôi chết,

Giữa hàng cam

Và cây bạc hà

 

Khi tôi chết,

Hãy chôn tôi, nếu các anh em mong muốn

Trong chiếc chong chóng

.

Khi tôi chết,

      (Lorca Ghi Nhớ (Memento) -Trích trong tập Thơ Federico Garcia Lorca-Đan Tâm dịch)

Đàn Guitar của Lorca là bài thơ của Thanh Thảo được chọn dạy trong chương trình lớp 12. Hệ thống hình ảnh Siêu thực của bài thơ gây khó cho thầy cô và học sinh. Bởi học sinh đã quen học với các tác phẩm viết theo bút pháp Hiện Thực. Việc giải mã bài thơ vẫn còn trong quá trình tìm kiếm những ý nghĩa có thể chấp nhận được, song để nói cho mạch lạc, thuyết phục về bài thơ, còn cần sự đóng góp ý kiến của nhiều bạn đọc.

ĐÀN GHI TA CỦA LOR-CA

(Thanh Thảo)

                                                                    Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn

Ph.G.Lor-ca

những tiếng đàn bọt nước

Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt

li-la-li-la-li-la

đi lang thang về miền đơn độc

với vầng trăng chếnh choáng

trên yên ngựa mỏi mòn

 

Tây Ban Nha

hát nghêu ngao

bỗng kinh hoàng

áo choàng bê bết đỏ

Lor-ca bị điệu về bãi bắn

chàng đi như người mộng du

 

tiếng ghi ta nâu

bầu trời cô gái ấy

tiếng ghi ta lá xanh biết mấy

tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan

tiếng ghi ta ròng ròng

máu chảy

 

không ai chôn cất tiếng đàn

tiếng đàn như cỏ mọc hoang

giọt nước mắt vầng trăng

long lanh trong đáy giếng

 

đường chỉ tay đã đứt

dòng sông rộng vô cùng

Lor-ca bơi sang ngang

trên chiếc ghi ta màu bạc

 

chàng ném lá bùa cô gái Di-gan

vào xoáy nước

chàng ném trái tim mình

vào lặng yên bất chợt

 

li-la-li-la-li-la…

Lorca nói với mọi người,”Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn”.Tất nhiên là bọn dân vệ Franco chẳng chôn cây đàn nào theo Lorca, chúng vùi xác ông trong mộ huyệt mà chúng bắt ông đào trước đó. Thanh Thảo dẫn lời Lorca để đặt nhan đề cho bài thơ của mình là Đàn Ghita của Lorca, nhưng trong suốt bài thơ, Thanh Thảo chỉ khai thác tiếng đàn ghita. Li-la- li-la –Li-la / tiếng ghi ta nâu/ tiêng ghita lá xanh/; tiếng ghita ròng ròng…Độ vênh thông tin này tạo ra ẩn nghĩa gì?

Đàn ghita mà Lorca đòi được chôn theo không phải là cây đàn Tây Ban Cầm 6 giây, mà chính là nghệ thuật của TBN. Ở Tây Ban Nha, đàn ghita, điệu nhảy Flamenco, và đầu bò tót là những môn nghệ thuật và thể thao mang đặc trưng TBN. Nhà thơ Hoàng Hưng cho biết :” thơ Lorca nổi bật lên xu hướng trở về khai thác dân ca, tìm lại những truyện thơ trữ tình và lịch sử còn lưu truyền trên miệng người dân quê tỉnh lẻ. Thế hệ thơ anh đã tìm thấy ở anh người mang sứ mệnh đẹp đẽ: Tìm lại tâm hồn Tây Ban Nha đang có nguy cơ bị quên lãng, nối kết cái truyền thống với cái thời đại.”(nguồn: http://hoangphongtuan.wordpress.com)

Như vậy, Thanh Thảo nói về  Đàn Ghita của Lorca là nói về Lorca, trong mối quan hệ với dân tộc và thời đại của ông. Bài thơ Ghi Nhớ của Lorca nói rõ, ông muốn được an nghỉ trong thiên nhiên hiền hoà TBN (trong cát, cây cam, cây bạc hà,) cùng với nghệ thuật TBN (đàn ghita).

Đặc điểm ngôn ngữ đầu tiên của bài thơ là việc khai thác chất liệu tiếng đàn. Có khi là âm thanh trực tiếp li-la-li-a-li-la (câu 3 và câu kết), khi được hình tượng hoá : Tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan (câu 16). Nhìn theo cấu trúc bài thơ, “tiếng ghita” trở thành bè nền cho cả bài thơ, và không nhất thiết phải mang nghĩa tường minh. Trên bè nền ấy, thời đại và hình ảnh Lorca hiện ra. Các câu thơ không được viết hoa ở đầu câu khiến bài thơ như một bản văn xuôi viết xuống dòng, điều ấy lưu ý người đọc khi tiếp cận với bài thơ là tiếp cận với một văn bản tự sự. Thanh Thảo kể  câu chuyện về Lorca và qua đó bày tỏ cảm nghĩ bằng một hệ thống hình ảnh Tượng Trưng và Siêu Thực.(2)

 2.Lorca lúc sinh thời

 Những tiếng đàn bọt nước

Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt

Li-la-li-la-li-la

đi lang thang về miền đơn độc

với vầng trăng chếnh choáng

trên yên ngựa mỏi mòn

Câu thơ không có chủ ngữ, hình tượng nhân vật trở nên không thể xác định, không thể nắm bắt, nhờ đó  thơ trở nên đa nghiã,  ý nghĩa để mở. Cấu trúc logic của khổ thơ bị phá vỡ, khiến cho việc đọc thơ bằng logic lý trí trở nên không thể. Trái lại cần cảm nhận theo trực giác, và giải mã hệ thống hình ảnh, bởi nghĩa của văn bản nằm trong cấu trúc khổ thơ.

Như đã phân tích ở trên, ta không bận tâm đến những câu viết về tiếng đàn. Tiếng đàn ở câu 1 và câu 3 chỉ làm nền, và có nhiệm vụ phá vỡ cấu trúc logic của khổ thơ. Ta quan tâm đến những hình ảnh tượng trưng khác.

áo choàng đỏ là hình ảnh đặc trưng trong những trường đấu bò tót. Người thi đấu dùng áo choàng đỏ để dẫn dụ con bò. Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt không còn là một cuộc đấu bò tót nữa mà có sự chuyển nghĩa. Nước TBN đang trong những cuộc đấu tranh quyết liệt, máu lửa (đỏ gắt). Tiếng đàn li-la-li-la-li-la như thôi thúc. Xin chú ý, âm thanh li-la-li-la-li-la được viết nối liền.

 Trên nền của bối cảnh xã hội TBN như vậy, hình ảnh Lorca hiện lên :” đi lang thang về miền đơn độc”. Đó là hành trình nghệ thuật và hành trình chiến đấu của Lorca. Trong cuộc cách tân nghệ thuật mà ông khởi xướng, ông đã đi một mình. “đi lang thang về miền đơn độc/ với vầng trăng chếnh choáng”. “vầng trăng”gợi ra cái đẹp, đó là là nghệ thuật. “Chếnh choáng” là trạng thái say. “Vần trăng chếnh choáng” là trạng thái say mê nghệ thuật, nhưng Lorca đơn độc. Nhà thơ Hoàng Hưng cho biết, Lorca đưa ra ý niệm duende : ” Còn duende, đó là cái phải đánh thức từ trong tận cùng sâu thẳm của máu ta, nó đốt cháy máu ta, nó “vứt bỏ thứ hình học êm đềm ta học được, nó đập vỡ các bút pháp”, nó là “quyền lực chứ không phải cấu trúc, cuộc chiến đấu chứ không phải tư duy”, nó là cái mà Goethe đã nói đến: “Quyền lực bí mật mà mọi người đều cảm thấy nhưng không triết gia nào giải thích được”, nó là “tinh thần của đất”. Và Lorca cho rằng nghệ thuật của Tây Ban Nha là nghệ thuật của duende”(đd)

“Trên yên ngựa” có thể là khách lữ hành, cũng có thể là người chiến sĩ. “Yên ngựa mỏi mòn” là người ngồi trên yên ngựa đã lâu, người đã mỏi, yên đã mòn. Có lẽ để chỉ cuộc chiến đấu lâu dài của Lorca. Lorca là người chiến sĩ đấu tranh cho tự do, bị lực lượng cánh hữu coi là kẻ thù, “bởi vì ngòi bút của Lorca đã gây ra nhiều thiệt hại hơn những người khác dùng súng”. Lorca chưa thấy cái kết quả cuối cùng của cuộc đấu tranh chống phát xít Franco, nhưng ông đã trở thành nạn nhân của chúng. Ông Bị bọn tướng lĩnh phản bội nền Cộng hoà bắt giữ ngày 17-8-1936, thi thể anh được tìm thấy trong đống xác 15.000 người bị bắn ngày 19-8 trên miệng một vực sâu ở ngoại vi thành phố. Granada (Hoàng Hưng-đd)

Khổ thơ chỉ vẽ ra mơ hồ, thấp thoáng hình ảnh Lorca, với cảm giác ngậm ngùi, không gian trước mặt như vô vọng.  Lorca đi lang thang về miền đơn độc. Hình ảnh thơ hoàn toàn phi hiện thực, bởi không có bất cứ một chi tiết nào của đời sống hiện thực của Lorca được ghi lại, ngoài hình ảnh tượng trưng:” Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt”. Sinh thời, Lorca đã hoạt động rất tích cực. Lorca lên thủ đô Madrid học Đại học và làm quen với Gregorio Martínez Sierra, và viết vở kịch đầu tiên El maleficio de la mariposa (Yêu thuật của bướm) và dựng vở kịch này. Năm 1929 Lorca sang New York, ông viết tập thơ Poeta en Nueva York (Nhà thơ ở New York, 1931) và hai vở kịch El público (Công chúng, 1931) và Así que pasen cinco años (Khi nào hết 5 năm, 1931). Lorca quay trở lại Tây Ban Nha khi nước này bắt đầu thiết lập chính thể cộng hoà. Năm 1931 được mời làm giám đốc nhà hát sinh viên La Barraca. Thời kỳ này ông viết nhiều vở kịch nổi tiếng như: Bodas de sangre (Đám cưới máu); Yerma (Yerma); La casa de Bernarda Alba (Ngôi nhà của Bernarda Alba)…

Hình ảnh Lorca đi lang thang về miền đơn độc là cách cảm nhận riêng của Thanh Thảo (Ấy là chúng ta đứng trên lập trường của chủ nghĩa hiện thực)

3.Hình ảnh  cái chết của Lorca

Tây Ban Nha

 hát nghêu ngao

bỗng kinh hoàng

áo choáng bê bết đỏ

Lorca bị điệu về bãi bắn

Chàng đi như người mộng du

 Cấu trúc đoạn thơ vẫn được sắp xếp để phá vỡ tính logic của nhân thức. Nếu đọc theo thứ tự từ trên xuống, câu thơ sẽ là : “Tây Ban Nha/ hát nghêu ngao/ bỗng kinh hoàng”. TBN là nước TBN, không thể hát nghêu ngao. Phải là ai đó hát nghêu ngao. Và đang hát nghêu ngao, thì không thể bỗng kinh hoàng. Khổ thơ có thể sắp xếp lại thế này

Tây Ban Nha

 bỗng kinh hoàng

Lorca bị điệu về bãi bắn

áo choàng bê bết đỏ

(Chàng vừa đi vừa ) hát nghêu ngao

(Chàng đi ) như người mộng du

 Nhưng nếu sắp xếp lại như trên, đoạn thơ chỉ còn là một đoạn  kể chuyện theo logic nhận thức, một mẩu tin, với chỉ một nghĩa tường minh. Đoạn sắp xếp lại không còn gây được ấn tượng, mất tính đa nghĩa, và không còn là thơ.

Thanh Thảo muốn nhấn mạnh đến thái độ kinh hoàng của nước TBN trước cái chết dữ dội của Lorca do bọn dân vệ Franco gây ra. Áo choàng đỏ gắt là hình ảnh người chiến đấu. Áo choáng bê bết đỏ, hình ảnh Lorca bị bắn. Thái độ cuả Lorca là không bận tâm đến cái chết. Vẫn là người nghệ sĩ, người đã viết những dòng Ghi Nhớ. Chàng vẫn hát nghêu ngao và đi như người mộng du.

Ở đoạn thơ này, Thanh Thảo đã tưởng tượng ra cảnh Lorca bị xử bắn theo cảm quan Siêu thực của mình.Theo Gibson, có những chỉ dấu rằng, trước khi ra lệnh hành quyết Lorca, Valdés đã hội ý với General Queipo de Llano, lãnh đạo tối cao của lực lượng nổi dậy ở Andalusia. Lorca được đưa tới ngôi làng của Víznar cùng với những nạn nhân khác. Sau một đêm ở đó trong một nhà tù tạm bợ, Lorca được chở bằng xe tải xuống con đường dẫn vào làng kế cận. Ông bị bắn ở đó, trước lúc mặt trời mọc, và được chôn bên cạnh một cây olive. Cái chết của Lorca là một trong hàng ngàn cuộc hành quyết ở Granada trong những ngày ngay trước cuộc Chiến Tranh Dân Sự”

Đoạn tường thuật của Gibson và đoạn thơ của Thanh Thảo viết về cái chết của Lorca có sự khác biệt gì? Bản tin của Gibson thoả mãn trí hiểu của người đọc về những uẩn khúc quanh cái chết của Lorca, không mang cảm xúc nghệ thuật nào. Trái lại Thanh Thảo đã vẽ ra một Lorca cụ thể.  TBN bỗng kinh hoàng về cái chết dữ dội của Lorca, nhưng Lorca vẫn bình thản. Sự tương phản ấy tạo ra ấn tượng tư tưởng và nghệ thuật. Thanh Thảo ca ngợi Lorca như một hình tượng anh hùng.

Tây Ban Nha

 bỗng kinh hoàng

áo choáng bê bết đỏ

4.Sau cái chết cuả Lorca

tiếng ghi ta nâu

bầu trời cô gài ấy

tiếng ghi ta lá xanh biết mấy

tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan

tiếng ghi ta ròng ròng

máu chảy

 Khổ thơ gây được ấn tượng mạnh cả về ý nghĩa tư tưởng và nghệ thuật bởi tiếng ghita được hình tượng hoá. Tiếng ghi ta nâu / tiếng ghi ta lá xanh / tiếng ghi ta tròn / tiếng ghi ta ròng ròng. Người đọc không chỉ nghe thấy âm thanh vật lý của tiếng ghita, mà còn nhìn thấy hình ảnh, màu sắc và tính chất của tiếng ghi ta. Rất lạ so với tiếng đàn thực, và so với những cách miêu tả tiếng đàn từ xưa tới nay (Tỳ Bà Hành của Bạch Cư Dị, tiếng đàn của Thuý Kiều được Nguyễn Du tả trong Đoạn Trường Tân Thanh)

Nếu cứ bám vào văn bản mà giải nhiã, người đọc sẽ bế tắc. Thí dụ, tiếng ghi ta nâu nghĩa là gì? Nhìn sâu vào cấu trúc văn bản, đặt các chữ “tiêng ghi ta” tách hẳn ra, như một bè nền (tức là không cần giải nghĩa), những chữ còn lại sẽ mang ý nghĩa thực

tiếng ghi ta nâu

bầu trời cô gái ấy

 Câu này sẽ trở thành “Tiếng ghi ta- Bầu trời cô gái ấy (màu) nâu”. Cụm từ “bầu trời màu nâu” có thể giải thích. Sau cái chết của Lorca, bầu trời nơi cô gái người yêu Lorca bao trùm bởi màu nâu, tức là màu buồn ảm đạm. Nói các khác, nỗi buồn ảm đạm bao trùm cả bầu trời tâm hồn cô gái người yêu của Lorca. Theo cách giải mã ấy ta có thể đọc nghĩa khổ thơ. Thanh Thảo nói về bầu khí xã hội TBN sau cái chết của Lorca. Cuộc sống vẫn sinh sôi, phải chăng sự hy sinh của Lorca làm cho cuộc sống trở nên mạnh mẽ hơn (“lá xanh biết mấy”), nhưng có một sự mất mát không cứu vãn được (Cái gì vỡ còn có thể hàn gắn, “bọt nước vỡ tan” chỉ còn lại hư không), cuộc đấu tranh vẫn tiếp tục, vẫn quyết liệt máu lửa (“ròng ròng”/ “máu chảy”)

Cảm nhận như thế, Thanh Thảo đã miêu tả được tầm vóc và ảnh hưởng của Lorca đối với thời đại của ông. Hình tượng Lorca lớn lên thêm một bước so với trước đó. Ở một góc  nhìn khác,

Thanh Thảo cảm nhận

Không ai chôn cất tiếng đàn

Tiếng đàn như cỏ mọc hoang

Giọt nước mắt vầng trăng

Long lanh trong đáy giếng

Thanh Thảo dùng chữ : Không ai chôn cất tiếng đàn/ Tiếng đàn như cỏ mọc hoang, không phải là “không ai chôn cất cây đàn ghita của Lorca”. Đó là sự phân biệt rất tế nhị. Có thể đó là tiếng kêu gọi cách tân nghệ thuật của Lorca “tìm lại tâm hồn Tây Ban Nha đang có nguy cơ bị quên lãng”, có thể là tiếng kêu thươngcủa Lorca về thân phận con người. Xin đọc bài Lorca viết về Ghita, đó không còn là tiếng đàn , mà là tiếng khóc.

Đàn Guitar Tiếng than khóc của  đàn bắt đầu. Những ly thuỷ tinh bình minh bị tan vỡ. Tiếng than khóc của đàn bắt đầu. Hãm thanh vô ích. Không thể nào tắt được. Đàn khóc, đều đều như nước khóc, như gió khóc trên tuyết rơi. Không thể nào tắt được. Đàn khóc cho những gì đã xa khuất. Cát của phương Nam ấm áp nguyện cầu cho trà mi trắng. Đàn khóc, như một mũi tên không có mục tiêu, (như) hoàng hôn khôngcó bình minh, loài quyện điểu đầu tiên chết trên cành. Đàn ơi! Xé tim bằng năm lưỡi gươm.

            (Lorca)

Dù hiểu cách nào, người đọc  đều có thể nhận ra sự chia sẻ của Thanh Thảo với Lorca về những suy tư và ước vọng Lorca muốn làm cho dân tộc mình, và xa hơn Lorca suy tư về những vấn đề sâu xa của nhân loại. Nhà thơ Hoàng Hưng nhận xét về thơ Lorca :”Từ cuộc tranh chấp vĩnh hằng không thể hoà giải giữa sự sống – cái chết, những khao khát không bao giờ thoả mãn, những cái đích không bao giờ đạt được… sự bất lực của phận người sinh ra nỗi buồn chất chứa thơ anh, nỗi buồn có trăm biến dạng: Thất vọng, ưu phiền, xa vắng, đắm chìm, cô tịch…”

 Không ai chôn cất tiếng đàn

Tiếng đàn như cỏ mọc hoang

Tiếng nói ấy, tiếng thơ ấy, sau khi Lorca chết đã không có người kết thừa. Hình ảnh so sánh “như cỏ mọc hoang” diễn tả được nỗi buồn trước sự hoang phế của những “cái đích không bao giờ đạt được” của Lorca. Tình cảm của Thanh Thảo dành cho Lorca đọng lại ở tứ thơ này

Giọt nước mắt vầng trăng

Long lanh trong đáy giếng

Đây là môt tứ thơ hay khi cảm nhận bằng trực giác, nhưng ý nghĩa cụ thể thế nào thì không dễ trình bày tường minh. Xin nghe một đoạn Thanh Thảo trao đổi với độc giả:

Hỏi : Trong bài có nhiều hình ảnh gợi cảm: “tiếng đàn bọt nước”, “vầng trăng chếnh choáng”, “yên ngựa mỏi mòn”…Vì sao Thanh Thảo lại dùng những hình dung từ này? Ý nghĩa của những hình ảnh đó trong việc thể hiện chủ đề?

 Thanh Thảo: Anh hỏi tôi thì tôi biết hỏi ai ? Thực ra, tôi cũng dùng những “hình dung từ” ấy một cách tình cờ thôi, hoàn toàn không cố ý. Tôi vẫn làm thơ như vậy, không cố ý, không “mài giũa ngôn từ”. Những liên hệ (nếu có) giữa các tổ hợp từ ấy trong bài thơ đều gắn một cách vô thức với số phận Lorca. Những “chếnh choáng”, ” mỏi mòn”, “bọt nước” dường như có gần xa ám ảnh cuộc đời Lorca, chúng ám cả vào thi ca của Ông

 Hỏi : Câu thơ “”

Giọt nước mắt vầng trăng          long lanh trong đáy giếng Xin Nhà thơ cho vài lời gợi mở để độc giả có thể hiểu thêm hai câu thơ rất đẹp trên?

 Thanh Thảo : Cảm ơn anh! Nếu anh thấy đẹp, nghĩa là hai câu thơ ấy có thể đẹp. Mà đã đẹp rồi thì không thể cắt nghĩa, không nên cắt nghĩa.  (4)

Tác giả phủ định việc cắt nghĩa tứ thơ, cắt nghĩa cái đẹp, ấy là nói về phương diện cảm thụ nghệ thuật. Cảm thụ lý tính buộc ta phải hiểu, bởi “vô tri bất mộ” (không hiểu thì không yêu mến, một người mù thì không thể cảm nhận cái đẹp của bức tranh).  Ta hãy thử giải mã những hỉnh ảnh từ “vô thức” ấy của tác giả xem sao, bắt đầu từ cấu trúc ngôn ngữ.

Không thể có nghĩa nếu câu thơ viết là “Giọt nước mắt của vầng trăng”. Cũng không thể viết “Giọt nước mắt và vầng trăng” bởi hai danh từ đứng trước và sau từ “và” phải tương đương nhau cả về ngữ pháp và nghĩa.  Chỉ có thể viết : Giọt nước mắt/ long lanh trong đáy giếng và vầng trăng/ long lanh trong đáy giếng. Hai câu có cấu trúc ngữ pháp chồng lên nhau tạo nên sự đa nghĩa. Đọc liên văn bản, ta mơ hồ liên tưởng đến Trương Chi – Mị Nương, và Mỵ Châu – Trọng Thuỷ. Khi giọt nước mắt Mỵ Nương rơi xuống, ly ngọc của Trương Chi đã vỡ tan những ước mơ hạnh phúc. Và khi đem ngọc từ những con trai ăn máu của Mỵ Châu ở ngoài biển, về rửa ở giếng Trọng Thuỷ, ngọc trở nên long lanh. Nếu liên tưởng như thế, tứ thơ của Thanh Thảo hiện lên sâu sắc một tình xót thương. Tiếng sáo là cầu nối trong tình yêu Trương Chi-Mỵ Nương , ngọc trai là cầu nối trong tình yêu Mỵ Châu -Trọng Thuỷ. Có thể hai hình ảnh này để lại ấn tượng tạo nên tứ thơ của Thanh Thảo, trong đó trăng là cầu nối. Tôi tin rằng điều ấy có thể, bởi với bất cứ người Việt Nam yêu văn chương nào, đều có trong sâu thẳm hồn mình câu chuyện Trương Chi-Mỵ Nương, đều yêu mến và sự cảm thông cho những lứa đôi yêu nhau mà ước vọng không thành. Để rồi hình ảnh ấy, như từ vô thức của nhà thơ Thanh Thảo, hiện về.

giọt nước mắt vầng trăng long lanh trong đáy giếng

đọng lại nỗi xót thương sâu thẳm Thanh Thảo dành cho Lorca

 4.Lorca thanh thản ra đi

đường chỉ tay đã đứt

dòng sông rộng vô cùng

Lorca bơi sang ngang

trên chiếc ghita màu bạc

 

chàng ném lá bùa cô gái Digan

 vào xoáy nước

chàng ném trái tim mình

vào lặng yên bất chợt

 

li-la li-la li-la “

Thanh Thảo sáng tạo một hệ thống hình ảnh ẩn dụ để suy tư về sự ra đi cuả Lorca. Đường chỉ tay đứt  là số mệnh đã hết (chết). Trên bàn tay, chỗ đường sinh mệnh đứt, là thời điểm số mệnh đã dứt. Chỉ ngưới sống mới cần đeo bùa hộ mạng, người đã chết, chẳng cần lá bùa ấy nữa. Chàng ném lá buà vào xoáy nước. Tất nhiên là xoáy nước sẽ cuốn mất không còn đâu tăm dạng. chàng ném trái tim mình vào lặng im, cũng cùng một nghĩa, chỉ cái chết. Bởi trái tim là sự sống, ném trái tim vào lặng yên chỉ sự yên nghỉ. Với Thanh Thảo, cũng như cảm nhận của chính Lorca, cái chết của ông như một tất yếu không khác được khi Lực Lượng Cánh Hữu đã coi ông là kẻ thù và quyết tâm tiêu diệt ông. Ông đã trở vế quê Granada dù biết rằng sẽ rất nguy hiểm. Và ông đã ra đi ở nơi gần quê hương mình.

dòng sông rộng vô cùng/ Lorca bơi sang ngang/ trên chiếc ghita màu bạc là tư thế Lorca vượt qua cõi tử sinh. Đây là một hình ảnh Siêu Thực, khó có thể hiểu Thanh Thảo định nói gì qua hình ảnh“chiếc ghita màu bạc”. Nhưng hình ảnh dòng sông và hình ảnh Lorca bơi sang ngang là ẩn dụ quen thuộc. Trong ngôn ngữ Phật giáo, đến bờ bên kia (Đáo bỉ ngạn) chỉ sự giác ngộ. Thanh Thảo lý giải thế nào về cái chết của Lorca? Tất nhiên nhà thơ đã không nhìn cái chết ấy theo chính kiến xã hội như Lực Lượng Cánh Hữu thời ấy. Cũng không nhìn theo chiều tôn giáo, sau khi chết thì linh hồn Lorca sẽ về đâu. Thanh Thảo chỉ nói, Lorca bơi qua sông, và vào lặng yên bất chợt, như một tất yếu, đơn độc. Phải chăng Thanh Thảo suy niệm về hiện sinh? Rõ ràng Thanh Thảo không tạc tượng đài Lorca như một người anh hùng (như Lê Anh Xuân viết về anh Giải Phóng Quân trong bài Dáng Đứng Việt Nam), cũng không có bất cứ liên tưởng “thu hoạch” nào trong tương quan Lorca với nhà thơ Việt Nam đương đại, khi nhà thơ Việt Nam nhiều người đã ngã xuống với tư thế người chiến sĩ trong cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ (Lê Anh Xuân, Nguyễn Mỹ…). Thanh Thảo viết về sự ngậm ngùi, vắng lặng. Lorca băng tới phía trước, bỏ lại tất cả, ném lại tất cả.

5.Đọc bài thơ Siêu Thực

Đàn ghita của Lorca lạ so với thơ Hiện Thực Xã Hội Chủ Nghĩa (1945-1975) nhưng thực ra không mới trong thơ Việt Nam đương đại. Điều đặc sắc là Thanh Thảo sáng tạo được những tứ thơ đẹp, và cách cảm thụ thơ “đẹp” không cần phân tích. “Nếu anh thấy đẹp, nghĩa là hai câu thơ ấy có thể đẹp. Mà đã đẹp rồi thì không thể cắt nghĩa, không nên cắt nghĩa” bởi cái đẹp là tổng thể. Bông hồng chỉ đẹp khi đó là một bông hoa nở trên cành, nếu tách từng nhánh hoa để xem bông hồng đẹp ở chỗ nào thì cái đẹp (bông hoa) sẽ tan nát. Cách cảm thụ này đòi hỏi người đọc phải có trực giác thẩm mỹ và trình độ thưởng lãm, và có sự đồng điệu với tác giả. Thực ra “đẹp” hay “xấu” là cảm thụ chủ quan. Bông hồng tự nó không đẹp hay xấu. Cho nên Thanh Thảo mới đặt điều kiện: “Nếu anh thấy đẹp, nghĩa là hai câu thơ ấy có thể đẹp”. Nhà thơ rất tế nhị khi đặt điều kiện “nếu”, và đưa ra một giả định “có thể đẹp”. Thanh Thảo nhường quyền cho những bạn đọc “không thấy đẹp”, và bài thơ “có thể không đẹp”. Tiếp nhận đương đại chấp nhận rộng rãi mọi cách giải mã và cảm thụ tác phẩm. Tuy vậy, cách cảm thụ của một cá nhân không thể vượt ra ngoài những chuẩn mực văn hoá và chuẩn mực về cái đẹp của cộng đồng.

 Tháng 3.2013

 

__________________________________________

(1) Nguồn tiếng Anh : García Lorca’s central themes are love, pride, passion and violent death, which also marked his own life. The Spanish Civil was began in 1936 and García Lorca was seen by the right-wing forces as an enemy. Lorca “had done more damage with his pen than others with their guns.”

Về cái chết của Lorca : Lorca was dragged into a field at the foot of the Sierra Nevada Mountains, shot, and thrown into an unmarked grave (mộ huyệt)- he was driven in a lorry down the road to the next village, and was shot there, sometime before sunrise, and buried beside an olive tree.

(2) Chủ nghĩa Siêu Thực (Sách Giáo Viên tr. 170):  Chủ nghiã Siêu Thực ( Le surrealism ) xuất hiện vào năm 1922. Châu Âu vưà trải qua thế chiến I. các giá trị đạo đức và tinh thần truyền thống có nguy cơ sụp đổ. Cá nhân trở nên trần trụi. Họ chạy trốn vào giấc mơ, đi tìm cái hiện thực khác, cao hơn , nằm ngoài cái hiện thực đang tồn tại.

Hệ thống quan điểm mỹ học gồm :

1.Đề cao ngẫu hứng trong thế giới vô thức

2. Đề cao hỗn độn, phi logic. Vứt bỏ sự phân tíc logic, phá vỡ khuôn mẫu đạo đức, tôn giaó, cùng với suy luận lý tính. Chỉ tin vào trực giác, giấc mơ, ảo giác,linh cảm bản năng và sự tiên tri. Gạt bỏ mọi quy tắc ngữ pháp, không tuân thủ cú pháp, không dùng chấm câu. Đề cao liên tưởng cá nhân , hướng tới hồn nhiên cuả thế giới trẻ thơ

3.Phá vỡ ngăn cách chủ thể khách thể. Họ biến chủ thể thành khách thể. Làm thơ bằng thị giác ( thay vì thính giác ( nhạc điệu, âm vận )

(3) According to Gibson, “there are indications that, before he gave the order to execute Lorca, Valdés was in touch with General Queipo de Llano, supreme commander of the rebel forces in Andalusia.”The poet was taken to the village of Víznar, together with other victims. After spending the night there in an improvised jail, he was driven in a lorry down the road to the next village, and was shot there, sometime before sunrise, and buried beside an olive tree. Lorca’s death was one of thousands of executions in Granada in the early days of the Civil War.

(4) http://phanthanhvan.vnweblogs.com/post/8200/107738

Chia sẻ:

• Twitter
• Facebook

Thích Đang tải...