Đền Cửa Ông – Wikipedia Tiếng Việt

Đền Cửa Ông
Di tích quốc gia đặc biệt
Đền Trung và Đền Thượng trên đồi, nhìn từ sân chính
Thờ phụng
Hưng Nhượng Đại Vương
Trần Quốc Tảng
1252 – 1313
Công tích	Trấn giữ Hải Ninh - An Bang
Thông tin đền
Thờ	Tiết chế Hoàng Cần Phối thờ
Địa chỉ	Cửa Ông, Cẩm Phả, Quảng Ninh, Việt Nam
Thành lập	Thời Trần
Tôn tạo	2016
Lễ hội	3 tháng 2 âm lịch
Di tích quốc gia đặc biệt
Di tích lịch sử Đền Cửa Ông
Phân loại	Di tích lịch sử – văn hóa
Một phần của	Khu di tích Đền Cửa Ông - Đền Cặp Tiên
Quyết định	số 2082/QĐ-TTg (2017)[1]
x t s

Đền Cửa Ông nằm tại phường Cửa Ông, thành phố Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh. Đây là nơi thờ Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng cùng nhiều nhân vật nổi tiếng thời nhà Trần, và cũng là nơi diễn ra Lễ hội đền Cửa Ông hằng năm. Cuối năm 2017, đền Cửa Ông được Chính phủ xếp hạng là Di tích quốc gia đặc biệt.

Vị trí

[sửa | sửa mã nguồn]

Đền Cửa Ông nằm trên một ngọn đồi cao khoảng 100m, thuộc khu 9A, phường Cửa Ông, thành phố Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh. Đền cách trung tâm thành phố Hạ Long 40 km về phía Đông Bắc. Tổng diện tích quy hoạch đền Cửa Ông là 12,125 ha.

Đền Cửa Ông có thế "Tọa sơn hướng hải”, hội tụ được các lợi thế về phong thủy: tả Thanh Long, hữu Bạch Hổ, trước mặt có Minh Đường (vịnh Bái Tử Long), sau lưng có Huyền Vũ (là thung lũng trù phú nơi tụ cư của dân cư đông đúc, xa hơn là dãy núi chạy dài đến Mông Dương làm thế dựa vững chắc)[2].

Đền còn được gọi là Đền Cửa Suốt do vị trí nằm cạnh cửa biển có tên là Cửa Suốt:

“	Cửa Suốt: ở cách châu Tiên Yên 48 dặm về phía tây nam, phía nam là núi đá, phía bắc kề bãi cát, từ đấy đi ngược lên là khe Châu Lâm và bãi cát Cẩm Phả, trên bãi cát có đồn, phía bắc đồn gọi là Vườn Nhãn, xưa nhà Lê dùng chỗ này để đày những tù phạm phải tội lưu cận châu, cách tỉnh 2 ngày đường thủy.	”
— Đại Nam Nhất Thống Chí, Quyển 18 - Tỉnh Quảng Yên[3].

Lịch sử

[sửa | sửa mã nguồn]

Trước khi thờ Trần Quốc Tảng, khu vực đền Cửa Ông chỉ có Miếu Hoàng Tiết chế. Khi đó thờ Hoàng Cần, là người địa phương có nhiều công đánh phá giặc cướp, được các triều vua phong "Khâm sai Đông Đạo Tiết chế":

“	Miếu Hoàng Tiết Chế: ở trên bãi cát của Suốt thuộc xã Cẩm Phả, châu Tiên Yên. Tương truyền đời Trần có giặc răng trắng mỏ vàng, lấn cướp bóc dân bãi biển, có Hoàng Cần người xã Hải Lăng tự đem thủ hạ đuổi đánh, tay cầm cọc tre đánh tan được giặc, đuổi đến xã Vô Ngại, cắm cọc tre làm mốc giới, đến nay đốt tre đều mọc ngược. Sau khi chết được tặng Khâm sai Đông đạo tiết chế, người địa phương lập đền thờ. Thuyền bè qua lại cầu đảo thường được linh ứng.	”
— Đại Nam Nhất Thống Chí, Quyển 18 - Tỉnh Quảng Yên[4].

Từ đầu thế kỷ XX, người ta nâng cấp (phá đi xây lại) Miếu Hoàng Tiết chế thành Đền Cửa Ông, từ đó người ta thờ Hưng Nhượng vương Trần Quốc Tảng làm thần chủ nơi đây, phối cùng Hoàng Cần và những vị thần khác.[5][6] Có rất nhiều người lầm tưởng Trần Quốc Tảng đã được thờ ở đây từ lâu, nhưng đến tận năm 1887 trở về sau, sách Đồng Khánh địa dư chí vẫn không có ghi chép gì về đền thờ một danh tướng như ông tại khu vực Cẩm Phả, mà chỉ có miếu Hoàng Tiết chế thờ Hoàng Cần.[7]

Nhầm lẫn nói trên dường như bắt nguồn từ sách Hoàng Việt văn tuyển của Bùi Huy Bích (1744-1818), trong đó tác giả cho rằng Hưng Ninh vương là Trần Quốc Tảng. Trong khi đó An Nam chí lược của Lê Tắc soạn năm 1335 viết rất rõ rằng Hưng Ninh vương Trần Tung (Tuệ Trung Thượng Sĩ) là anh họ của Thế tử (chỉ Trần Thánh Tông),[8] và Trần Quốc Tảng chỉ là anh họ của Trần Nhân Tông, phải gọi Trần Thánh Tông bằng chú. Hưng Ninh vương "lui về sống ở phong ấp Tịnh Bang và đổi tên là hương Vạn Niên”.[9] Đất Tịnh Bang hay An Bang vào đời Trần; An Quảng đời Hậu Lê; trở thành hai tỉnh Quảng Yên và Hải Ninh vào thời kỳ nhà Nguyễn và hiện nay thuộc tỉnh Quảng Ninh[10]. Lưu ý về mặt địa danh không hoàn toàn chính xác vì việc chia tách các đơn vị hành chính thời phong kiến trải qua rất nhiều lần, có nơi chú thích ấp Tịnh Bang nơi Trần Tung về ở ẩn thuộc Vĩnh Bảo, Hải Phòng ngày nay. Tuy vậy có thể xác định Tịnh Bang phải ở gần Yên Tử (đất tu của thiền phái Trúc Lâm), và cũng ở nơi giáp ranh giữa Quảng Ninh và Hải Phòng ngày nay. Thị trấn Quảng Yên cũng có cửa Suất (gọi chệch đi thành cửa Suốt), rồi từ cửa Suốt Quảng Yên thành cửa Suốt Cửa Ông, vì Cửa Ông cũng thuộc tỉnh Quảng Yên. Trần Tung bị lẫn sang Trần Quốc Tảng, vì thế mà dân gian nói Trần Quốc Tảng ở Cửa Ông.[6]

Đền Cửa Ông đã trải qua lịch sử hơn 700 năm, với nhiều cuộc đại trùng tu. Đền Cửa Ông trước đây được xây dựng thành ba khu: đền Hạ, đền Trung và đền Thượng. Trong hai cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc lần thứ nhất và lần thứ hai, Đại đội tự vệ Nhà sàng Cửa Ông (nay là Công ty Tuyển than Cửa Ông) đã xây dựng hầm chỉ huy và trận địa pháo cao xạ 37 ly trên một quả đồi cao khoảng 35m so với mực nước biển, liền kề đền Hạ. Đền Trung và đền Hạ đã bị máy bay ném bom Mỹ phá hủy hoàn toàn, chỉ đền Thượng là còn tồn tại.[11]. Trong giai đoạn năm 1965 - 1966, đơn vị tự vệ Nhà sàng Cửa Ông đã chiến đấu với không quân Mỹ 11 trận, bắn rơi 17 máy bay Mỹ. Năm 1967, Đại đội tự vệ Nhà sàng Cửa Ông được phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.[12]

Kiến trúc

[sửa | sửa mã nguồn]

Trong suốt thời kỳ phong kiến, đền chỉ là một thảo am được dựng dưới gốc cây cổ thụ, bên bờ Cửa Suốt, tục gọi là miếu Đức Ông.

Đến đầu thế kỉ XX, thời kì Pháp thuộc, với kĩ thuật xây dựng hiện đại và dân cư trở nên đông đúc, đền Cửa Ông đã được xây lại bằng gạch ngói kiên cố hơn. Đền Cửa Ông là một quần thể các công trình tín ngưỡng đa dạng gồm đền, chùa, lăng, phủ thờ Mẫu.

Sau chiến tranh, đền Hạ được xây lại trên nền đất cũ ở mặt bằng rộng rãi. Đền có kết cấu chữ Nhị gồm ba gian bái đường, ba gian hậu cung, cổng đền đề chữ “Bồng lai tiên cảnh”.

Đền Thượng xây hình chữ Công với ba gian bái đường. Bên trái đền Thượng (nhìn từ dưới lên) là đền Quan Châu, nhà sắp lễ và hóa sớ. Bên phải là một ngôi chùa, thờ Thích Ca Mâu Ni cùng các chức sắc nhà Phật và thiên đình. Đặc biệt ở ngôi chùa này có thờ Tuệ Trung Thượng sĩ. Phía sau đền Thượng là lăng Trần Quốc Tảng.[13]

Từ năm 2015 đến năm 2017, thành phố Cẩm Phả đã triển khai các hạng mục trong quy hoạch chi tiết di tích đền Cửa Ông với mức đầu tư gần 800 tỷ đồng. Trong đó, phục dựng lại khu vực đền Trung tại vị trí chân đền Thượng, hướng ra vịnh Bái Tử Long, từ đó, hình thành cụm di tích với 3 ngôi đền Hạ, Trung, Thượng theo độ cao tăng dần từ Đông sang Tây[14]:

• Đền Hạ thờ Trung Thiên Long Mẫu
• Đền Trung thờ tướng quân Hoàng Cần
• Đền Thượng thờ Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng, gia quyến, cận thần của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn

Đền Cửa Ông là một trong những ngôi đền hiếm hoi còn lại đến nay thờ khá đông đủ gia thất Trần Quốc Tuấn và tất cả các cận thần[15]. Bên trong đền Thượng, có rất nhiều tượng thờ các nhân vật nối tiếng của nhà Trần. Có hơn 30 pho tượng lớn, nhỏ, được bố trí thành 10 hàng ngang. Trong đó, đã xác định rõ 23 pho tượng nhân thần có danh tính[13]:

• Tiền đường thờ: danh tướng và công thần nhà Trần như Trần Khắc Chung, Lê Phụ Trần, Nguyễn Địa Lô...
• Tiền bái thờ: Trần Quốc Tảng và các tướng lĩnh như Trần Thì Kiến, Hà Đặc, Phạm Ngộ, Trần Khánh Dư...
• Hậu cung thờ: Trần Quốc Tuấn cùng gia thất và các tướng lĩnh như Yết Kiêu, Phạm Ngũ Lão, Đỗ Hành...

Tượng đài Trần Quốc Tảng

[sửa | sửa mã nguồn]

Trước cổng cũ đền có pho tượng Đức ông Trần Quốc Tảng rất lớn do Công ty tuyển than Cửa Ông khởi công đúc tượng và dựng tượng đài năm 2005[16]. Tượng được đúc bằng đồng, cao 10 mét, nặng trên 40 tấn (tính cả phần khung đỡ), khánh thành ngày 11 tháng 1 năm 2006. Sau khi trùng tu toàn diện Đền Cửa Ông năm 2017, Tỉnh Quảng Ninh đã quyết định di dời tượng Đức Ông lên đồi cao 52m (62m tính cả tượng) với góc nghiêng 46%, chênh lệch độ cao giữa hai vị trí cũ và mới tương đương ngôi nhà 20 tầng, chiều dài theo đường hướng dốc 92m. Việc di dời do Công ty Xử lí lún nghiêng Việt Nam thực hiện dưới sự chỉ huy của Thạc sĩ Đỗ Quốc Khánh. Đây là lần đầu tiên ở Việt Nam di dời bức tượng khổng lồ trên góc nghiêng kỷ lục.[17][18] Việc di dời tượng được chia làm ba giai đoạn[19]:

• Di dời tượng từ sân tượng đài tới sân chính của đền Cửa Ông với khoảng cách 2 điểm khoảng hơn 300 m. Thời gian tiến hành trong hơn 2 tiếng
• Di dời tượng từ sân chính lên độ cao 38m
• Di dời tượng từ độ cao 38m lên đỉnh đồi 52m

Các kĩ sư và đơn vị thi công đã tiến hành tính toán vô cùng chi tiết, sử dụng xe di dời nhà tự động cân bằng thủy lực và bốn cần cẩu siêu trọng (80 tấn, 160 tấn và 250 tấn), đồng thời áp dụng nhiều sáng tạo kĩ thuật dành riêng cho việc di dời tượng như lắp ráp cầu đường sắt đặc biệt dốc 46% kiên cố để chống lún, chống rung lắc, hệ thống phanh tự động thiết kế đặc biệt cho tời và xe goòng. Trước khi tiến hành, đơn vị thi công đã vận hành thử tải hàng chục lần do việc kiểm định kỹ thuật trên lý thuyết không thể thực hiện vì độ nghiêng 46% vượt ra khỏi tiêu chuẩn kỹ thuật của cả Việt Nam và cả Hoa Kỳ[20]. Việc di dời dự kiến diễn ra trong hai ngày nhưng thực tế được hoàn thành trong một buổi sáng[17]. Ngày 1 tháng 1 năm 2018, tượng Đức Ông Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng đã chính thức thượng sơn tọa vị tại vị trí đồi có độ cao hơn 50m tại dải núi phía Nam (cách Đền Thượng khoảng 150m) nhìn ra Vịnh Bái Tử Long[21]

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu

[sửa | sửa mã nguồn]

Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam, Hưng Nhượng Đại Vương được suy tôn là Đức Đệ Tam Phó Súy Đông Hải Đại Vương Trần Quốc Tảng, còn trong nghi thức hầu đồng người ta thường thỉnh ông là: Đức Ông Đệ Tam hay Đệ Tam Đức Thánh Ông Cửa Suốt Cửa Đông.

Thông thường những người hầu Hội Đồng Trần Triều thường hay hầu về Đức Ông Đệ Tam. Khi về ngự đồng, ông thường mặc trang phục màu đỏ giống với Đức Thánh Trần, hoặc cũng có một số nơi người ta cũng mặc áo trắng, có điều này sỡ dĩ là vì sự giao thoa giữa tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần và Đạo Mẫu Tứ Phủ nên coi hàng Đệ Tam mặc áo trắng, hơn nữa ông cũng trấn giữ nơi cửa biển (thoải) là Cửa Suốt. Thanh đồng hầu Đức Ông Đệ Tam cũng làm các ấn phép giống với Đức Đại Vương như: lên đai thượng, rạch lưỡi ban dấu mặn, thư phù bắt quyết… Trong văn Đức Ông Đệ Tam cũng có đoạn hát kể về điển tích của ông như:

Thời Trần Thị mở mang Nam Hải

Đức Đệ Tam dòng dõi kim chi

Vì vậy Đền Cửa Ông là Đền chính thờ Đức Ông Đệ Tam. Ngày đại tiệc của Đức Ông Đệ Tam là ngày 3 tháng 2 âm lịch[22].

Đền Hạ của đền Cửa ông bản chất là một phủ thờ đạo Mẫu. Đền thờ Trung Thiên Long Mẫu là một vị thủy thần. Ngoài ra còn thờ Vân Hương Thánh Mẫu và các mẫu Thượng Thiên, mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải… cùng các ông Hoàng Bơ, Hoàng Bảy, Hoàng Mười. Cạnh đền Thượng cũng có đền quan Tuần Tranh, quan Chánh, quan Giám sát[13].

Trong quần thể Di tích quốc gia đặc biệt đền Cửa Ông còn có đền Cặp Tiên (xã Đông Xá, huyện Vân Đồn). Đền thờ cô bé Cửa Suốt, quan Chánh, các nhân thần và thờ Mẫu. Tương truyền, cô bé Cửa Suốt là con gái Trần Quốc Tảng, thống lĩnh thủy quân cùng cha trấn giữ nơi này, sau khi mất thường hiển linh giúp dân, âm phù đánh giặc rất linh ứng[15].

Lễ hội

[sửa | sửa mã nguồn]

Lễ hội Đền Cửa Ông là một trong những lễ hội lớn trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh được tổ chức vào ngày mùng 3/2 (âm lịch) hằng năm. Nhân dân theo truyền thống thường đi lễ đền Cửa Ông từ đầu năm mới âm lịch, theo tuyến du lịch lễ hội Côn Sơn - Kiếp Bạc - Yên Tử - Cửa Ông.

Đền Cửa Ông đông khách thập phương nhất, nhộn nhịp nhất vào mùa lễ hội, diễn ra từ ngày 3/2 âm lịch và kéo dài suốt ba tháng xuân. lễ hội diễn ra với nhiều hoạt động văn hóa phong phú. Bắt đầu là lễ dâng hương, sau đó là lễ rước bài vị Trần Quốc Tảng từ đền Cửa Ông ra miếu vườn Nhãn - là nơi mà theo truyền thuyết Đức Ông trôi dạt vào hóa thần và quay về Đền. Lễ rước bài vị này mô phỏng những cuộc tuần du bảo vệ bờ cõi vùng biển Đông Bắc của Hưng Nhượng Vương xưa kia với ý nghĩa ghi nhớ công đức của ngài trong sự nghiệp bảo vệ biên cương tổ quốc. Trong những ngày diễn ra lễ hội còn có các hoạt động văn hóa như múa rồng, thi bày mâm cỗ hoa quả, dâng lễ vật lên Đức Ông cùng với những trò chơi dân gian như cờ bỏi, bịt mắt đập niêu, kéo co, đẩy gậy[23].

Lễ hội đền Cửa Ông của Quảng Ninh đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia vào cuối năm 2016[24].

Du lịch

[sửa | sửa mã nguồn]

Kết hợp các yếu tố giá trị cảnh quan và tâm linh, Đền Cửa Ông là một địa điểm du lịch rất nổi tiếng ở Quảng Ninh nói riêng và miền Bắc nói chung. Hằng năm đền Cửa Ông thu hút khoảng 800.000 lượt khách đến tham quan. Trong hai tháng đầu năm 2019 đã có 14.000 lượt khách với tổng số tiền công đức và các khoản thu tại đền hơn 10 tỷ đồng[14].

Đọc thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Danh tướng Trần Quốc Tảng không phải mất tại Cửa Ông như có tài liệu giáo khoa đã ghi Lưu trữ 2020-02-12 tại Wayback Machine
• Hưng Nhượng Vương Trần Quốc Tảng từng có thời gian ở Cửa Suốt và Đền Cửa Ông thờ Trần Quốc Tảng không phải thờ "nhầm"... Lưu trữ 2019-07-19 tại Wayback Machine
• Nói lại với ông Nguyễn Thanh Sĩ về Hưng Nhượng Vương Trần Quốc Tảng và đền Cửa Ông Lưu trữ 2020-07-18 tại Wayback Machine

Ghi chú

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Quyết định số 2082/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ: Về việc xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt ngày 25 tháng 12 năm 2017, truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2020
2. ^ Đền Cửa Ông, Các điểm du lịch trên địa bàn thành phố, Cổng thông tin điện tử Thành phố Cẩm Phả, 2018, truy cập ngày 26 tháng 5 năm 2020.
3. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, Tập 4, Phạm Trọng Điềm - Đào Duy Anh dịch và hiệu đính, Nhà xuất bản Thuận Hóa, 2006, trang 47
4. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, Tập 4, Phạm Trọng Điềm - Đào Duy Anh dịch và hiệu đính, Nhà xuất bản Thuận Hóa, 2006, trang 54
5. ^ Khánh Chi. “Di tích Đền Cửa Ông”. Cục Di sản văn hóa. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 11 năm 2020. Truy cập 4 tháng 1 năm 2021.
6. ^ a b Trần Nhuận Minh (2010). “Sinh thời, Trần Quốc Tảng có ở Cửa Ông như nhiều người vẫn nghĩ hay không?”. Báo Quảng Ninh điện tử. Truy cập 4 tháng 1 năm 2021.
7. ^ Đồng khánh dư địa chí Lưu trữ 2020-11-03 tại Wayback Machine, tr. 441 (mục Tỉnh Quảng Yên)
8. ^ Lê Tắc (1335), An Nam chí lược, quyển Đệ tứ, mục "Chính Thảo Vận Hướng", tr. 38, dịch bởi Ủy Ban Phiên Dịch Sử Liệu Việt Nam, Viện Đại Học Huế (1961), chuyển sang bản điện tử bởi Công Đệ, Doãn Vượng, Lê Bắc (2001)
9. ^ Trần Nhân Tông biên soạn, Hoà Thượng Thích Thanh Từ dịch (1996). Tuệ Trung Thượng Sĩ Ngữ Lục Giảng Giải, tr. 29 "Hành trạng thượng sĩ Trần Tung". Ban Văn Hoá Trung Ương GHPGVN.
10. ^ Nguyễn Hiền Đức (2011). “Lịch sử Phật giáo Đàng Ngoài - Chương 1: Truyền thống Trúc Lâm Yên Tử - A. Núi Yên Tử: Quê hương của phái thiền Trúc Lâm”. Đạo Phật Ngày Nay. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2021.
11. ^ Hà Văn Phàn (2013) Nâng tầm di tích đền Cửa Ông trong xu thế hội nhập và phát triển, Báo Quảng Ninh điện tử, truy cập ngày 26 tháng 5 năm 2020.
12. ^ Văn Nhuận (2020) Kỷ vật của Đại đội tự vệ Nhà sàng Cửa Ông[liên kết hỏng], Bảo tàng lịch sử quân sự Việt Nam, truy cập ngày 26 tháng 5 năm 2020.
13. ^ a b c Trọng Khang (2018) "Cẩm nang" về lễ hội đền Cửa Ông, Báo Quảng Ninh điện tử, truy cập 26 tháng 5 năm 2020.
14. ^ a b Hiểu Trân, Phát huy giá trị di tích lịch sử đền Cửa Ông, Báo Quảng Ninh điện tử, 2019, truy cập 5 tháng 5 năm 2020
15. ^ a b Thu Minh, Sẵn sàng lễ đón nhận bằng Di tích Quốc gia đặc biệt và khai hội đền Cửa Ông, Cổng thông tin điện tử Tỉnh Quảng Ninh, 2018, truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2020
16. ^ Quảng Ninh khánh thành tượng đài Trần Quốc Tảng, Báo Nhân Dân điện tử, 2010, truy cập 5 tháng 5 năm 2020
17. ^ a b Minh Cương (2018), Chuyện “Thần đèn” Đỗ Quốc Khánh di dời tượng Đức Ông lên đồi cao, Tổng hội xây dựng Việt Nam, Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 12 năm 2021, truy cập ngày 26 tháng 5 năm 2020 Đã định rõ hơn một tham số trong |accessdate= và |access-date= (trợ giúp)
18. ^ Minh Cao (2018), Quảng Ninh di dời tượng Đức Ông nặng 40 tấn lên đồi cao 53 mét, VnExpress, truy cập ngày 5 tháng 6 năm 2020
19. ^ Xuân Quảng (2017) Quảng Ninh: Bắt đầu di dời tượng Đức Ông nặng 40 tấn lên đồi cao 62 m, Báo điện tử Đại Đoàn Kết, truy cập ngày 26 tháng 5 năm 2020.
20. ^ Ban biên tập kinh tế - Đài phát thanh truyền hình Hà Nội (2018) Đền Cửa Ông - Câu chuyện rước Đức ông thượng sơn, Du lịch & Cuộc sống, YouTube, truy cập ngày 26 tháng 5 năm 2020
21. ^ Hoàn thành việc di dời tượng Đức Ông Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng, Cổng thông tin điện tử Tỉnh Quảng Ninh, 2018, truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2020
22. ^ Thần tích đạo mẫu Việt Nam, Đức Ông Đệ Tam
23. ^ “Mùa xuân đi lễ Hội đền Cửa Ông, Tập đoàn công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam, 2012, truy cập 6 tháng 5 năm 2020”. Bản gốc lưu trữ ngày 20 tháng 1 năm 2021. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2020.
24. ^ Mỹ Dung - Hoàng Quy, Lễ hội đền Cửa Ông: Phát huy di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, Báo Điện Tử VOV, 2016, truy cập ngày 6 tháng 5 năm 2020

x t s Đền tại Việt Nam
Bắc bộ	An Sinh An Xá Bà Chúa Kho (BN) Bà Chúa Kho (HN) Bà Chúa Kho (HY) Bách Linh Bạch Mã Bảo Hà Bia Cấm Cửa Ông Dạ Trạch Dầm Đinh Tiên Hoàng Đoan Đô Đồng Xâm Đuổm Hai Bà Trưng Đồng Nhân Hạ Lôi Hát Môn Đền Hùng Kiếp Bạc Kim Liên Kỳ Cùng Lăng Lê Đại Hành Linh Tiên Lương Xâm Lý Quốc Sư Mao Điền Mẫu Âu Cơ Bát Tràng Lào Cai Mây Ngọc Sơn Phủ Dầy Phù Đổng Phụ Quốc Phủ Tây Hồ Quán Thánh Quảng Phúc Quốc Tử Giám Sóc Thánh Mẫu Thánh Nguyễn Thượng (LC) Tiên La Trần (NĐ) Trần (TB) Trần Thương Tranh Trù Mật Và Vạn Kiếp Vân Luông Vân Thị Voi Phục Vực Vông Xích Đằng Xưa Bà Chúa Me
Bắc Trung bộ	Bà Hải Bà Triệu Cuông Thượng (NA) Đông Hải Đức Hoàng Khai Long Lê Hoàn Miếu Ao Nhà Bà Ông Hoàng Mười Quả Sơn Văn miếu Huế
Nam Trung bộ	Bùi Thị Xuân Đào Duy Từ Diên Khánh Lương Văn Chánh Mỹ Sơn Tăng Bạt Hổ Trần Quý Cáp Trường An Đền thờ Trương Định Đền Dinh đô Quan Hoàng Mười
Nam Bộ	Bác Hồ (Long Mỹ) Cao Lãnh Châu Văn Liêm Công Thần Vĩnh Long Dinh Cô Đức Thánh Trần (Long Hà) Đức Thánh Trần (Tây Ninh) Hải Thượng Lãn Ông Hiển Trung Kiến An Lệ Châu Nguyễn Hữu Cảnh Nguyễn Tri Phương Phật mẫu (Trảng Bàng) Phật mẫu (Trường Hòa) Thần An Lợi Trấn Biên Trần Hưng Đạo (Bến Củi) Trần Hưng Đạo (Bình Long) Trần Hưng Đạo (Tp.HCM) Trần Quang Diệu (Phước Long) Trần Văn Thành Văn Thánh Vĩnh Long Đền thờ Vua Hùng Phú Riềng Thảo Cầm Viên TP. HCM Thới Bình
Di tích quốc gia đặc biệt Hang động Thác nước Đèo Chùa Đình Đền Nhà thờ Tháp cổ Tháp Chăm

x t s Di tích quốc gia đặc biệt của Việt Nam
Trung du vàmiền núi phía Bắc(22 di tích)	ATK Chợ Đồn · ATK Định Hóa · ATK II Hiệp Hòa · Chi Lăng · Chùa Bổ Đà · Chùa Vĩnh Nghiêm · Đền Hùng · Địa điểm Chiến thắng Biên giới năm 1950 · Địa điểm Chiến thắng Xương Giang · Điện Biên Phủ · Hồ Ba Bể · Khu BTTN Na Hang – Lâm Bình · KDT cách mạng Việt Nam – Lào · KDT khởi nghĩa Bắc Sơn · KDT khởi nghĩa Yên Thế · KDT Kim Bình · Nhà tù Sơn La · Pác Bó · Ruộng bậc thang Mù Cang Chải · Rừng Trần Hưng Đạo · Tân Trào · Hang xóm Trại và Mái đá làng Vành
Thủ đô Hà Nội(21 di tích)	Chùa Hương · Chùa Tây Phương · Chùa Thầy · Đền – Chùa – Đình Hai Bà Trưng · Đền Hai Bà Trưng (Hạ Lôi) · Đền Hát Môn · Đền Phù Đổng · Đền Sóc · Đình Chèm · Đình Đại Phùng · Đình Hạ Hiệp · Đình So · Đình Tây Đằng · Đình Tường Phiêu · Gò Đống Đa · Hồ Hoàn Kiếm · Hoàng thành Thăng Long · Phủ Chủ tịch · Thành Cổ Loa · Thăng Long tứ trấn (Đền Bạch Mã · Đền Voi Phục · Đền Quán Thánh · Đền Kim Liên) · Văn Miếu – Quốc Tử Giám
Đồng bằng sông Hồng(trừ Hà Nội, 34 di tích)	Chùa Bút Tháp · Chùa Dâu · Chùa Đọi Sơn · Chùa Keo Hành Thiện · Chùa Keo Thái Bình · Chùa Phật Tích · Chùa Thái Lạc · Cố đô Hoa Lư · Cụm đình Hương Canh · Côn Sơn – Kiếp Bạc · Đền An Xá · Đền Đô · Đền Trần Nam Định – Chùa Phổ Minh · Đền Trần Thái Bình · Đền Trần Thương · Đền Xưa – Chùa Giám – Đền Bia · Đình Thổ Tang · KDT Nguyễn Bỉnh Khiêm · Phố Hiến · Núi Non Nước · Quần đảo Cát Bà · Quần thể An Phụ – Kính Chủ – Nhẫm Dương · Quần thể Tràng An – Tam Cốc – Bích Động · Tháp Bình Sơn · Tây Thiên · Văn miếu Mao Điền · Bạch Đằng · Đền Cửa Ông · Đình Trà Cổ · KDT nhà Trần tại Đông Triều · Khu lưu niệm Hồ Chí Minh trên đảo Cô Tô · Thương cảng Vân Đồn · Vịnh Hạ Long · Yên Tử
Bắc Trung Bộ(19 di tích)	Cố đô Huế · Di tích lưu niệm Hồ Chí Minh ở Thừa Thiên Huế · Đền Bà Triệu · Đền thờ Lê Hoàn · Đền thờ Mai Hắc Đế · Địa đạo Vịnh Mốc · Đình Hoành Sơn · Đường Trường Sơn · Hang Con Moong · Hiền Lương – Bến Hải · KDT Kim Liên · KDT Nguyễn Du · KDT Phan Bội Châu · Lam Kinh · Lăng mộ và đền thờ Nguyễn Xí · Sầm Sơn · Thành cổ Quảng Trị · Thành nhà Hồ · VQG Phong Nha – Kẻ Bàng
Tây Nguyên vàDuyên hải Nam Trung Bộ(18 di tích)	Khu di chỉ văn hóa Sa Huỳnh · Đền Tây Sơn Tam Kiệt · Địa điểm Chiến thắng Đăk Tô – Tân Cảnh · Gành Đá Đĩa · KDT khởi nghĩa Ba Tơ · KDT khảo cổ Cát Tiên · Ngũ Hành Sơn · Nhà đày Buôn Ma Thuột · Phật viện Đồng Dương · Phố cổ Hội An · Rộc Tưng – Gò Đá · Tây Sơn Thượng đạo · Thánh địa Mỹ Sơn · Thành Điện Hải · Tháp Dương Long · Tháp Hòa Lai · Tháp Nhạn · Tháp Po Klong Garai
Miền Nam(17 di tích)	Căn cứ Cái Chanh · Căn cứ Tà Thiết · Căn cứ Trung ương Cục miền Nam · Di tích Chiến thắng Chương Thiện · Dinh Độc Lập · Địa đạo Củ Chi · Địa điểm Chiến thắng Ấp Bắc · Đồng Khởi Bến Tre · Gò Tháp · Rạch Gầm – Xoài Mút · KDT Tôn Đức Thắng · Lăng Nguyễn Đình Chiểu · Mộ cự thạch Hàng Gòn · Nhà tù Côn Đảo · Nhà tù Phú Quốc · Óc Eo – Ba Thê · VQG Cát Tiên · Di tích khảo cổ Vĩnh Hưng · Các địa điểm khởi nghĩa Trương Định
Di tích quốc gia đặc biệt Hang động Thác nước Chùa Đình Đền Nhà thờ Tháp cổ Tháp Chăm

x t s Du lịch Quảng Ninh
Miền Đông:từ Vân Đồn đến Móng Cái	Chùa Cái Bầu • Đảo Cô Tô • Đảo Cảnh Cước • Đảo Vĩnh Thực • Đình Lục Nà • Đình Quan Lạn • Đình Trà Cổ • Mũi Sa Vĩ • Mũi Ngọc • Vườn quốc gia Bái Tử Long
Trung tâm đô thị Hạ Long và Cẩm Phả	Bãi Cháy • Bảo tàng Quảng Ninh • Chùa Lôi Âm • Đảo Tuần Châu • Đền Cửa Ông • Hồ Yên Lập • Núi Bài Thơ • Sun World Halong Complex • Suối khoáng Quang Hanh • Vịnh Hạ Long (Đảo Ti Tốp • Hang Đầu Gỗ • Hang Luồn Bồ Hòn • Hang Sửng Sốt)
Miền Tây:từ Quảng Yên đến Đông Triều	Chùa Ba Vàng • Khu di tích lịch sử Bạch Đằng • Khu di tích lịch sử và danh thắng Yên Tử • Khu di tích nhà Trần tại Đông Triều • Thác Mơ Quảng Yên
Đặc sản ẩm thực	Bánh mì mỏ • Bánh gật gù • Bề bề • Cá song • Cà sáy Tiên Yên • Chả mực • Gà Tiên Yên • Hà • Khau nhục • Lợn Móng Cái • Ngán • Sái sùng • Sam
Giao thông	Cảng Hòn Gai • Cầu Bãi Cháy • Cửa khẩu Móng Cái • Đường cao tốc Hải Phòng – Hạ Long – Vân Đồn – Móng Cái • Ga Hạ Long • Quốc lộ 18 • Sân bay quốc tế Vân Đồn
Du lịch Việt Nam 7 khu du lịch quốc gia • An Giang • Bà Rịa – Vũng Tàu • Bạc Liêu • Bắc Giang • Bắc Kạn • Bắc Ninh • Bến Tre • Bình Dương • Bình Định • Bình Phước • Bình Thuận • Cà Mau • Cần Thơ • Cao Bằng • Đà Nẵng • Đắk Lắk • Đắk Nông • Điện Biên • Đồng Nai • Đồng Tháp • Gia Lai • Hà Giang • Hà Nam • Hà Nội • Hà Tĩnh • Hải Dương • Hải Phòng • Hậu Giang • Hòa Bình • Thành phố Hồ Chí Minh • Hưng Yên • Khánh Hòa • Kiên Giang • Kon Tum • Lai Châu • Lạng Sơn • Lào Cai • Lâm Đồng • Long An • Nam Định • Nghệ An • Ninh Bình • Ninh Thuận • Phú Thọ • Phú Yên • Quảng Bình • Quảng Nam • Quảng Ngãi • Quảng Ninh • Quảng Trị • Sóc Trăng • Sơn La • Tây Ninh • Thái Bình • Thái Nguyên • Thanh Hóa • Thừa Thiên Huế • Tiền Giang • Trà Vinh • Tuyên Quang • Vĩnh Long • Vĩnh Phúc • Yên Bái