H.SPENCER & SOSYOLOJİ - Bilgeler Aynı Yöne Yürüyor-Ahmet Ağı

 

 HERBERT SPENCER (1820 – 1903) :

 

 Bir İngiliz olan Spencer, klasik eğitimini evinde almış, bireyci bir düşünürdür. Sanayi devriminden ve iktisadi gelişmelerden etkilenmiş ve ‘Economist’ dergisini yayınlamıştır.

 Topluma bakışta, Darwinci evrim teorisinden etkilenmiştir. Comte’nkine benzer sosyal statikler ve dinamikler ayrımı yapmıştır.

 

 Önde gelen çalışmaları:

 -İlk Prensipler

 -Sosyal Statikler

 -Sosyoloji İncelemeleri

 

 Spencer’in amaçları; tarihi ve sosyolojik olarak sosyal evrim sürecini ortaya koymaya çalıştı. Darwinizmden çok etkilendiğinden, biyolojik evrimi topluma uygulamıştır.

 

 Temel Kabulleri:

 

1-Evreni, evrimin ve ölümün değişmezliği içinde gördü. Ona göre sosyolojinin görevi; bu süreçleri topluma uygulayarak, onun incelenmesi olacaktır.

2-Evrimi, evrensel bir süreç olarak kabul etti. Yani evrimi, bütün zaman ve mekan için geçerli doğal bir kanun olarak benimsedi. Ona göre naturalistik (doğma, büyüme, ölme) evrim, evrenin prensibiydi.

3-Spencer toplumu, parçaların toplamından daha çok, toplam etkileşim içinde birbirini tamamlayan parçalardan ibaret bir ‘organizma’ olarak gördü.

 Toplum, fonksiyonel ve destekleyici ilişkiler içindeki biyolojik organizmalara benziyordu.

 Bu görüşleriyle Spencer, çağdaş ‘fonksiyonalizm’in öncüsü oldu.

4-Comte’n yaptığı gibi toplumu iki temel parçaya böldü:

   a)Sosyal statikler; toplumun kurumsal yapıları ve sosyal sistemleri.

   b)Sosyal dinamikler; yapının geçirdiği evrimi kapsıyordu.

5-Spencer için toplumun temel kurumları; aile ve merasimler, siyasi, dini, mesleki işbölümü ve sanayi ilşkilerinden ibarettir.

   Bu yapı; ilkel poligami, askeri, kabileci ve köleci sistemden, monogami, devlet, profesyonel meslekler ve iş sözleşmesi temelindeki topluma doğru gelişmiştir.

6-Toplumu iki temel sisteme bölmüştür:

  İç sistem; fonksiyonların varlığı ve dağılımı ile ilgilidir.

  Dış sistem; sosyal kontrol ve düzenleme işleyişlerini gösterir.

  Bu iki alt sistem, evrim sürecinde bir organik bütün olarak toplumu korumaya yarar. Her toplum kendini korumaya çalışır.

7-Sosyal dinamikler olarak Spencer, belirli süreçlerin altını çizer:

  a)Hareketin, mekanizmanın sürekliliği.

  b)Homojenlikten, heterojenliğe doğru gidiş.

  c)Evrim ile süper organik unsurların bir araya gelişi.

  d)Toplumdaki sürekli hareketin dengeye doğru gittiği.

 

   Spencer’in Metodolojisi:

 

 Comte’nkine benzer, deneysel gözlem, karşılaştırmalı metot, tarihsel tümdengelim ve tümevarımdır.

 Tümevarım yöntemi Comte’a nazaran daha beligindir. Bunun nedeni ampirizm İngiltere’de gelişmeye başlamış olmasıdır.

 Ona göre bu yöntemler, sosyal evrim sürecini izlemek için kullanılır.

 

   Spencer’in Tipolojisi:

 

 Onun tipolojisi, toplumu sosyal statikler ve soysal dinamikler olarak bölmesinden çıkar. Bunun yanı sıra askeri ve sanayi toplumu diye ayırdığı iki tip ve ideal tip karakteristiklerinin ayrıntılı modelini vermiştir.

 Askeri toplum; ödüllendirilmelerin keyfi dağılımı ve merkezi hükümet vardır. Bireye boyun eğdirici bir sistem sözkonusudur. Yüksek derecede katıdır. Bireylerin işine aşırı derecede karışan, katı bir düzenleyicidir.

 Sanayi toplumu ise ödüllerin dağılımını mukaveleler ile sağlar. Bireyler daha yüksek statüler veren ve onların işine en az düzetde karışan merkezileşmiş bir toplumdur.

 Bu toplum tipleri zorunlu olarak ilkel ve modern evrim safhalarını gösterir.

 

Toplum; sosyal statikler ve sosyal dinamikler olarak:

 

Sosyal Statikler:

 

 a)Kurumlar:

   1-Aile (monagaminin gelişimi)

   2-Merasimler

   3-Siyasi kurumlar (asker, devlet vs.)

   4-Dini kurumlar (çok tanrılı dinden, tek tanrılı dine geçiş)

   5-Mesleki kurumlar (İşbölümü ve mesleklerin gelişimi)

   6-Endüstriyel kurumlar (kölelikten, sözleşmeli işçiliğe geçiş)

 

 b)Sistemler:

   1-İç sistemler (besleyici, dağıtımcı)

   2-Dış sistemler (düzenleyici)

 

c)Tipler;

   1-Askeri toplum

   2-Sanayi toplumu

 

Sosyal Dinamikler:

  

   1-Hareketin devamlılığı.

   2-Homojenlikten heterojenliğe gidiş.

   3-Süper organik unsurların birikimi.

   4-Dengeye doğru yönelme.

 

 

 

          KARL MARX (1818 – 1888) :

 

 Marx, yahudi bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldi. Tarih, felsefe ve hukuk eğitimi gördü. Gazetecilik yaptı.

 

 Başta gelen eserleri:

 

-Kapital (Sermaye)

-Politik İktisadın Kritiği

-Komünist Manifesto (1848)

 

 Marx, Alman idealizmi, Fransız sosyalizmi ve İngiliz iktisat teorisinden etkilenmiştir. Zamanını ekonomik, siyasi ve sosyal problemlerle ilgilenerek geçirmiştir. Diğer toplum teorierine, ‘çatışmacı toplum teorisi’yle karşı çıktı.

 Zamanın etkili teorilerinden ‘komünizm’in kurucusu ve belirleyicisi olması, onun öneminin ve etkisinin devam etmesine neden olmuştur.

 

 Amaçları:

 

 Marx’ın temel amacı; toplumun tarihi gelişimi boyunca devam eden ‘alt yapı – üst yapı’ ilişkisini göstermeye çalışmaktı. Ona göre hayat şartları (toplumun ekonomik alt yapısı)  ile fikirleri (toplumun normatif üst yapısı) arasındaki ilişkide alt yapı kesin belirleyici olmuştur. Ve bu ilişki tarihi süreç içinde sanayileşme ve kapitalistleşmeyi doğurarak ‘doğal insan’dan ‘yabancılaşmış insan’a doğru bir gelişime yol açmıştır.

 Marx’ın bu teorik yaklaşımının arkasındaki ideolojik amaç; doğal ve sosyal çevre şartlarının yeniden sentezini yaparak doğal insandan, yabancılaşmış insana yönelen süreci tersine çevirmek ve yeni bir safhayı başlatmaktır.

 Bu pragmatik sonucu sağlayabilmek için, ‘diyalektik materyalizm’ içindeki tarih incelemelerini politik iktisat düşünceleriyle birleştirdi.

 

 Temek Kabulleri:

 

 1-Onun en temel sayıtlısı, materyalist görüşten kaynaklanır. Ona göre, “varlık, bilinci belirler”.

 Hayatın maddi temel şartları (alt yapı), sosyal ve normatif bilinci (üst yapıyı) belirler.

 2-Bu durumda madde, ideolojiyi tayin eder. Maddedeki değişmeler (maddi ve iktisadi çelişmeler) sosyal değişmeye sebep olur.

 3-Buna bağlı olarak, toplumun varlık sebebi, hayatın maddi şartlarından kaynaklanmaktadır.

 Tabiat mücadelesi içinde, insanların temel ihtiyaçlarını tatmin etmeye çalışması ile gelişen ekonomik alt yapı, toplum hayatının kurucusudur. Toplumun siyasi ve hukuki üst yapısını da bu alt yapı belirler.

 Toplum, maddi üretimin temel şekli yani ekonomik sistem tarafından belirlenen sosyal bilinç ve ilişkiler içinde evrimci bir denge ortaya koyar.

 4-Alt yapı ve üst yapı arasındaki diyalektik ilişki toplumun belirli safhalardan geçmesine yol açar.

 Nüfus artışı ve ekonomik ihtiyaçlar işbölümünün artmasına sebep olur. Bu gelişme özel mülkiyetin birikimine yol açar. Sanayileşmenin etkisiyle de kapitalist sistemde belirli bir sınıfın ekonomik egemenliği ve bunun sonucu siyasi egemenliği kurulur. Ancak bu durum, proleteryanın doğadan ve üretim araçlarından yabancılaşmasına yol açar. Bu yabancılaşma da sonunda ihtilalle sonuçlanır.

 Marx’a göre, toplumun komünizme yönelmesiyle doğal insan yeniden kurulacaktır.

 Marx’ın, alt yapının belirleyiciliğine bağladığı bu evrimci toplum modeli, Hegelci diyalektiğin, materyalizme uygulanması sonucunda ortaya çıkmıştır.

 

 Marx’ın Metodolojisi (Hegelci Diyalektik):

 

 Marx, olgular arasındaki ilişkiye diyalektik materyalizm açısından bakar. Hegel’in diyalektiğini alarak tersine çevirip kullanmıştır. Hegel’e göre olgulardaki değişme ve evrimin dinamiği birbirini izleyen üç safhada meydana gelir; tez, antitez ve sentez.

 Her şey kendi karşıtını barındırır ve aralarında çıkan çatışma yeni bir oluşu meydana getirir.

 Her oluşun kaynağı olan ilk başlatıcı yani bütün varolanların arkasında ve temelinde bulunan yerine göre ide, akıl veya geisttır. Adlarından da anlaşılacağı gibi Hegel’de bu ilke manevi niteliktedir. Bu ilkeden hareketle düşünce ve varlık, diyalektik bir hareket göstererek birbirinden türerler. Bu süreçte, zıtların çelişkisi dinamizmi sağlar ve bu süreç evrenseldir.

 Evren içinde daha doğrusu evren olarak gelişen idenin amacı; sonunda kendi kendini bulması, kendilik bilinç ve özgürlüğüne erişmesidir.

 Bu amacına doğru gelişmesinde ide, diyalektik üçlü adımına uygun olarak üç sahadan geçer. Ancak her basamağın içinde üçüzlü hareketler de vardır. Bunlar bir basamağı boydan boya geçip onu bir yukarı basamağa yükseltirler.

 İde, önce kendi kendinedir yani kendi içindedir. Gizli olan gücünü henüz gerçekleştirmemiştir. Ancak kendisini bilmesi ve tanıması için kendisine bir gerçeklik kazandırması gerekir. Artık tabiatta ide kendi başına değildir. Kendisinden başlka bir şey olmuştur. Özüne aykırı düşmüş, kendisine yabancılaşmıştır. Özüyle çelişik bir duruma girmiştir.

 Bu çelişkiler idenin gelişmesindeki üçüncü basamakta ortadan kalkar. Bu dar anlamıyla geistın kültür dünyasında ortadan kalkar. İde yeniden kendisini bulur. Hem bu sefer bilinci dolayısıyla özgürlüğe kavuşmuş olarak.

 

 Hegel, dört diyalektik kanundan sözeder:

1-Diyalektik gelişmede asla durağanlık yoktur.

2-Otodinamizm vardır. Diyalektik sarmal bir ilerleme gösterir. Her şey her şeyi etkiler. Ancak hiçbir şey bir önceki halinin aynısı değildir.

3-Çelişme vardır. Bir şey hem kendisini hem de zıddını barındırır. Her şey dönüşüp zıddı haline gelir. Hayatla – ölüm, kabulle – red arasında olduğu gibi bir çelişme vardır.

 Kabul; tez, inkar; antitez bu çelişmenin çatışmasıyla ortaya çıkan sentez ise reddin reddidir.

4-Hamlede ilerleyiş sözkonusudur (niceliğin niteliğe dönüşmesi):

   Değişme ağır ağır ilerlerken ani bir niteliğe dönüşle sonuçlanır. Varlığın gidişi bazen hamleler yapar. Toplumda bu reform ve devrimler şeklindedir.

 

 

  Marx, diyalektiğin başlatıcı faktörü olarak ide yerine maddeyi koymuştur. Ona göre:

  Tez; ilkel komünal toplum, ‘doğal insan’.

  Antitez; kapitalist üretim biçimi, yabancılaşmış insan.

  Sentez; komünizm, yeniden doğal insan.

 

 Marx, bu diyalektiği toplumlara uyguladığında bunun adı ‘tarihsel materyalizm’ olmuştur.

 

 Tarihsel materyalizme göre toplumlar beş aşamadan geçmektedir; ilkel komünal toplum, antik – köleci toplum, feodal toplum, kapitalist toplum ve komünist toplum.

 Marx’a göre, ilkel komünal toplumda, henüz özel mülkiyet olmadığı için üst yapı kurumları yoktur. Özel mülkiyetin ortaya çıkmasıyla, üst yapı şekillenir, insan kendisine yabancılaşır ve bu durum 19. yüzyıla değin gelir.

 Kapitalist toplumda, üretim araçlarının mülkiyeti, küçük bir azınlığın elindedir. Büyük çoğunluk ise emeğini satarak geçinen işçi sınıfını oluşturmaktadır.

 Komünist safha da ise mülkiyet ortadan kalkacaktır. Dolayısıyla mülkiyeti elinde bulunduranlar ve bulundurmayanlar sınıfı da ortadan kalkacaktır.

 Komünist toplumla beraber, mülkiyeti oluşturan, devlet, din, aile gibi burjuvazi üst yapı kurumları yıkılmış olacaktır.

 Kişi gücü kadar çalışacak, ihtiyacı kadar alacak.

 

 Marx’ın Tipolojisi:

 

 Marx, Batı Avrupa toplumlarının tarihini inceleyerek, diyalektik materyalist bir yaklaşımla, toplumların evrim çizgisini belirledi. Ona göre, toplumlar zorunlu olarak dört aşamadan geçmiştir. Ve diyalektik gidiş gereği, zorunlu olarak beşinci aşamaya komünist toplumda ulaşacaktır.

 Marx’ın evrimci tipolojisi, ilkel komünal toplumla başlar:

 Avcılık, balıkçılık, toplayıcılık ve tarım türünde ekonomik faaliyeti olan bu toplumda, özel mülkiyet ve işbölümü yok denecek kadar azdır.

 Özel mülkiyet ve işbölümünün başlaması ile köleci toplum aşamasına geçilmiş olur.

 Feodal toplum da ise kent – çevre ekonomisi başlar. Asil sınıfın hakimiyeti sözkonusudur. Şehirleşme başlamış, kasaba burjuvazisi ortaya çıkmıştır. El emeğine dayalı ekonomi mevcuttur ve bu ekonominin gelişmesi için dünya ticareti ve sömürgeleşme vardır.

 Bu gelişmeler sonunda kapitalizme yol açar. Merkantilist dönemde sömürgelerden ve ticaretten elde edilen altın, gümüş gibi değerli madenler sermaye birikimini oluşturmuştur. Bu arada bilimde elde edilen gelişmeler, sanayinin kurulması için gerekli teknik gelişimi de sağlamıştır. Sermaye ile teknoloji birleşince sanayileşme başlamıştır.

 Üretim araçlarının mülkiyeti sermayedarlarda toplanmış, buna karşılık emeğinin karşılığını zor bela sürdürebilen işçi sınıfı ise nüfusun büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Toplumda paraya, faydacılığa dayanan bir ideoloji hakimdir. Toplum; sermayedarlar ve işçiler diye iki sınıfa ayrılmıştır.

 Marx’a göre kapitalizm de diğer safhalar gibi sabit kalmayacak, üretim biçimi ve işçi sınıfının kendine yabancılaşması, proleteryanın organize olarak kapitalist burjuvaziye karşı ihtilal yapmalarına yol açacaktır.

 Komünizmde üretim araçlarının mülkiyeti, ihtilalle ortadan kalktığı için yöneten ve yönetilen arasındaki çelişki de ortadan kalkacaktır. Dolayısıyla artık devlet kurumundan da sözedilemez. Bütün dünya işçilerinin kurduğu bu dünya toplumunda insan, başlangıçtaki gibi kendine yabancılaşmamış olacaktır.

 

 Marx, 19.yüzyıl şartları içinde diğer düşünürler gibi içinde yaşanılan bunalımlı çağdan kurtulmak için bu teoriyi geliştirmiştir.

 Marx, 19. Yüzyıl kapitalist sistemi için yaptığı tespitlerde haklıdır. Ve Batı Avrupa toplumlarının evrim çizgisini belirlemiştir.

 Ancak bu evrim şeması, bütün toplumlar için geçerli değildir. Zira geçmişten geleceğe evrim şeması vermek, bilimsel öndeyinin sınırlarını aşar kehanete girer.

 Zıtların çatışması, realitenin çeşitliliği içinde vardır. Ancak bu çatışmanın evrensel olduğu ve olgular arasında ilişki türleri bulunmadığını ileri sürmek mümkün değildir. Bilim olguların bilgisini edinmede önceden belirlenmiş tek bir ölçüye sahip değildir. Kaldı ki, tek bir ölçü realiteyi kavramamızı engelleyecektir.

 İkinci olarak çelişki ve zıtlık birbirine karıştırılmamalıdır. Zıtlar çelişki yaratabileceği gibi bazen uyum da yaratabilir.

 

 Toplumların evrimi konusundaki eleştiriler:

 

 19. yüzyıl paradigmasındaki tek faktör; mutlak determinizm ve bunun sonucu olarak en uzak geleceği tahmin sözkonusudur. Marx’ın, toplumların zorunlu değişim çizgisi izleyeceği konusundaki görüşü, sadece diyalektik materyalist işleyişin evrenselliğinin sonucu değil, aynı zamanda insan sayıltısındaki tekçi yaklaşımından da kaynaklanmaktadır.

 Marx’a göre insan doğuştan iyidir, masumdur. Onu kötü kılan çevre şartlarıdır. Bu yüzden son safha olan komünizmde de çevre şartları değişeceği için, insanlar da tekrar iyi olacak ve bütün kötülüklerin kaynağı kuruyacaktır.

 19. yüzyılın insan şahsiyetinin şekillenmesinde kalıtım mı, çevre mi tartışmasında Marx, çevreyi seçmiştir. Daha sonra bilim dalları geliştikçe bu tür bir sorun da ortadan kalkmıştır. Yani kalıtım ve çevre şartlarının etkileşimi sürecinde insan şahsiyeti ortaya çıkar. Tek başına belirleyicilikleri yoktur.

 Bu nedenle Marx’ın insan sayıltısı yanlışlanmıştır.

 Sosyal teorilerde tek faktöre dayalı açıklamalar ideolojilere kaynak sağlamıştır.

 Marx, komünist safhayı Batı toplumları için söylemiştir. Yani komünizm, sanayileşmiş toplumlarda, proleteryanın ihtilaliyle gerçekleşecektir. Fakat bu ihtilal, kapitalist ülkelerde gerçekleşmemiş Rusya’da gerçekleşmiş hemen de komünist safhaya geçilememiştir.

 Marxist teorinin geliştiricisi ve uygulayıcısı Lenin bu evrim şemasında araya ‘sosyalizm’ aşamasını eklemiştir.

 Son safha komünizme geldiğinde, Marx’ın insan sayıltısı, gerçeğe aykırı olduğu için, insanların kendiliğinden yeni bir dünyada yaşamaları konusunda eleştiriler ileriye sürülmüştür. İnsanların doğuştan getirdiği farklılıklar çevre şartlarında işlendiği için her zaman şu veya bu şekilde yöneten ve yönetilenler omuştur. Bütün bu genetik özellikler eşitlenmedikçe yöneten ve yönetilen ayrımının devam edeceği bir gerçektir.

 Antropoloji geliştikten sonra, ilkel toplumlar da bile bir yönetim hiyerarşisinin mevcut olduğu bilimsel bir gerçek olarak ortaya konmuştur.

 İnsanların uzun süre bir arada yaşamalarıyla etkileşim ağı, hiyerarşiyi zorunlu kılmıştır.

 Sadece bu temel bile sınıfsız toplumun gerçekleşemeyeceğini göstermektedir. Ancak bu durum iki değerli hakikat mantığı çerçevesinde ele alınırsa yanlış sonuç verir.

 Hiyerarşinin varlığını kabul etmek; insanlar, gruplar, sınıflar arasındaki adaletsiz farklılıkları ve mesafeleri meşru kılmayı gerektirmez.

 Bilimde esas olan, bütün toplumlar için geçerli olan gelişme çizgisi yerine, değişmenin çeşitliliğini kavrayan, bütüncü sosyal değişme yaklaşımı sözkonusudur.