Khái Niệm, Vai Trò Và Phân Loại Thị Trường Chứng Khoán

1.Khái quát sự ra đời và phát triển

Thị trường chứng khoán được phát triển ban đầu rất sơ khai và riêng lẻ. Xuất phát từ thời Trung cổ, vào khoảng giữa thế kỷ XV tại một số thành phố trung tâm buôn bán ở Tây Âu, các nhà buôn thường tụ họp tại các quán cà phê để trao đổi mua bán các vật phẩm hàng hóa. Ban đầu chỉ vài nhóm nhỏ các nhà buôn, dần dần hình thành các khu chợ riêng. Đặc điểm của hoạt động trao đổi này là không hề có sự xuất hiện của hàng hóa mà tất cả các giao dịch chỉ thông qua giấy tờ và lời nói. Tới khoảng cuối thế kỷ XV, các khu giao dịch này trở thành một thị trường đƣợc quản lý tốt hơn với các quy ƣớc giao dịch đƣợc thống nhất, chuẩn hóa và có giá trị bắt buộc với các thành viên tham gia.

Năm 1453, ở thành phố Bruges (Bỉ), buổi họp đầu tiên đã diễn ra tại một lữ quán của gia đình Vanber. Trước lữ quán có một bảng hiệu vẽ hình 3 túi da – tượng trưng cho 3 loại giao dịch: giao dịch hàng hoá, giao dịch ngoại tệ, giao dịch chứng khoán động sản.

Vào năm 1457, thành phố ở Bruges (Bỉ) mất đi sự phồn thịnh do eo biển Even bị lấp cát nên mậu dịch thị trường ở đây bị sụp đổ và được chuyển qua thị trấn Auvers  (Bỉ). Ở đây thị trƣờng phát triển rất nhanh chóng. Các thị trường như vậy cũng được thành lập ở Anh,  Pháp, Đức, Mỹ.

Sau một thời gian hoạt động, thị trường không chứng tỏ khả năng đáp ứng được yêu cầu của 3 loại giao dịch khác nhau nên đã phân ra thành nhiều thị trường khác nhau: thị trường hàng hoá, thị trường hối đoái, thị trường chứng khoán…với  đặc tính riêng của từng thị trường thuận lợi cho giao dịch của người tham gia trong đó.

Như vậy, thị trường chứng khoán được hình thành cùng với thị trường hàng hoá và thị trường hối đoái.

Quá trình phát triển thị trường chứng khoán đã trải qua nhiều bước thăng trầm. Thời kỳ huy hoàng nhất là vào những năm 1875 – 1913, thị trường chứng khoán phát triển mạnh cùng với sự tăng trưởng của nền kinh tế. Nhưng đến ngày 29/10/1929, ngày được gọi là “ngày  thứ năm đen tối”, đây là ngày mở đầu cuộc khủng hoảng thị trường chứng khoán New York, và sau đó lan rộng ra các thị trường chứng khoán Tây Âu, Bắc Âu, Nhật bản. Sau thế chiến thứ hai, các thị trường chứng khoán phục hồi, phát triển mạnh. Nhưng rồi “cuộc khủng hoảng tài chính” năm 1987, một lần nữa đã làm cho các thị trường chứng khoán thế giới suy sụp, kiệt quệ. Lần này, hậu quả của nó rất lớn và nặng nề hơn cuộc khủng hoảng năm 1929, nhưng chỉ 2 năm sau, thị trường

chứng khoán thế giới lại đi vào ổn định, phát triển và trở thành một định chế tài chính không thể thiếu được trong đời sống kinh tế của những quốc gia có nền kinh tế phát triển theo cơ chế thị trường.

2. Khái niệm thị trường chứng khoán

Có nhiều định nghĩa khác nhau về thị trường chứng khoán:

– Thị trường chứng khoán: tiếng la tinh là BURSA,  là một thị trường có tổ chức và hoạt động có điều khiển.

– Thị trường chứng khoán được định nghĩa theo Longman Dictionary Business English, như sau: một thị trường có tổ chức là nơi các chứng khoán được mua bán tuân theo những quy tắc đã được ấn định.

Các quan niệm trên đều được khái quát trên những cơ sở thực tiễn và trong từng điều kiện lịch sử nhất định.

Tuy nhiên, quan niệm đầy đủ và rõ ràng, phù hợp với sự phát triển chung của thị trường chứng khoán hiện nay là:

Thị trường chứng khoán là nơi diễn ra các giao dịch mua bán, trao đổi các loại chứng khoán.

Chứng khoán được hiểu là các giấy tờ có giá, xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu đối với nhà phát hành.

3. Phân loại thị trường chứng khoán

Cấu trúc của thị trường chứng khoán có thể được phân loại theo nhiều tiêu thức khác nhau. Thông  thường,  ta có thể xem xét ba cách thức cơ bản là phân loại theo hàng hoá, phân loại theo hình thức tổ chức của thị trường và phân loại theo quá trình luân chuyển vốn.

3.1. Phân loại theo hàng hoá của thị trường chứng khoán

Theo các loại hàng hoá được mua bán trên thị trường, người ta có thể phân thị trường chứng khoán thành thị trường trái phiếu, thị trường cổ phiếu và thị trường các công cụ phái sinh.

Thị trường trái phiếu: là thị trường mà hàng hoá được giao dịch trao đổi, mua bán tại đó là các trái phiếu.

Thị trường cổ phiếu là thị trường mà hàng hoá được giao dịch trao đổi, mua bán tại đó là các cổ phiếu.

Thị trường các công cụ phái sinh là thị trường mà hàng hoá được giao dịch trao đổi, mua bán tại đó là chứng khoán phái sinh. Ví dụ: hợp đồng t ương lai, hợp đồng quyền chọn.

3.2. Phân loại theo quá trình luân chuyển vốn

Theo cách thức này, thị trường được phân thành thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp.

Thị trường sơ cấp:

+ Thị trường sơ cấp là thị trường nơi các chứng khoán được phát hành và bán cho những người mua đầu tiên (vì vậy còn được gọi là thị trường phát hành). Giá của các chứng khoán được bán trên thị trường sơ cấp gọi là giá phát hành, các chứng khoán được gọi là chứng khoán mới phát hành.

+ Thị trường sơ cấp là thị trường cung cấp vốn cho nhà phát hành. Thông  qua việc phát hành chứng khoán, các nhà phát hành có thêm nguồn vốn để tái đầu tư vào sản xuất và nền kinh tế, gia tăng khả năng tiêu dùng. Giải quyết được tình trạng mất cân đối cung cầu vốn.

Thị trường thứ cấp

+ Thị trường thứ cấp là thị trường giao dịch mua bán, trao đổi những chứng khoán đã được phát hành nhằm mục đích kiếm lời, di chuyển vốn đầu tư hay di chuyển tài sản xã hội.

+ Thị trường thứ cấp làm tăng tính lỏng của các chứng khoán đã phát hành.  Việc này làm tăng sự ưa chuộng của chứng khoán và làm giảm rủi ro cho các nhà đầu tư. Việc tăng tính lỏng cho các chứng khoán tạo điều kiện cho việc thay đổi thời hạn của vốn, từ vốn ngắn hạn sang trung và dài hạn, đồng thời tạo điều kiện cho việc phân phối vốn một cách hiệu quả.

+ Thị trường thứ cấp xác định giá của chứng khoán đã đ ược phát hành trên thị trường sơ cấp. Thị trường thứ cấp được xem là thị trường định giá các công ty.

+ Thông qua việc xác định giá, thị trường thứ cấp cung cấp một danh mục chi phí vốn tương ứng với các mức độ rủi ro khác nhau của từng phương án đầu tư, tạo cơ sở tham chiếu cho các nhà phát hành cũng như các nhà đầu tư trên thị trường sơ cấp.

Vốn sẽ được chuyển tới những công ty nào làm ăn có hiệu quả cao nhất, qua đó làm tăng hiệu quả kinh tế xã hội.

Điểm khác nhau căn bản giữa thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp: ở thị trường sơ cấp, nguồn vốn tiết kiệm được thu hút vào công cuộc đầu tư phát triển kinh tế. Còn ở thị trường thứ cấp, việc giao dịch không làm tăng quy mô đầu tư vốn, không thu hút thêm được các nguồn tài chính mới mà chỉ có tác dụng phân phối lại quyền sở hữu chứng khoán từ chủ thể này sang chủ thể khác, đảm bảo tính thanh khoản của chứng khoán.

Thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp có mối quan hệ mật thiết, hỗ trợ lẫn nhau. Nếu không có thị trường sơ cấp thì không có chứng khoán để lưu thông trên thị trường thứ cấp. Ngược lại, nếu không có thị trường thứ cấp thì thị trường sơ cấp khó hoạt động trôi chảy. Chính sự có mặt của thị trường thứ cấp đã giúp cho các chứng khoán có tính thanh khoản, làm tăng tính hấp dẫn c ủa chứng khoán; từ đó làm tăng tiềm năng huy động vốn của các chủ thể phát hành chứng khoán. Mục đích cuối cùng của các nhà quản lý là phải tăng cường hoạt động huy động vốn trên thị trường sơ cấp, vì chỉ có tại thị trường này, vốn mới thực sự vận động từ người tiết kiệm sang

người đầu tư, còn sự vận động của vốn trên thị trường thứ cấp chỉ là tư bản giả, không tác động trực tiếp tới việc tích tụ và tập trung vốn.

1.3.3. Phân loại theo hì nh thức tổ chức của thị trường

Theo cách phân loại này, thị trường chứng khoán được tổ chức thành các Sở giao dịch, thị trường chứng khoán phi tập trung và thị trường tự do.

Sở giao dịch chứng khoán (SGDCK)

+ SGDCK là thị trường giao dịch chứng khoán được thực hiện tại một địa điểm tập trung.

+ Các chứng khoán được niêm yết giao dịch tại SGDCK thông thường là chứng khoán của các công ty lớn, có danh tiếng, đã trải qua nhiều thử thách trên thị tr ường và đáp ứng được các yêu cầu, tiêu chuẩn  niêm yết do SGDCK đặt ra.

+ SGDCK được tổ chức và quản lý một cách chặt chẽ bởi UBCKNN,  các giao dịch chịu sự điều tiết của luật chứng khoán và thị tr ường chứng khoán.

Thị trường chứng khoán phi tập trung

+ Thị trường chứng khoán phi tập trung là thị trường không có trung tâm giao dịch tập trung, đó là một mạng lưới các nhà môi giới và tự doanh chứng khoán mua bán với nhau và với các nhà đầu tư, các hoạt động giao dịch của thị trường chứng khoán phi tập trung được diễn ra tại các quầy (sàn giao dịch) của các ngân hàng và công ty chứng khoán thông qua điện thoại hay máy vi tính diện rộng.

+ Khối lượng giao dịch của thị trường này thường lớn hơn rất nhiều lần so với SGDCK.

+ Thị trường chứng khoán phi tập trung chịu sự quản lý của Sở giao dịch và Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán.

Thị trường tự do

Thị trường tự do là thị trường giao dịch tất cả các loại cổ phiếu được phát hành thông qua việc thương lượng và thoả thuận trực tiếp giữa bên mua và bên bán tại bất cứ nơi đâu, vào bất kỳ lúc nào.

4. Vai trò của thị trường chứng khoán

Thị trường chứng khoán là một định chế tài chính tất yếu của nền kinh tế thị trường phát triển. Thị trường chứng khoán là chiếc cầu vô hình nối liền giữa cung và cầu vốn trong nền kinh tế. Một thị trường chứng khoán lành mạnh và hoạt động có hiệu quả sẽ tạo điều kiện khai thác tốt các tiềm năng của nền kinh tế, tạo sự lành mạnh trong việc thu hút và phân phối vốn trong nền kinh tế một cách có hiệu quả nhất.

4.1. Thị trường chứng khoán góp phần thúc đẩy sự phát tri ển nhanh chóng nền kinh tế:

Chức năng cơ bản của TTCK  là công cụ huy động vốn đầu tư cho nền kinh tế và tăng tiết kiệm quốc gia thông qua việc phát hành và luân chuyển chứng khoán.  Việc mua đi bán lại chứng khoán trên TTCK  đã tạo điều kiện di chuyển vốn từ nơi thừa sang nơi thiếu vốn, tạo điều kiện chuyển hướng đầu tư từ ngành này sang ngành khác, từ đó góp phần điều hoà vốn giữa các ngành kinh tế, phá vỡ “tính ỳ” của đầu tư trong sản xuất, tạo ra tính chủ động cho sản xuất kinh doanh, góp phần tạo nên sự phát triển nhanh và đồng đều của nền kinh tế.

Thị trường chứng khoán là một định chế rất cơ bản trong hệ thống thị tr ường tài chính, là chất xúc tác quan trọng trong việc huy động vốn cho đầu tư phát triển và thúc đẩy các hoạt động kinh tế.

4.2. Thị trường chứng khoán góp phần thực hi ện tái phân phối công bằng hơn, thông qua vi ệc buộc các công ty phát hành chứng khoán ra công chúng theo một tỷ lệ nhất định:

Ví dụ: ở Việt Nam, các công ty phát hành chứng khoán ra công chúng với tỷ lệ 20% đối với các doanh nghiệp có vốn dưới 100 tỷ đồng. Còn đối với doanh nghiệp có số vốn trên 100 tỷ đồng thì tỷ lệ yêu cầu phát hành chứng khoán ra công chúng là 15%. Điều này:

Một là: giải toả sự tập trung quyền lực kinh tế vào một nhóm nhỏ, song vẫn tập trung vốn cho phát triển kinh tế, từ đó, tạo sự cạnh tranh công bằng hơn góp phần tăng tính hiệu quả và thúc đẩy tăng trưởng cho nền kinh tế.

Hai là: việc tăng cường tầng lớp trung lưu trong xã hội, tăng c ường sự giám sát của xã hội đối với hoạt động của công ty.

4.3. Thị trường chứng khoán tạo đi ều kiện thu hút và kiểm soát vốn đầu tư nước ngoài .

Việc đầu tư vốn từ nước ngoài có thể thực hiện bằng nhiều biện pháp khác nhau, trong đó có đầu tư vốn thông qua thị trường chứng khoán. Đây là hình thức đầu tư dễ dàng và hữu hiệu. Với nguyên  tắc công khai, thị trường chứng khoán là nơi mà các nhà đầu tư có thể theo dõi và nhận định một cách dễ dàng hoạt động của các ngành, các doanh nghiệp trong nước. Hơn nữa, thị trường chứng khoán thu hút vốn thông qua mua bán chứng khoán, từ đó tạo môi trường đầu tư thuận lợi cho các nhà đầu tư nước ngoài.

4.4. Thị trường chứng khoán tạo điều kiện cho Chính phủ huy động các nguồn tài chí nh mà không tạo áp lực về lạm phát, đồng thời tạo điều kiện cho Chính phủ thực hiện các chính sách tài chính tiền tệ.

Khi Ngân sách thu không đủ bù chi, Chính phủ có thể bù đắp thâm hụt Ngân sách bằng  hai cách: phát hành tiền hoặc đi vay nợ. Trước đây, Chính phủ ta đã phát hành tiền để bù đắp thiếu hụt Ngân sách, và đã gây nên áp lực lạm phát rất lớn, gây ảnh h- ưởng xấu đến nền kinh tế. Nhưng trong vài năm gần đây, Chính phủ có thể phát hành trái phiếu Chính phủ để tạo ra nguồn thu bù đắp Ngân sách mà vẫn quản lý đ ược lạm phát. Ngoài ra, Chính phủ cũng có thể sử dụng một số chính sách, biện pháp tác động vào thị trường chứng khoán nhằm định hướng đầu tư cho sự phát triển cân đối nền kinh tế.

Trên thực tế, khi chưa có thị trường chứng khoán thì Chính phủ vẫn phát hành các loại trái phiếu Chính phủ để huy động vốn, nhưng phần lớn đó là các trái phiếu ngắn hạn nhằm đáp ứng các khoản chi Ngân sách trong năm tài khoá. Còn đối với các trái phiếu dài hạn thì rất khó phát hành, vì không có thị tr ường chuyển nhượng cho các trái phiếu, nên rất khó khăn trong việc chuyển đổi từ trái phiếu ra tiền. Vì vậy, khi thị trường chứng khoán ra đời, bản thân nó không những tạo ra tính thanh khoản và tính khả mại (tính dễ mua bán) của các chứng khoán, mà còn tạo ra tính linh hoạt trong việc chuyển hướng đầu tư từ lĩnh vực này sang lĩnh vực khác. Vì vậy, thị tr ường chứng khoán được xem là công cụ đắc lực trong việc huy động các nguồn vốn dài hạn.

4.5. Thị trường chứng khoán là công cụ đánh giá hoạt động kinh doanh và là phong vũ biểu của nền kinh tế.

Thị trường chứng khoán phản ánh tình trạng của các doanh nghiệp và của cả nền kinh tế Quốc gia. Các thị giá chứng khoán đ ược thể hiện thường xuyên trên thị trường đã phản ánh giá trị phần tài sản Có của doanh nghiệp trên cơ sở đánh giá thực trạng c ủa doanh nghiệp, mức độ đầu tư, trạng thái kinh tế. Chỉ có những doanh nghiệp làm ăn mạnh, có hiệu quả cao, hứa hẹn triển vọng tương lai tốt thì giá trị thị trường của chứng khoán công ty mới cao và ngược lại.

Ngoài sự đánh giá các doanh nghiệp, thị trường chứng khoán còn là phong vũ biểu của nền kinh tế, giúp những người đầu tư và những người quản lý có cơ sở đánh giá thực trạng và dự đoán tương lai của nền kinh tế. Diễn biến của thị giá chứng khoán và khái quát hơn là chỉ số chứng khoán đã phản ánh thông tin đa dạng và nhiều chiều

cho người đầu tư trước diễn biến của các rủi ro. Thị trường chứng khoán còn phản ứng rất nhạy cảm trước các chính sách kinh tế vĩ mô, các biến động của nền kinh tế. Vì vậy, các nhà hoạch định chính sách và quản lý thường thông qua thị trường chứng khoán để phân tích, dự đoán, đề ra các chính sách điều tiết kinh tế và phương pháp quản lý kinh tế thích hợp, qua đó tác động tới các hoạt động của nền kinh tế quốc dân. Ngoài những tác động tích cực trên đây, thị trường chứng khoán cũng có những tác động tiêu cực sau:

Thị trường chứng khoán luôn chứa đựng yếu tố đầu cơ.

Đầu cơ là một yếu tố có tính toán của những người đầu tư. Họ có thể mua chứng khoán với hy vọng là giá chứng khoán sẽ tăng lên trong t ương lai, và qua đó thu được lợi nhuận.  Yếu tố đầu cơ dễ gây ảnh hưởng dây chuyền làm cho cổ phiếu có thể tăng giá giả tạo. Sự kiện này càng dễ xảy ra khi có nhiều người cùng cấu kết với nhau để đồng thời mua vào hay bán ra một loại chứng khoán nào đó, dẫn đến sự khan hiếm hay dư thừa chứng khoán một cách giả tạo trên thị tr ường, làm cho giá chứng khoán có thể tăng lên hay giảm xuống một cách đột biến, gây tác động xấu đến thị trường. Hoạt động giao dịch nội gián thường xảy ra trên thị trường chứng khoán.

Một cá nhân nào đó lợi dụng việc nắm bắt những thông tin nội bộ của doanh nghiệp, cũng như các thông tin mật không được hoặc chưa được phép công bố và sử dụng các thông tin đó cho giao dịch chứng khoán nhằm thu lợi bất chính gọi là giao dịch nội gián. Các giao dịch nội gián được xem là phi đạo đức về mặt thương mại, vì người có nguồn tin nội gián sẽ có lợi thế trong đầu tư so với các nhà đầu tư khác để thu lợi bất chính cho riêng mình. Điều này sẽ làm nản lòng các nhà đầu tư. Như vậy sẽ tác động tiêu cực tới tích luỹ và đầu tư.

Thị trường chứng khoán hoạt động trên cơ sở thông tin hoàn hảo. Song khi có tin đồn không chính xác hoặc thông tin lệch lạc về hoạt động của một doanh nghiệp, điều này gây tác động đến tâm lý của những người đầu tư, dẫn tới thay đổi xu hướng đầu tư, ảnh hưởng đến thị giá chứng khoán của doanh nghiệp trên thị tr ường và gây thiệt hại cho đại đa số người đầu tư.

Như vậy, vai trò của thị trường chứng khoán được thực hiện trên nhiều khía cạnh khác nhau. Song vai trò tích cực hay tiêu cực của thị trường chứng khoán thực sự phát huy hay bị hạn chế phụ thuộc đáng kể vào các chủ thể tham gia trên thị trường