Nghệ Thuật Sáng Tạo Của Toni Morrison Trong Tiểu Thuyết Mắt Biếc ...

Chúng tôi tìm thấy trong tác phẩm của Toni Morrison những số phận thê thảm, bi kịch của người Mỹ gốc Phi, trong đó nổi bật lên là vấn đề của những người phụ nữ phụ nữ là đề tài chính trở

LÊ THỊ HỒNG NHUNG

NGHỆ THUẬT SÁNG TẠO CỦA TONI MORRISON

TRONG TIỂU THUYẾT

MẮT BIẾC, NGƯỜI YÊU DẤU VÀ SULA

Chuyên ngành: Văn học nước ngoài

đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ

Tôi xin chân thành cảm ơn thầy Đào Ngọc Chương, đã tận tình hướng dẫn, góp ý, sửa chữa những thiếu sót của tôi khi làm luận văn

Tôi xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô Khoa Văn học và Ngôn ngữ đã trao cho tôi tri thức trong những năm học tập tại trường

Tôi xin cảm ơn Phòng Sau Đại học đã hỗ trợ trong thời gian tôi học Cao học tại trường

Cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, tôi xin tri ân gia đình và bạn

bè đã luôn ở bên tôi, động viên, khuyến khích tôi

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 12 tháng 10 năm 2011

Lê Thị Hồng Nhung

1 Lý do chọn đề tài 1

2 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2

3 Lịch sử vấn đề 3

4 Vấn đề xử lý văn bản tác phẩm 6

5 Phương pháp nghiên cứu 6

6 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 7

7 Đóng góp của luận văn 7

8 Kết cấu luận văn 7

CHƯƠNG 1: TONI MORRISON VÀ CỘI NGUỒN SÁNG TẠO 9

1.1 Về Toni Morrison và tiểu thuyết Mắt biếc, Người yêu dấu và Sula 9

1.1.1 Đôi nét về Toni Morrison 9

1.1.2 Đôi nét về tiểu thuyết “Mắt biếc”, “Người yêu dấu” và “Sula” 14

1.1.3 Tóm tắt tiểu thuyết “Mắt biếc”, “Người yêu dấu” và “Sula” 15

1.2 Cội nguồn sáng tạo của Toni Morrison 24

1.2.1 Nền văn hóa đa sắc tộc và vấn đề kỳ thị chủng tộc tại Mỹ 24

1.2.2 Văn hóa người Mỹ gốc Phi trong tiểu thuyết Toni Morrison (“Mắt biếc”, “Người yêu dấu” và “Sula”) 29

1.2.3 Dấu ấn của khuynh hướng hiện đại và hậu hiện đại trong tiểu thuyết Toni Morrison (“Mắt biếc”, “Người yêu dấu” và “Sula”) 33

CHƯƠNG 2 : NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MẮT BIẾC, NGƯỜI YÊU DẤU VÀ SULA 36

2.1 Nghệ thuật bi kịch hóa nhân vật 37

2.1.1 Bi kịch giống nòi 37

2.1.2 Bi kịch trong các mối quan hệ xã hội 49

2.2 Nhân vật gắn liền với hình ảnh biểu trưng 67

2.2.1 Pecola và hình ảnh mắt biếc 68

2.2.2 Sula và vết bớt hình hoa hồng có cuống 72

2.2.3 Sethe và cây anh đào trên lưng 75

2.3 Độc thoại nội tâm 77

2.3.1 Độc thoại nội tâm trong “Người yêu dấu” 78

2.3.2 Độc thoại nội tâm trong “Sula” 81

2.3.3 Độc thoại nội tâm trong “Mắt biếc” 85

CHƯƠNG 3: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CHUNG TRONG NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG TIỂU THUYẾT MẮT BIẾC, NGƯỜI YÊU DẤU VÀ SULA 90

3.1 Thi pháp huyền thoại: motif hiến tế, motif tái sinh 90

3.1.1 Motif hiến tế 90

3.1.2 Motif tái sinh 98

3.2 Kết cấu đồng hiện 106

3.3 Nghệ thuật đa điểm nhìn trần thuật 114

KẾT LUẬN 122

TÀI LIỆU THAM KHẢO 125

PHẦN DẪN NHẬP

1 Lý do chọn đề tài

Toni Morrison không phải là một cái tên xa lạ đối với văn chương học thuật

thế giới Tại Việt Nam, với sự xuất hiện của hai quyển tiểu thuyết Mắt Biếc và Người yêu dấu (bản dịch khác là Thương), sự quan tâm đến nhà văn nữ da màu đầu

tiên đạt giải Nobel vào năm 1993 càng tăng

Chúng tôi tìm thấy trong tác phẩm của Toni Morrison những số phận thê thảm, bi kịch của người Mỹ gốc Phi, trong đó nổi bật lên là vấn đề của những người phụ nữ (phụ nữ là đề tài chính trở đi trở lại trong những sáng tác của nhà văn, với tất cả nỗi đau từ giới tính, từ số phận mà họ phải hứng chịu, những quyết định khó khăn mà họ phải đương đầu cũng như những hoàn cảnh đặc biệt oái ăm mà họ phải trải qua); mối xung đột và sự phân biệt kỳ thị chủng tộc gay gắt, đẫm máu; quá khứ

nô lệ đầy bi thương và những nỗ lực của người Mỹ gốc Phi trong việc cố gắng vượt thoát những ám ảnh, định kiến để đem lại cho mình sự tự do, quên quá khứ, chôn niềm đau (nhưng sự thật hiện tồn vẫn hằng đeo bám, nhắc nhở cho họ về một quá khứ đã kéo dài quá lâu và không thể nào quên) Những vấn đề ấy được thể hiện một cách sâu sắc, hấp dẫn và làm lay động trái tim con người

Toni Morrison là người Mỹ gốc Phi Từ thuở thiếu thời, bà đã được sống trong bầu không khí của nền văn hóa của tổ tiên Bản thân nhà văn là một người cầu tiến, hấp thu nền giáo dục của nền văn hóa da trắng, có ý thức về cội nguồn, luôn đắm chìm trong những trăn trở về quá khứ và có khát vọng viết nên những câu chuyện về dân tộc mình, phơi bày ra những góc nhìn tăm tối nhất của những năm tháng nô lệ không thể nào quên của một cộng đồng với biết bao con người đã bị thiêu đốt trên giàn hỏa của chế độ nô lệ và tiếp sau là những định kiến thù hằn của nạn phân biệt chủng tộc Đứng từ bên trong nhìn ra bên ngoài và soi chiếu trở vào

bên trong, sự phản ánh của Toni Morrison là tiếng nói có sức nặng và mang chứa một chiều sâu đáng kể

Tiếng nói ấy, cùng với những biện pháp nghệ thuật được vận dụng và sáng tạo bằng một phong cách rất riêng đã khiến cho những tác phẩm của bà trở thành những hành trình khám phá không thể nào quên với độc giả

Toni Morrison đã làm điều đó như thế nào? Đây cũng chính là lý do chúng tôi thực hiện đề tài này, trước tiên là nghiên cứu ba trong số chín tiểu thuyết đã

được xuất bản của bà gồm Mắt Biếc, Người yêu dấu và Sula

2 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Sau một thời gian tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy có một số điểm tương đồng

về nội dung phản ánh đáng chú ý trong ba tiểu thuyết Mắt Biếc, Người yêu dấu và Sula Điều này dẫn đến việc bước đầu khái quát những điểm chung trong phong

cách nghệ thuật của Toni Morrison

Những điểm chung đó có thể kể ra như sau : (1) nhân vật chính đều thuộc giới nữ - điều này có thể xác định được một đề tài quan trọng của Toni Morrison là viết về thân phận người phụ nữ; (2) mối quan hệ mẹ con và những bi kịch từ mối quan hệ ấy ; (3) những di chứng nặng nề và những ám ảnh từ quá khứ ; (4) xung đột trắng – đen

Trùng lặp ở đề tài và một số nội dung phản ánh như vậy, tại sao những tiểu thuyết của Toni Morrison vẫn chiếm lấy trái tim người đọc ? Như vậy, có thể nói theo logic thông thường rằng bà ắt hẳn phải có sự thể hiện sáng tạo đa dạng ở từng tiểu thuyết mà vẫn nhất quán trong cái chung mà ta gọi là phong cách (vì phong cách là một điều có tính nhất quán và bền vững trong cá tính sáng tạo của nhà văn,

vì mỗi tác giả lớn đều có dấu ấn riêng về phong cách, và Toni Morrison là một nhà văn đã được tôn vinh bằng giải Nobel danh giá)

Như vậy, thực hiện đề tài này, đối tượng của chúng tôi là những phương thức

nghệ thuật tương đồng trong phạm vi khảo sát là ba tiểu thuyết Mắt Biếc, Người yêu dấu và Sula Trong khuôn khổ luận văn, chúng tôi đi sâu vào nghiên cứu những vấn

đề sau:

- Nghệ thuật xây dựng nhân vật, gồm ba vấn đề: nhân vật được bi kịch hóa, nhân vật được gắn với những hình ảnh biểu trưng, và yếu tố độc thoại nội tâm;

- Yếu tố huyền thoại: Motif hiến tế, Motif tái sinh và một vài yếu tố khác;

Trong phần này, chúng tôi chỉ nêu ra lịch sử vấn đề trong phạm vi nghiên cứu ở Việt Nam và một số bài nghiên cứu bằng tiếng Anh của các tác giả nước ngoài

3.1 Tài liệu tiếng Việt

Cho đến nay chỉ có hai trong số chín tiểu thuyết của Toni Morrison được

dịch sang tiếng Việt: The Bluest Eye dưới tên Mắt Biếc và Beloved dưới tên Người yêu dấu (một bản dịch khác tựa đề là Thương) Chính vì vậy, các công trình nghiên

cứu về bà cũng chỉ giới hạn trong một số lượng rất khiêm tốn, chủ yếu xoay quanh hai tiểu thuyết trên

Năm 2003, luận văn Thạc sĩ Ngữ văn với đề tài “Con đường tới tự do của người Mỹ da đen trong nghệ thuật tiểu thuyết Toni Morrison” của Nguyễn Thị Hiếu

Thiện (trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh) có lẽ là công trình đầu

tiên nghiên cứu về Toni Morrison, xoay quanh ba tác phẩm Mắt Biếc, Người yêu dấu, Bài ca Solomon (Song of Solomon) Trong công trình này, tác giả đã đi sâu

phân tích vấn đề “con đường đấu tranh để vươn lên từ thân phận nô lệ tới tự do đích thực của người Mỹ da đen, từ những năm tháng trước khi xảy ra nội chiến Nam Bắc cho tới nay”, mà theo nhận xét riêng của tác giả “vốn là một chủ đề trung tâm xuyên suốt bảy cuốn tiểu thuyết của Toni Morrison”

Năm 2009, luận văn Thạc sĩ Văn học đề tài “Người yêu dấu (Beloved) của

Toni Morrison dưới góc nhìn huyền thoại” của Đường Thị Thùy Trâm (trường Đại

học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh) đã dùng những cổ mẫu, motif huyền thoại soi chiếu vào tác phẩm này, với hai nội dung chính: “hình ảnh người mẹ vĩ đại và những khổ nạn” qua nhân vật Sethe và Baby Suggs; motif hiến tế và tái sinh

Chúng tôi được biết có Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn đề tài “Chủ nghĩa hiện

thực huyền ảo trong tiểu thuyết Người yêu dấu của Toni Morrison” của tác giả

Nguyễn Phương Khánh (trường Đại học Sư phạm Hà Nội) nhưng chưa có điều kiện tiếp cận được công trình này

Ngoài ra là những bài viết có đề cập đến Toni Morrison một cách chung chung về tác giả tác phẩm, hoặc dưới dạng những tin tức, sự kiện cập nhật về bà

hoặc những bài phỏng vấn dịch từ báo nước ngoài, ví dụ như “Toni Morrison của

30 năm trước” (Yardley Johnathan, Hà Linh dịch, đăng trên http://www.evan.com.vn ngày 14-03-2006) ghi lại những ấn tượng của Y

Johnathan về Toni Morrison, “Toni Morrison – nhà văn của người Mỹ da đen” (Nguyễn Thị Hiếu Thiện, Tạp chí Văn học số 9 tháng 9-2004)…

Một số bài nghiên cứu mang tính chất học thuật mà chúng tôi được tiếp cận

cho đến nay là viết về Người yêu dấu: “Cấu trúc xoay vòng trong tiểu thuyết Người yêu dấu của Toni Morrison” (Nguyễn Thị Phương Khánh), “Bí ẩn của

những con số trong tiểu thuyết Người yêu dấu của Toni Morrison” (Nguyễn Thị

Hiếu Thiện)

3.2 Tài liệu tiếng Anh

Tài liệu tiếng Anh chúng tôi có được chủ yếu từ Internet, đặc biệt là trang web http://db.vista.gov.vn của Cục Thông tin Khoa học và Công nghệ Quốc gia, và một số trang web mà chúng tôi cảm thấy có thể tin cậy được, có cung cấp đầy đủ những thông tin về bài viết liên quan đến các tác phẩm mà chúng tôi tìm hiểu (tác giả, nơi xuất bản…), ví dụ như các trang http://www.academic.brooklyn.cuny.edu, trang http://www.readinggroupguides.com, trang http://www.oprah.com, trang http://www.bibl.liu.se/?l=en

Chúng tôi nhận thấy việc nghiên cứu về Toni Morrison có nội dung rất đa dạng: nghiên cứu tiểu sử (hoàn cảnh, tư tưởng, quan niệm…) và/hoặc mối liên quan

của nó đối với những nội dung được phản ánh trong tiểu thuyết (Ghosts in the

House Profiles [45]), dùng các lý thuyết phê bình cũng như những phương thức

nghệ thuật có sẵn để soi chiếu vào một hoặc nhiều tác phẩm/một hoặc nhiều khía

cạnh trong một tác phẩm, phân tích nghệ thuật (Missing peace in Toni Morrison's

Sula and Beloved [49]), phân tích nội dung (Violence, home, and community in Toni Morrison's Beloved [47]); Morrison brings us face to face with the blood

[46]), so sánh với những tác giả và/hoặc tác phẩm khác, tìm hiểu tác phẩm từ lăng

kính của văn hóa da đen hay tôn giáo (The fourth face: The image of God in Toni

Morrison's The Bluest Eye [44])…

Sự quan tâm dành cho tác phẩm Beloved là rất lớn trong số lượng những bài

nghiên cứu mà chúng tôi có được Tuy nhiên, sự khái quát về phong cách nghệ thuật chung của tác giả này thì có vẻ như là một vấn đề còn bỏ ngỏ Cho đến nay, trong khả năng có hạn, chúng tôi chưa được tiếp cận một bài viết nào nghiên cứu

tập trung vào những điểm nghệ thuật tương đồng trong ba tác phẩm Mắt Biếc, Người yêu dấu và Sula

4 Vấn đề xử lý văn bản tác phẩm

Trong khi thực hiện luận văn, chúng tôi đã tham khảo thêm bản tiếng Anh

của hai tác phẩm Mắt Biếc và Người yêu dấu để có sự soi chiếu khi cần thiết Đối với tiểu thuyết Sula, vì chưa có bản dịch tiếng Việt nên chúng tôi sẽ tóm tắt những

sự kiện theo trình tự từng năm theo đúng nguyên tác Phần tiếng Việt dẫn chứng của tác phẩm này cũng do chúng tôi tạm dịch

5 Phương pháp nghiên cứu

Chúng tôi sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu để có được cái nhìn toàn diện hơn, thuyết phục hơn trong đề tài luận văn này

Phương pháp lịch sử: tìm hiểu về lịch sử xã hội, văn hóa Mỹ (đặc biệt là

người Mỹ gốc Phi) cũng như tiến trình văn học của đất nước này để có thể tiếp cận tốt hơn, sâu hơn đối với bối cảnh mà tác phẩm được đặt vào Ba tiểu thuyết được xây dựng ở ba giai đoạn khác nhau, chính vì vậy, chúng ta sẽ phần nào vẽ nên được một bức tranh khá hoàn chỉnh bằng văn học của Toni Morrison trên nền lịch sử ấy

Phương pháp thống kê phân loại: phân loại các yếu tố, các chi tiết theo

những tiêu chí nhất định, sau đó khảo sát tần suất xuất hiện của các yếu tố, các chi tiết đáng chú ý này, từ đó đi tìm những ý nghĩa về mặt nội dung cũng như nghệ thuật Phương pháp này giúp ích rất nhiều trong việc tìm hiểu những biểu trưng nghệ thuật trong tác phẩm

Phương pháp so sánh: đối chiếu, liên hệ, so sánh những vấn đề xuất hiện

trong ba tiểu thuyết của Toni Morrison, từ đó tìm ra những điểm tương đồng trong nghệ thuật xây dựng ba tác phẩm; phân tích những cách thể hiện đặc sắc riêng của nghệ thuật ấy trong từng tác phẩm cùng với mẫu số chung tiêu biểu nhất cho phong cách nghệ thuật của tác giả thể hiện ở cả ba tác phẩm Phương pháp này đã gợi ý lên kiểu đọc liên văn bản rất thú vị trong những sáng tác của nữ văn sĩ người Mỹ gốc Phi

6 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài

Về khoa học, luận văn góp phần làm rõ sự ảnh hưởng của văn hóa, chủng tộc thể hiện trong tiểu thuyết của Toni Morrison, những sáng tạo của tác giả trong nghệ nội dung phản ánh và nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật bi kịch hóa nhân vật

Về thực tiễn, đề tài được thực hiện sẽ là một tư liệu nhỏ phần nào giúp người đọc hiểu thêm về một tác giả đặc biệt của thế giới đang theo đuổi những vấn đề xảy

ra trong lịch sử người Mỹ gốc Phi (vẫn nóng hổi vì những vấn đề đó vẫn còn tồn tại, như sự phân biệt chủng tộc, di chứng của chế độ nô lệ…)

7 Đóng góp của luận văn

Trong phạm vi của đề tài này, chúng tôi cố gắng đưa lại một cách nhìn hệ thống ban đầu về nghệ thuật tiểu thuyết Toni Morrison, đặc biệt là cách thức xây dựng nhân vật thông qua nội dung tác phẩm (đặt nhân vật trong tầng tầng lớp bi kịch, cách thức họ phản ứng lại với bi kịch…), đem lại cho người đọc sự tiếp cận đối với vấn đề lịch sử mang tính chất bi thảm của nhiều thời kỳ – nạn phân biệt chủng tộc dưới cách kể chuyện đầy biến hóa, hấp dẫn và cũng không phải là dễ đọc đối với một tác giả như Toni Morrison

8 Kết cấu luận văn

Luận văn của chúng tôi gồm có: phần Dẫn nhập, gồm có 8 mục như đã trình

bày ở trên; phần nội dung chính gồm ba chương, phần Kết luận và Tài liệu tham khảo

Chương 1 – Toni Morrison và cội nguồn sáng tạo – sẽ xoay quanh việc

giới thiệu Toni Morrison, những quan niệm về sáng tác nghệ thuật; nguồn gốc lịch

sử, xã hội, văn hóa, văn học… trong cảm hứng của Toni Morrison thể hiện qua những tác phẩm mà chúng tôi phân tích Phần tóm tắt tác phẩm chúng tôi cũng đưa

vào đây nhằm tiện cho việc theo dõi, nhất là đối với tác phẩm chưa dịch ra tiếng

Việt như Sula

Chương 2 - Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Mắt biếc, Người yêu dấu

và Sula – khảo sát những đặc điểm chung trong nghệ thuật xây dựng nhân vật ở ba

tác phẩm Chúng tôi nhận thấy rằng một phần nội dung trong những sáng tác của Toni Morrison đã chuyển hóa thành một đặc trưng nghệ thuật, đó là nghệ thuật bi kịch hóa nhân vật Ngoài ra, là việc gắn nhãn những nhân vật cũng đem lại những hiệu quả nghệ thuật nhất định bên dòng độc thoại nội tâm

Chương 3 - Những đặc điểm chung trong nghệ thuật xây dựng tiểu

thuyết Mắt biếc, Người yêu dấu và Sula – đề cập đến những thủ pháp chung còn

lại sau khi đã tìm hiểu về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong chương 2 Đối tượng tìm hiểu của chúng tôi là motif hiến tế và motif tái sinh như những nhân tố chính góp mặt trong việc xây dựng nên cấu trúc các tác phẩm, dù độ đậm nhạt khác nhau Kết cấu đồng hiện và sự đa điểm nhìn trần thuật – những thành tựu nghệ thuật mang dấu ấn của khuynh hướng hiện đại và sự thể nghiệm cũng được xem xét trong chương này

CHƯƠNG 1

TONI MORRISON VÀ CỘI NGUỒN SÁNG TẠO

1.1 Về Toni Morrison và tiểu thuyết Mắt biếc, Người yêu dấu và Sula

1.1.1 Đôi nét về Toni Morrison

Toni Morrison, sinh ngày 18 – 02 – 1931 tại Lorain – Ohio, với tên khai sinh

là Chloe Anthony Wofford Vì khó đọc nên tên họ này đã gây không ít phiền toái cho bà, đó cũng là lý do sau này bà đã thu ngắn tên của mình lại chỉ còn chữ lót

“Anthony”, và sau này là “Toni” Morrison là họ của chồng bà

Cha là một người thợ hàn trong xưởng đóng tàu Theo bà, cha là một người

“không bao giờ tin một người da trắng nào cả và chẳng để họ bước vào nhà mình”, nhưng bà lại may mắn có một người mẹ, có tư tưởng sống cởi mở hơn (“My father never trusted any white person at all, would not let them in his house Luckily my mother was entirely different”) [Susanna Rustin (1 November 2008), Predicting the

http://www.guardian.co.uk/books/2008/nov/01/toni-morrison] Bên cạnh đó phải kể đến bà nội của Morrison, người phụ nữ giàu ý chí - người đã quyết định đưa những đứa con của mình đến một vùng đất mới để tránh nạn bạo lực tình dục của người da trắng đối với người da đen, tìm kiếm những cơ hội giáo dục và việc làm

Tuy phải đối mặt với nạn phân biệt chủng tộc luôn hiện diện nhưng Toni Morrison vẫn liên tục nỗ lực để thành công, thể hiện được giá trị bản thân mình Bà tốt nghiệp trung học loại xuất sắc và theo học chuyên ngành tiếng Anh trường Đại học Howard tại thủ đô Washington D.C, một trường có truyền thống lâu năm và nhiều uy tín Trong suốt thời học sinh, sinh viên, bà rất tích cực tham gia vào các hoạt động ngoại khóa và xã hội

Sau khi tốt nghiệp Howard, năm 1955 bà nhận bằng Thạc sĩ tiếng Anh của trường Đại học Cornell và bắt đầu giảng dạy tại Đại học Tây Texas ở Houston

Năm 1957, Toni Morrison về công tác tại Đại học Howard Cũng trong thời gian này, bà gặp và yêu Harold Morrison, một kiến trúc sư đến từ Jamaica Năm

1958 họ cưới nhau và ba năm sau họ có đứa con trai đầu lòng

Năm 1964, gia đình Toni Morrison chuyển sang Châu Âu và bà có thai đứa con thứ hai Tuy nhiên, khi trở về từ Châu Âu, cuộc hôn nhân của họ kết thúc Toni Morrison làm việc cho Nhà xuất bản Random House, New York Ban đêm, khi trở

về nhà, bà lại say sưa sáng tác

Năm 1970, tác phẩm đầu tay của Toni Morrison The Bluest Eye ra mắt độc

giả và rất được hoan nghênh

Năm 1984, Toni Morrison trở thành Giáo sư giảng dạy tại trường Đại học State của New York ở Albany Bà dạy ở đó 5 năm

Năm 1988, tác phẩm Beloved mang về cho bà giải Putitzer

Năm 1993, Toni Morrison được trao giải thưởng Nobel danh giá vì những đóng góp của mình Và hiện tại bà vẫn không ngừng sáng tác, viết phê bình và tham gia nhiều hoạt động xã hội

Ngày 3/11/2010, Toni Morrison vinh dự nhận Bắc Đẩu Bội tinh do chính

phủ Pháp trao tặng “Tôi muốn nói với bà rằng đối với chúng tôi, bà là hiện thân cho phần đẹp nhất của nước Mỹ, phần đã tạo nên lòng yêu tự do từ những ước mơ mãnh liệt, phần đã tặng cho đứa trẻ da đen sinh ra trong một gia đình khiêm tốn, hoàn toàn tách biệt, tại một thị trấn nhỏ ở bang Ohio một số phận vinh quang là trở thành tiểu thuyết gia Mỹ vĩ đại nhất của thời đại mình Bà là nữ văn sĩ đầu tiên đã tái hiện lịch sử đầy thống khổ của người Mỹ gốc Phi” [Công Khanh (Theo AFP) (05/11/2010), Nhà văn Toni Morrison nhận Bắc đẩu bội tinh, http://tuoitre.vn/Van-hoa-Giai-tri/Van-hoc/409291/Nha-van-Toni-Morrison-nhan-Bac-dau-boi-tinh.html]

đó chính là lời nhận xét của Bộ trưởng Bộ Văn hóa Pháp Frédéric Mitterrand tại Lễ trao Huân chương

Các tiểu thuyết của Toni Morrison:

• The Bluest Eye (bản dịch tiếng Việt: Mắt biếc), 1970

Ngoài tiểu thuyết, bà còn viết kịch, tiểu luận, truyện thiếu nhi…

Trong những sáng tác của Toni Morrison, người ta dễ dàng nhận ra chế độ

nô lệ đã ghi dấu ấn quá khủng khiếp trên cuộc sống của biết bao người Mỹ gốc Phi Cùng với sự thay đổi và xoa dịu của thời gian, nỗi đau ấy ngày một mờ phai nhưng vẫn còn đâu đó Chính vì như thế, Toni Morrison đã phải vận dụng hết khả năng, tìm kiếm những phương thức thể hiện mới để cho quá khứ đau thương của chủng tộc mình trên đất Mỹ sẽ còn sống mãi trong lòng người dân của bà, cũng như nhắc cho người da trắng những thế hệ sau này thấy được sự bất công mà cha ông họ đã từng gây ra cho biết bao số phận người da đen Cũng như nói với cả thế giới về những thảm cảnh đã, đang và sẽ xảy ra nếu vẫn duy trì sự phân biệt kỳ thị chủng tộc

Nói về quá khứ, không đồng nghĩa với việc kích động Quá khứ giúp ta nhận

ra mình đã tốt lên thế nào hay xấu đi ra sao Nó luôn là một cột mốc để ta so sánh

Hãy để một nơi nào đó trong trái tim bạn đọc, cùng nhau, từ quá khứ trăn trở về những vấn đề hiện tại, và từ những nỗi đau trong hiện tại soi chiếu lại điểm xuất phát của chúng trong quá khứ

Vấn đề nô lệ, vấn đề phân biệt và kỳ thị chủng tộc chưa bao giờ cũ Trong sự đổi thay của thời đại, những dạng thức của chúng có thể biến đổi khác đi nhưng bản chất sẽ không bao giờ khác Song song đó là số phận những con người Và Toni Morrison chính là một nhà văn viết cho những nỗi đau của chủng tộc mình trên đất

Mỹ

"Tôi từng nghĩ là mình đã rất hiểu về chế độ nô lệ Nhưng cho đến khi cầm bút viết, tôi vẫn không ngừng ngạc nhiên: Cái gì? Họ đã làm cái gì chứ? Thật là kinh khủng Và rồi bạn sẽ hiểu ra, tại sao bố mẹ, ông bà và mọi người xung quanh không nói cho bạn biết những điều đó Vì họ sợ bạn sẽ không chịu nổi Họ sợ, những câu chuyện sẽ làm bạn đau đớn" [Mai Hiền (04/08/2009), Nhà văn Mỹ Toni Morrison: Vượt lên nỗi đau nguồn cội, http://vnca.cand.com.vn/vivn/tho/2009/8/54038.cand]

Điều này khiến tác giả quyết tâm trên con đường văn nghiệp đầy khó khăn

Và vì thế, Toni Morrison không ngần ngại khẳng định, và đó cũng là một quan điểm nghệ thuật của bà, nghệ thuật không tách rời chính trị (ví dụ như trong lời phát biểu

tại Hội chợ xuất bản quốc tế Vintage 2004, Morrison giải thích Sula là một tác phẩm đậm màu sắc chính trị; bà cũng từng nói “Tôi không quan tâm đến việc nuông mình trong những tưởng tượng riêng tư Vâng, một tác phẩm nghệ thuật phải có ý nghĩa chính trị” [22, 356]) Sự bi thảm từ chế độ nô lệ và những di chứng để lại, lời

tố cáo đanh thép qua những số phận đau thương là như thế!

Từ tác phẩm đầu tay The Bluest Eye cho đến tiểu thuyết gần đây nhất, A Mercy, một dòng cảm hứng về cuộc sống của người da đen trên đất Mỹ không

ngừng tuôn chảy, là niềm thương cảm chẳng bao giờ nguôi Toni Morrison xây dựng nên những cộng đồng, những nhân vật, những số phận trên nền những giai đoạn lịch sử nhất định của Hoa Kỳ có liên quan đến chủng tộc của bà

Trả lời trong một cuộc phỏng vấn, bà tâm sự “khi bạn cầm bút viết, không phải vì bạn có các câu trả lời… mà bởi vì bạn không có", và "câu trả lời duy nhất

mà bạn thực sự có, đó là công trình mà bạn đang làm" [Mai Hiền (04/08/2009), Nhà văn Mỹ Toni Morrison: Vượt lên nỗi đau nguồn cội,

http://vnca.cand.com.vn/vivn/tho/2009/8/54038.cand] Bà cũng chia sẻ khi viết

Người yêu dấu: “Vậy nên hành động trung tâm của Người yêu dấu lúng túng trong

tình thế tiến thoái cực kỳ lưỡng nan, vì tôi, với tư cách là một nhà văn, qua đó, nhằm khám phá những điều tôi muốn hiểu về giai đoạn nô lệ ấy và về những người phụ nữ yêu những gì là quan trọng với họ” [3, 237] Những chia sẻ ấy có nghĩa

rằng, bản thân nhà văn trong hành trình sáng tạo đã không lường trước được những

gì tác phẩm đem lại cho mình, viết văn như một nhu cầu để bà soi lại quá khứ của chủng tộc mình

Có thể một câu hỏi sẽ được đặt ra là liệu việc sáng tác những tiểu thuyết về quá khứ như thế có khi nào là một hình thức “đổ thêm dầu vào lửa” bởi vấn đề được

đề cập đến vẫn khá nhạy cảm Câu trả lời là không

Trong từng tác phẩm, vấn đề người đọc nhận ra chính là sự lựa chọn của người Mỹ gốc Phi Đồng ý rằng chế độ nô lệ là một thảm họa, một bi kịch lớn cho người da đen nhưng có vẻ như Toni Morrison không khai thác sâu vào vấn đề đó

Sự bi thảm cùng cực qua những chi tiết, tình tiết cụ thể không phải là thứ lấy nước mắt độc giả mà nó chính là sự lựa chọn của con người Sethe đã lựa chọn, Sula đã lựa chọn, Pauline đã lựa chọn, Eva đã lựa chọn… Quá khứ, hiện tại trở thành những

áp lực nặng nề buộc họ phải luôn lựa chọn, nhiều khi dẫn tới những lựa chọn kinh hoàng Và sự kinh hoàng ấy khiến độc giả không ngừng trăn trở, không ngừng tự hỏi tại sao

Đọc những bài phỏng vấn, lắng nghe những tâm sự của Toni Morrison, ta nhận ra đây là một nhà văn có thái độ làm việc nghiêm túc, luôn có sự tìm tòi trong từng tác phẩm để đảm bảo rằng những sáng tác của mình gây được tác động theo

hướng mà bà mong muốn đến người đọc (lẽ dĩ nhiên, đó là những tiên lượng đầy tính chủ quan của nhà văn)

1.1.2 Đôi nét về tiểu thuyết “Mắt biếc”, “Người yêu dấu” và “Sula”

Mắt biếc là tiểu thuyết đầu tay viết về cộng đồng người da đen trong xã hội

da trắng ở thị trấn Lorain, trọng tâm xoay quanh số phận bi kịch của cô bé Pecola Breedlove 13 tuổi, qua đó đề cập đến những vấn đề lớn đã diễn ra trong lịch sử, bối cảnh những năm của thập niên đầu thế kỷ XX (và cho đến thời đại ngày nay vẫn còn đang tiếp diễn) Ở nước Mỹ, năm 2000, tiểu thuyết này vẫn nằm trong danh sách những tác phẩm bán chạy nhất (best – seller)

Sula là tiểu thuyết thứ hai, được xuất bản sau Mắt biếc ba năm Khi viết,

Toni Morrison đã nghĩ rằng có thể sẽ chỉ một ít người thực sự thích tác phẩm này, nhưng đối với bà tác phẩm này quá quan trọng (một cách cá nhân) nên không thể từ

bỏ nó

Thành công nhất trong sự nghiệp văn chương của Toni Morrison cho đến nay

vẫn là Người yêu dấu Tác phẩm này đã đem lại cho bà giải Pulitzer năm 1988, và gần đây nhất (2006) đã dẫn đầu trong cuộc bình chọn, trở thành “tiểu thuyết Mỹ hay nhất trong vòng 25 năm qua” (“the best American fiction of the last 25 years”) [The NewYork Times (May 21, 2006), What Is the Best Work of American Fiction

of the Last 25 Years?, years.html] Đây là một tác phẩm dựa trên một sự kiện có thật xảy ra từng làm chấn động nước Mỹ, khi một người mẹ da màu tự tay giết chết đứa con của mình

http://www.nytimes.com/2006/05/21/books/fiction-25-Toni Morrison cho biết: "Với cuốn tiểu thuyết này, tôi hướng độc giả đến câu

chuyện ma và giúp họ hiểu chặng đường dài về chế độ nô lệ Thực tế, Người yêu dấu đã thay đổi cách nhìn nhận của tôi về chế độ nô lệ Ở đó có sự hãm hiếp tàn

bạo, có những đứa trẻ khóc nấc lên bên những núm vú sưng phồng Họ sống một cuộc sống chỉ ngang hàng với loài vật và chỉ kiếm đủ thức ăn để tồn tại qua cơn đói Hàng trăm nghìn người đã nhảy xuống biển để gột sạch nhơ nhớp của những

trò ác dâm Hàng trăm nghìn người khác đã lao xuống nước tự vẫn Nhưng cũng

có rất nhiều người trong số họ đã sống sót qua tấn bi kịch với một tâm hồn còn nguyên vẹn "

Khi đọc ba tác phẩm này, ta như thấy được một bức tranh về lịch sử gần như

hoàn chỉnh của người Mỹ gốc Phi: (1) Người yêu dấu : chế độ nô lệ, sự mua bán,

ngược đãi nô lệ và những manh nha ban đầu của việc giải phóng nô lệ, cuộc sống của những người nô lệ được giải phóng hoặc trốn thoát, sự đoàn kết của cộng đồng

da đen ; (2) Mắt biếc : những nỗ lực hòa nhập vào cuộc sống mới, hành trình Bắc

tiến tìm kiếm cơ hội phát triển, sự tiêm nhiễm của lối sống vật chất và những chuẩn mực về cái đẹp từ xã hội da trắng, sự tha hóa, những định kiến phân biệt chủng tộc ;

(3) Sula : định cư, sự tốt đẹp của lối sống cộng đồng, người da đen tham gia vào

những sự kiện lịch sử lớn (Thế chiến I, thế chiến II), đấu tranh chống lại sự phân biệt chủng tộc

1.1.3 Tóm tắt tiểu thuyết “Mắt biếc”, “Người yêu dấu” và “Sula”

Người yêu dấu (Beloved) và Mắt biếc (The Bluest Eye) là hai tác phẩm đã được dịch sang tiếng Việt, vì vậy, chúng tôi chỉ tóm tắt ngắn Riêng Sula chưa có

bản dịch nên chúng tôi sẽ tóm tắt chi tiết hơn

1.1.3.1 Tóm tắt Mắt biếc

Tiểu thuyết Mắt biếc không chia theo chương mà chia thành từng mùa, mở

đầu bằng mùa thu, theo vòng quay của tự nhiên, kết thúc ở mùa hạ, xoay quanh nhân vật chính là cô bé Pecola Breedlove, mười ba tuổi, con của Cholly và Pauline, anh trai của Pecola là Sammy, mười bốn tuổi

Sau một thời gian đầu hạnh phúc thì vợ chồng Pauline xảy ra lục đục, nguyên nhân chính vì Pauline chỉ ở nhà nội trợ, tiền bạc bắt đầu thiếu Pauline xin giúp việc cho người da trắng, Cholly liên tục say xỉn Sammy và Pecola ra đời, gánh nặng trút lên vai Pauline Tuy nhiên, sự tiêm nhiễm của phim ảnh khiến cho Pauline

chối bỏ cuộc sống gia đình ngột ngạt, đem sự tận tụy của mình phục vụ cho những người chủ da trắng ở thị trấn Lorain Cả gia đình đều mang mặc cảm mình là người xấu xí Sammy thường xuyên bỏ nhà ra đi

Pecola luôn bị bọn trẻ da đen ăn hiếp Nhưng bi kịch hơn, cô bé bị cha mình cưỡng đoạt và thụ thai Pecola nghĩ nếu mình có được đôi mắt màu xanh, xanh biếc nhất thì cô bé sẽ trở nên xinh đẹp, lúc đó mẹ sẽ thương cô bé, mọi người cũng sẽ không xa lánh cô

Đứa con trong bụng đã làm cho Pecola bị mẹ mình đánh thừa sống thiếu chết, cả thị trấn Lorain tẩy chay Cô bé tìm đến người giải điềm đoán mộng Soap Head Church, cầu xin ban cho cô đôi mắt xanh biếc Lão ta đưa cho cô bé bả chó để

cô bé cho con chó già ăn, nếu con chó có phản ứng, nghĩa là Chúa đã nghe thấy Con chó co giật, sùi bọt mép Pecola nghĩ là Chúa nghe thấy lời mình, và từ đó Pecola thui thủi một mình trong tình trạng gần như điên loạn, với ảo tưởng về đôi mắt xanh biếc nhất trên đời

1.1.3.2 Tóm tắt Người yêu dấu

Câu chuyện xoay xung quanh người đàn bà nô lệ bỏ trốn: Sethe Ở trang trại Sweet Home, chị đã có ba con với Halle (hai trai, một gái) và mang bầu đứa thứ tư Cuộc sống ở đây trôi qua bình lặng, Sethe cùng năm chàng trai nô lệ khác được ông

bà chủ Garner đối xử tốt Halle còn được đi làm thuê vào chủ nhật để chuộc mẹ là Baby Suggs Đến khi ông Garner qua đời, bà chủ bệnh nên đã nhờ người bà con là Thầy giáo đến giúp trông coi trang trại Cách đối xử của Thầy giáo đã khiến họ phải lên kế hoạch bỏ trốn Kế hoạch thất bại nhưng các con Sethe đã được gửi đi trước tới nhà bà nội

Sethe bị hai đứa học trò của lão thầy giáo đè xuống cưỡng đoạt ở chuồng ngựa Chúng biết chị mách bà chủ liền đánh đập tan nát cả lưng Sethe Chị bỏ trốn với cái thai sáu tháng trong bụng Khi đã kiệt sức cũng là lúc chị đến được bờ sông Ohio và đã được cô gái da trắng tên Amy cứu Chị sinh Denver trên thuyền Sau đó

được Stamp Paid cứu, đưa về nhà số 124 trên đường Bluestone – nơi mẹ chồng chị đang sống

Sống được 28 ngày trong cảnh sum họp thì lão thầy giáo tìm đến Không kịp trốn chạy, Sethe đã dùng cưa giết đứa con gái của mình, làm bị thương hai đứa con trai, may mắn đứa bé mới sinh chưa bị gì Chị bị ở tù, nhưng cả mẹ lẫn con thoát kiếp nô lệ

Sau khi ra tù, Sethe trở về và không giao tiếp với cộng đồng Căn nhà 124 Bluestone bị con ma trẻ con ám Hai đứa con trai chị lần lượt bỏ nhà ra đi Baby Suggs qua đời

Mười tám năm kể từ khi chị bỏ trốn khỏi Sweet Home, chị gặp lại Paul D trước cửa nhà mình, và đã chấp nhận để anh ở lại cùng chị và Denver (cô bé không thích mấy bởi mặc cảm mình là người thừa trong ký ức về Sweet Home, về bố)

Beloved xuất hiện trước nhà chị, kiệt sức Chị và Denver đã chăm sóc cô Denver nhận ra cô ấy chính là người chị đã chết của mình trở về Từ khi Beloved xuất hiện, mối quan hệ giữa Sethe và Paul D ngày càng xấu đi Đến khi Stamp Paid cho anh biết sự việc khủng khiếp mà Sethe đã làm, Paul D đã bỏ đi đến xin ngủ nhờ

ở nhà thờ

Sethe nhận ra Beloved là con của mình trở về từ cõi chết Chị đã mặc kệ tất

cả để chăm sóc con, với niềm hạnh phúc không gì có thể sánh được là đứa con gái

bị chị lấy đi sinh mạng đã không (còn) oán hận chị Chị tin rằng con biết và hiểu rằng chỉ vì không muốn con phải sống cuộc đời như của mình mà chị phải giết con

Sự cung phụng khiến chị kiệt quệ về tinh thần lẫn sức lực, rồi cuối cùng bị đuổi việc trong khi Beloved cứ ngày một béo lên

Nhà hết lương thực Không còn cách nào khác, Denver phải ra ngoài tìm sự giúp đỡ Cộng đồng người da đen giúp đỡ cô, giúp cô cả việc làm Tuy nhiên, những người phụ nữ cũng đã biết việc trong nhà Trong buổi chiều, lúc Denver ngồi trước cửa chờ ông chủ đến đón, họ đã tụ tập lại và hát kinh nguyện cầu Sethe và Beloved cùng ra trước cửa Khi trông thấy ông chủ của Denver xuất hiện, tưởng lão

thầy giáo đến bắt con, chị lao ra tấn công, Denver đã nhào ra kéo chị lại Beloved biến mất

Cuộc sống trở lại bình thường Sethe kiệt sức nằm liệt giường Denver kiếm thêm việc làm, trưởng thành và chín chắn hơn Paul D trở về lại để chăm sóc chị

1.1.3.3 Tóm tắt Sula

Phần Một

Năm 1920

Bà ngoại Cencile đưa Helene Sabat ra khỏi nhà thổ Sundown House – nơi

mẹ cô sống – và nuôi dưỡng cô trưởng thành Helene cũng được bà ngoại tác hợp cho lấy người cháu trai lớn của bà là Wiley Wright Cả hai dọn đến trên ngọn đồi với cộng đồng người da đen Bottom ở thị trấn Medallion Hai người có một đứa con gái tên là Nel

Tháng 11, nhận được thư báo tin bà ngoại ốm, Helene quyết định đi cùng với Nel về thăm Đến nơi thì bà đã mất Ở đây, Nel gặp bà ngoại mình – người đã sinh

ra Helene – lần đầu tiên

Sau chuyến đi, Nel thay đổi hẳn về suy nghĩ, và mong một ngày nào đó mình

sẽ đi xa khỏi Medallion

Năm 1921

Eva – bà ngoại của Sula – và BoyBoy lần lượt có với nhau ba người con Hannah, Pearl và Ralph (còn gọi là Plum) Cuộc hôn nhân ngắn ngủi BoyBoy thích trăng hoa, nhậu nhẹt và hành hạ Eva, cuối cùng bỏ nhà ra đi Eva với các con phải sống nhờ vào sự giúp đỡ của hàng xóm, nhưng bà biết họ cũng chỉ là người nghèo như mình và sự giúp đỡ chỉ có một mức độ giới hạn nào đó thôi

Plum đột ngột bị đau bụng không thể đại tiện và tỏ ra vô cùng đau đớn Sau bao nhiêu lo lắng và làm đủ mọi cách nhưng không đỡ, cuối cùng bà cho con uống thuốc xổ và dùng tay giúp tháo hết ra ngoài

Bà gửi con lại, bỏ ra đi không nói một lời Mười tám tháng sau, Eva quay trở

về Có tiền nhưng mất một chân Bà xây nhà – một căn nhà to có nhiều phòng cho thuê

Năm năm sau ngày bỏ ra đi, BoyBoy trở về thăm bà, sang trọng, với một phụ

nữ đứng đợi, nhưng chỉ nói chuyện phiếm và không yêu cầu gặp gỡ hay nhắc nhở gì đến những đứa con

Eva cho thuê nhà và lần lượt nhận nuôi ba đứa trẻ trai mà bà đều gọi chúng

là dewey Chúng là những đứa trẻ hoàn toàn khác nhau về lứa tuổi, màu da nhưng sau khi được Eva nhận nuôi tự nhiên trở nên giống một thực thể duy nhất, có cùng một giọng nói, cùng một suy nghĩ, thậm chí khi đi học chúng cũng cùng vào chung một lớp

Người ở trọ khác là Tar Baby – một người da trắng, có tin đồn là người lai trắng, là giọng hát gây xúc động lòng người trong nhà thờ, hiếm khi nói chuyện và uống rượu như hũ chìm Anh ta là người đầu tiên tham gia vào ngày Tự sát Quốc gia khởi xướng bởi Shadrack – một người trở về từ Chiến tranh thế giới lần thứ nhất với chấn thương tâm lý sau những gì anh chứng kiến

Plum trở về sau Thế chiến I, trở thành kẻ nghiện heroin, bắt đầu lấy cắp đồ trong nhà và dành phần lớn thời gian ở trong phòng

Một đêm, Eva quyết định rời chiếc xe lăn, sử dụng chiếc nạng từ từ đi xuống phòng con trai Ngồi bên cạnh con, ôm chặt đứa con, bà nhớ lại thời thơ ấu, uống một ngụm nước mà bà nghĩ là soda dâu và chợt nhận ra đó là nước pha máu Plum bảo mẹ mình vẫn khỏe và bảo bà đi ngủ Eva đi Sau đó Eva trở lại, dội dầu hỏa lên người và đốt Plum

Năm 1922

Sula và Nel được 12 tuổi, bắt đầu quan tâm đến những chàng trai Một ngày, Ajax, chàng đẹp trai 21 tuổi, gọi hai cô là “pig meat” Điều này khiến hai cô gái thích thú

Những đứa trẻ Ai Len nhập cư, thâm nhiễm và hòa nhập vào cách hành xử của cư dân da trắng, bắt đầu ăn hiếp trẻ da đen Một lần đối tượng chúng nhắm tới

là Nel Nel phải đổi con đường đi về nhà để tránh chúng và Sula đi với cô Con đường đi quá dài khiến Sula quyết định phải đi lại đường cũ Hai cô gái đi và bọn con trai Ai Len chặn lại Sula rút ra một con dao tự cắt đầu ngón tay mình làm bọn chúng hoảng sợ bỏ đi, không dám đụng vào các cô gái nữa

Sula tình cờ nghe lời mẹ nói chỉ yêu mình chứ không thích mình nên rất đau đớn Một điều gì chợt sụp đổ và cô bé bị mất phương hướng trong suy nghĩ

Sula và Nel tìm ra bờ sông Chú bé Chicken Little xuất hiện Sula đùa với cậu bé và sơ ý sẩy tay làm cậu rớt xuống sông, chờ mãi không nổi lên Sula nghĩ rằng Shadrack nhìn thấy toàn bộ sự việc không hay vừa rồi nên dù sợ vẫn đi lên nhà ông ta Shadrack có nhà, và trước một Sula đầy sợ hãi, chỉ nói một từ “luôn luôn”

Ba ngày sau xác chết của Chicken mới được nhận dạng, sau khi được người

da trắng vớt lên và kéo lê nửa chìm nửa nổi trên dọc đường sông Tại đám tang của cậu bé, Sula khóc không thành tiếng, Nel giữ thái độ im lặng

Xe cứu thương chở hai mẹ con vào bệnh viện Hannah chết trên đường đi Eva sống sót Bà nhớ lại giấc mơ của Hannah và nhớ lại đám cưới nghĩa là cái chết,

và áo đỏ tượng trưng cho lửa Cái chết của Hannah, sau khi suy nghĩ lại, dường như

đã có nhiều điềm báo Bà cũng nhớ rất rõ cảnh Sula đứng ở sân sau, nhìn mẹ mình

bị cháy mà không làm gì cả Bà không tin rằng Sula bị điếng người khi chứng kiến

mẹ mình bị cháy, mà đáng lo ngại hơn thế, bà nghĩ Sula thực sự thích thú và muốn nhìn mẹ mình chết

Sula gặp Nel, hai người bạn thân đã lâu không gặp nói chuyện rất vui vẻ Sau

đó, Nel bắt gặp Sula và Jude đang quan hệ ngay tại phòng ngủ của mình Sula không có vẻ gì tỏ ra có lỗi Jude bỏ đi

Năm 1939

Khi cư dân ở Bottom biết việc Sula ngủ với Jude và sau đó bỏ anh cũng như việc cô chuyển Eva vào viện tâm thần, họ gọi cô là chó cái Đàn ông thì cho rằng cô phạm vào một tội lỗi không thể tha thứ là ngủ với đàn ông da trắng

Họ tẩy chay Sula, canh chừng cô Dù vậy, Sula vẫn chẳng mảy may quan tâm Vì thế, họ đổ lỗi cho cô, xem cô là người phải chịu trách nhiệm cho tất cả những chuyện không may xảy ra trong cộng đồng

Đầu tiên là chuyện xảy ra với Teapot Một ngày Teapot hỏi xin Sula những cái chai Cậu bé đã ra về khi Sula trả lời không có nhưng vô ý trượt chân ngã Sula

cố gắng giúp cậu Betty, mẹ cậu bé, đang trong tình trạng say xỉn, tình cờ gặp và cho rằng Sula đẩy Teapot Cậu bé bị gãy xương, khi đến khám bác sĩ nêu nguyên nhân do chế độ ăn uống nghèo nàn Betty kể về tội của Sula và giấu lời bác sĩ Từ một người mẹ bỏ bê con cái, thích đi chơi, Betty trở nên một người mẹ tốt, bỏ uống rượu, chăm lo cho cậu con trai năm tuổi

Sula cũng bị cho là thủ phạm gây ra cái chết của ông Finley - bị hóc xương

gà sau khi nhìn vào cô Cái bớt trên mặt cô vì thế bị soi mói và bị cho rằng đó không phải là hoa hồng có cuống hay hình con rắn, nó chính là tro của Hannah đánh dấu lên Sula Những người đàn bà, vì căm tức Sula ngủ với chồng mình, càng yêu mến những người đàn ông của họ nhiều hơn

Cả thị trấn tiếp tục tìm kiếm những bằng chứng kết tội Sula

Một phụ nữ tên Dessie nhớ lại chuyện một ngày Shadrack đang hành động điên khùng bỗng nhiên bình thường trở lại khi đi ngang qua Sula và có ý chạm tay vào chiếc mũ tưởng tượng trên đầu để chào cô Vì Shadrack thường xuyên nguyền rủa và quát vào mặt mọi người, họ cho rằng việc ông ta chào thân thiện Sula xuất phát từ lý do cả hai là đồng bọn, là những con quỷ gieo rắc điều xấu xa Để nhấn mạnh thêm, Dessie cam đoan mình đã bị lẹo ở mắt trái sau khi thấy cảnh trên Một phụ nữ khác thì cam đoan đã thấy hai con quỷ

Sula, trong cuộc sống tách biệt với thị trấn, nhớ Nel, nhớ ngày xưa hai cô thường hôn một cậu bé và so sánh với nhau những ghi chú về cách mà cậu bé hôn mỗi người Họ chia sẻ với nhau tất cả, vì thế Sula không nghĩ rằng mình làm Nel đau đớn vì ngủ với Jude, và buồn khi Nel cư xử như những người trong thị trấn

Nhanh chóng thôi, Sula đã học được rằng hôn nhân khác xa với những nụ hôn trẻ nít kia

Ajax bước vào cuộc đời Sula Anh chủ động tán tỉnh cô vì cảm thấy đã tìm được một người thích hợp Anh nghĩ bản chất cô giống anh, không thích bất kỳ sự ràng buộc nào, coi trọng sự tự do phóng túng của bản thân, thích thì đến, không thì

đi

Anh luôn luôn xuất hiện với một quà tặng nhỏ nhỏ trên tay, ngày qua ngày Sula càng cảm thấy có một điều gì khác lạ nơi cô Ban đầu, Sula không hề tỏ ra quan tâm đến mối quan hệ này Nhưng sau cô bị cuốn hút vào nó và phát sinh tình cảm Cô chuẩn bị phòng ốc, chăm sóc bản thân và mọi thứ sẵn sàng chờ Ajax đến, trông đợi và hy vọng anh sẽ hài lòng Và khi nhận ra những dấu hiệu này, Ajax rời khỏi cô bởi vì anh không bao giờ muốn bị ràng buộc, bị sở hữu

Khi Ajax bỏ đi, cô đau khổ Nhất là khi cô phát hiện ra tấm bằng lái của anh

bỏ quên ở nhà cô mang tên Albert Jacks không phải là Ajax như cô đinh ninh bao lâu nay thì cô biết mình chẳng hiểu gì về anh, và bắt đầu đổ lỗi cho bản thân vì sự ra

đi của anh

Năm 1940

Ba năm trôi qua Sau khi nghe tin Sula bệnh (người thị trấn có cảm giác rất thỏa mãn, xem như quả báo cho những tội lỗi mà Sula gây ra), Nel đã đến thăm Cả hai đã có một cuộc nói chuyện về cuộc sống, về những gì đã xảy ra giữa họ Cuối cùng Nel cũng yêu cầu Sula giải thích về chuyện của Jude và rất buồn khi phát hiện

ra rằng Sula quan hệ với Jude chỉ để lấp khoảng trống chứ không hề yêu Nel tuyên

bố sẽ không bao giờ gặp Sula nữa

Năm 1941

Cái chết của Sula chẳng khiến cho cộng đồng Bottom thương tiếc Họ thấy sau cái chết ấy là những dấu hiệu của một điều gì đó tươi sáng hơn, chẳng hạn như tin đồn công nhân da đen có thể tham gia làm đường hầm Tuy nhiên, một mùa

đông thật khắc nghiệt đã đến Cả cộng đồng, từ em bé đến người già, cả thanh niên khỏe mạnh đều bị bệnh Chim chóc chết rất nhiều

Một điều dễ nhận thấy, thiếu Sula, những người ở Bottom thiếu động lực để tiếp tục đối xử tốt với chồng, chăm lo cho con cái… Mọi việc dần dần trở về như trước kia Chú bé Tea Pot lại bị mẹ đánh đập, bỏ rơi, mẹ chú bé tiếp tục triền miên trong say xỉn

Một hiện tượng lạ xảy ra vào ngày Quốc gia Tự sát năm nay là đã có nhiều người theo chân Shadrack làm thành một cuộc diễu hành (trước đây họ chỉ giương mắt nhìn Shadrack) Đến chỗ đường hầm mới, nỗi tức giận trào lên, họ xông vào phá hoại vật tư, thiết bị Đường hầm sập, và phần lớn người tham gia diễu hành chết

Năm 1965

Nel đến thăm Eva Bà có vẻ hơi mất trí nhưng vẫn nhớ Nel Wright Eva bảo chính Nel đã giết Chicken Little Nel bảo đó là Sula nhưng không cách nào làm cho Eva nghĩ khác Cô ra về Trên đường về Nel ghé nghĩa trang thăm Sula Cô suy nghĩ, gọi tên Sula và chợt nhận ra cái mà mình để mất sau ngần ấy năm không phải

là Jude Tiếng khóc to và dài của Nel vang vọng trong không trung, đầy ắp nỗi buồn

1.2 Cội nguồn sáng tạo của Toni Morrison

1.2.1 Nền văn hóa đa sắc tộc và vấn đề kỳ thị chủng tộc tại Mỹ

Hoa Kỳ là một quốc gia thu hút nhiều dân nhập cư hơn bất kỳ một đất nước nào trên thế giới Theo tài liệu trên website Đại sứ quán Hợp chủng quốc Hoa Kỳ tại Hà Nội, cho tới trước Chiến tranh Thế giới Thứ nhất, chính phủ đã thống kê có khoảng 60 nhóm sắc tộc khác nhau sống trên toàn nước Mỹ và con số này hiện nay

là hơn 100

Điều lôi kéo những con người từ nhiều phương trời xa lạ đến Mỹ đó chính là viễn cảnh về một cuộc sống tốt đẹp hơn mà đất nước non trẻ này hứa hẹn Thêm vào đó, khoảng đầu thế kỷ XIX, một số chính sách của Chính phủ Mỹ đã khuyến khích dòng người nhập cư Một tấm bảng trên bệ tượng Nữ thần Tự do – hình ảnh đầu tiên mà nhiều người dân nhập cư nhìn thấy ở nơi sẽ là quê hương thứ hai của họ

- đề một vần thơ của Emma Lazarus thể hiện cho tinh thần trên:

Gửi cho ta đói nghèo và khốn khổ

Tụ lại đây, tự do chờ mi đó

Bờ biển đông chờ bàn chân mệt mỏi

Kẻ bão dập không nhà hãy trao ta

Cánh cổng vàng và ánh sáng không xa [75]

Nhiều tác giả Mỹ thích sử dụng thuật ngữ “melting pot” (“nồi hầm nhừ”) để

nhấn mạnh sự hòa trộn của tất cả các nền văn hóa mà dân nhập cư mang đến Mỹ Vì vậy, sự đa dạng chính là một đặc điểm thú vị trong văn hóa Mỹ

Tôi nghe Hoa Kỳ đang ca hát, những bài hát đa ý đa tình

tôi đã nghe

Mỗi người hát với tiếng hát riêng, không ai giống ai

Vươn cao giọng hát với miệng mở rộng, những bài hát hùng tráng, với điệu nhạc say lòng

[Walt Whitman, trích từ bài thơ I Hear America Singing trong tuyển tập Leaves of Grass, Đinh Từ Bích Thúy trích dịch trong bài viết Những ngụ ngôn từ miền đất hoang, đăng trên website Tạp chí Da màu

http://damau.org/archives/9221]

Sự đa dạng này được thể hiện trong mọi lĩnh vực của đời sống: tôn giáo, văn hóa, ngôn ngữ, phong tục… Mỗi dân tộc đến đất Mỹ dường như cũng đều tụ lại thành một vùng định cư, và vì thế, những truyền thống cũ vẫn được lưu truyền một

cách có ý thức bên cạnh việc khám phá những giá trị mới của cuộc sống mới ở một môi trường mới Bản sắc văn hóa dân tộc là một điều thiêng liêng được những người con xa xứ bảo vệ chống lại sự đồng hóa (nếu có) của các nền văn hóa khác

Và cuối cùng, Hoa Kỳ hình thành một nền văn hóa đại chúng được chấp nhận rộng rãi và là một kiểu ứng xử chung, bên cạnh cái riêng có Cũng vì thế mà có nhiều ý kiến cho rằng không có cái gọi là văn hóa Mỹ đích thực

Tuy vậy người dân nhập cư phải đối diện với sự kỳ thị đến từ những người

Mỹ da trắng, tuy mức độ có được gia giảm phụ thuộc vào nơi từ đó họ đã ra đi

…giả thiết của De Gobineau rằng tất cả mọi nền văn minh đều phát sinh

từ giống da trắng, rằng không có nền văn minh nào có thể tồn tại nếu không có sự giúp sức của dòng giống đó và rằng tự cổ chí kim, một xã hội chỉ vĩ đại và xuất sắc nếu nó gìn giữ được dòng máu của nhóm người cao quý đã tạo ra nó [38, 243]

Những tư tưởng kiểu như thế thịnh hành, và nó khiến người da trắng cho mình quyền được cai trị, khai hóa những kẻ thấp kém hơn Rất nhiều người tin vào những “đại tự sự” kiểu như vậy

Người Mỹ trắng cũng cho rằng nếu không có sự nhập cư thì những chủng tộc thấp kém hơn sẽ không có mặt trên đất Mỹ, đồng nghĩa với việc nước Mỹ sẽ không

có người nghèo, không có tệ nạn xã hội, không trộm cắp, không li dị, không người thất học… Và đó cũng là một nguyên nhân quan trọng dẫn đến việc kỳ thị

Trong dòng người nhập cư, có một số người không hề tự nguyện Đó là những người đến từ xứ sở Phi châu qua bàn tay của bọn buôn nô lệ, đó là nguồn gốc

của đa số những người da đen trên đất Mỹ Theo Wikipedia, “thuật ngữ người Mỹ gốc Phi (African American) được sử dụng phổ biến ở Hoa Kỳ kể từ cuối thập niên

1980, khi nhiều người da đen bắt đầu chấp nhận và tự gọi mình bằng thuật ngữ này”

Nô lệ cho người da trắng chính là thân phận chung của người da đen trên đất nước Mỹ Bao nhiêu năm trong cuộc sống tối tăm, làm thân trâu ngựa, người da đen

mơ ước về một tương lai tự do, và họ đã hành động, dù phải trả giá bằng mạng sống Đó là một ký ức không thể nào quên, kể cả sau khi họ đã được tự do về mặt thân thể, và chính vì nó quá kinh khủng nên không bao giờ họ muốn chuyện ấy lặp lại với con cháu mình

“Mẹ nói về thời gian Với mẹ thật khó mà tin được Nhiều chuyện bị lãng quên Nhiều chuyện vẫn đọng lại Mẹ thường nghĩ đó là ký ức của mẹ Con biết không, nhiều chuyện con quên đi Những chuyện khác con chưa

hề biết đến Nhưng không đâu Những địa điểm, chúng vẫn còn đấy Nếu một ngôi nhà cháy rụi, nó biến mất, nhưng nơi đó – hình ảnh của nó – vẫn còn lại, không chỉ trong ký ức của mẹ, mà có thật, trên thế gian Cái

mà mẹ tưởng nhớ tới là bức tranh vẫn lởn vởn đâu đây bên ngoài tâm trí

mẹ Có nghĩa là, ngay cả khi mẹ không nghĩ về nó, ngay cả khi mẹ chết

đi, bức tranh về những việc mẹ đã làm, đã biết hay đã thấy vẫn còn đó Ở cái nơi mà chuyện đã xảy ra.”

“Nơi mẹ đã sống trước khi đến đây, nơi ấy là có thật Nó không bao giờ mất đi cả Ngay cả khi toàn bộ trang trại – từng ngọn cỏ, nhành cây chết lụi Bức tranh vẫn còn đó và hơn thế, nếu như con đến đấy – con, một người chưa từng ở đấy – nếu như con đến đấy, và đúng tại nơi sự việc từng xảy ra, nó sẽ lại diễn ra một lần nữa, nó vẫn ở đó vẫy gọi con, chờ đợi con Vì thế, Denver ạ, con không thể tới đó được Đừng bao giờ Bởi

vì mặc dù mọi chuyện đã thuộc về quá khứ – đã qua rồi – song nó vẫn luôn ở đó đợi con Đấy là lý do mẹ phải đem các con đi Bất kỳ giá nào.”

[39, 65]

Khoảng giữa thế kỷ XIX, cuộc nội chiến bùng nổ giữa hai miền Nam Bắc của đất nước này mà nguyên nhân chính là đòi hỏi bãi bỏ chế độ nô lệ, giải phóng cho người nô lệ ở miền Nam Thắng lợi của cuộc cách mạng này về cơ bản đã đưa người da đen ra khỏi kiếp sống trâu ngựa, mở cho họ một con đường xây dựng cuộc đời mới đồng thời cũng có một thách thức mới rất khó vượt qua: sự phân biệt chủng

tộc vẫn còn đấy, tuy không còn như xưa nhưng vẫn vô cùng gay gắt Đã có rất nhiều người da đen tự do chết dưới sự tàn sát của những kẻ kỳ thị chủng tộc cực đoan muốn quét sạch dòng máu da đen

Người Mỹ da trắng không những kỳ thị người da đen, họ còn kỳ thị các màu

da khác, nhưng người da đen bị xếp vào hàng cuối cùng, tận cùng của thấp kém bởi thân phận nô lệ hơn hai trăm năm của chủng tộc trên đất Mỹ Năm 1843, Tòa án Tối cao Hoa Kỳ đã tuyên bố người da đen không có quyền buộc người da trắng phải tôn trọng Bởi vì thế, số phận của họ sau Nội chiến cũng không chắc chắn và khả quan hơn bao nhiêu

Trước tình trạng nhập nhèm, tranh tối tranh sáng ấy, người da đen sống thành từng khu (cộng đồng) để bảo vệ, giúp đỡ lẫn nhau, gìn giữ và phát huy những truyền thống từ cha ông xưa vẫn cháy âm ỉ qua những kiếp nô lệ Những cuộc xung đột đẫm máu bắt đầu thường xuyên xảy ra cùng với những hoạt động biểu tình đòi dân quyền thậm chí dẫn đến những cuộc bạo loạn chủng tộc Người da đen không mệt mỏi tiếp tục đấu tranh cho sự công bằng, bình đẳng (đỉnh cao là những năm 50

- 60 của thế kỷ XX)

Thậm chí cả những người da màu có học – sinh viên, bác sỹ, giáo sư, nhà văn… và cả những nhà doanh nghiệp đều sống rất chật vật Ngoài việc phải sử dụng đầu óc để tiến tới họ phải chịu sức nặng của toàn bộ cuộc ganh đua giành chỗ đứng, vì vậy dường như người ta phải có hai cái đầu mới chịu nổi Người da trắng cho rằng dù tính cách có hay, đầu

óc có giỏi đến mấy đi nữa thì dưới lớp da đen vẫn chỉ là một mớ hỗn độn [39, 310]

Từ sự kỳ thị dẫn đến sự phân biệt chủng tộc Người da đen thường bị phân biệt đối xử một cách bất công trong xã hội

Họ bị cấm vào những nơi dành cho da trắng: “Chúng tôi đến Công viên Bờ

Hồ, một công viên của thành phố nằm trải mình với những nụ hồng, suối nước, sân chơi bowling, bàn dành cho các cuộc picnic… Dân da đen không được phép vào

công viên, vì thế hình ảnh của công viên tràn ngập trong giấc mộng của chúng tôi.”

[38, 151]; bị coi ngang hàng với thú vật (ví dụ có những bảng đề “cấm chó và người

da đen”), những toa tàu “coloured only”, những nhà vệ sinh không dành cho người

da màu, “phân biệt chủng tộc trên xe buýt” không cho phép người da đen tham gia các phương tiện giao thông công cộng vì người da trắng không muốn ngồi chung với da đen trên cùng một chuyến xe… Tất cả những sự kiện ấy đã dẫn đến nhiều cuộc bạo loạn, biểu tình, đổ máu

Vấn đề phân biệt còn xảy ra trong cộng đồng người da đen nói chung Chính

vì màu da nên mới có sự phân biệt, vì vậy nhiều người da đen đã cải thiện màu da, chối bỏ nguồn gốc của mình, bằng việc tìm cách kết hôn với người da trắng Dù

chung cội nguồn chủng tộc nhưng da nâu khinh da đen, da lai khinh da đen (“Tao xinh đẹp! Còn bọn bây xấu xí! Đen và xấu xí! Bọn mọi đen! Còn tao đẹp!” [38, 107] – một cô bé lai trắng đã nói thế với những bạn học da đen trong Mắt biếc) Đó

chính là sự tự khinh ghét dòng giống

Không lâu sau bài phát biểu của Martin Luther King “Tôi có một giấc mơ” (“I have a dream”) vào ngày 28/8/1963, Quốc hội Hoa Kỳ thông qua luật cấm phân

biệt đối xử trong mọi lĩnh vực xã hội Và cho đến nay, việc Barack Obama trở thành

vị Tổng thống da màu đầu tiên của nước Mỹ là một bước ngoặc quan trọng, khẳng định mạnh mẽ rằng màu da không nên là một vấn đề gây chia rẽ trong bất kỳ một đất nước, quốc gia nào

1.2.2 Văn hóa người Mỹ gốc Phi trong tiểu thuyết Toni Morrison (“Mắt biếc”,

“Người yêu dấu” và “Sula”)

Như trên đã nói, người Mỹ gốc Phi là những người Mỹ có nguồn gốc, tổ tiên

từ Châu Phi xa xôi Cha ông của họ đã bị mua bán như những món hàng và được đưa đến Mỹ làm thân nô lệ Tuy cuộc sống đen tối như thế, nhưng bản sắc truyền thống vẫn duy trì trong những con người ấy

Cùng một cảnh ngộ, chung một chủng tộc, họ đã đoàn kết với nhau, giúp nhau vượt qua những hoạn nạn, tăm tối, những lúc khó khăn (dĩ nhiên không tránh khỏi những lúc quá khích) Tinh thần ấy toát ra ở tất cả những cộng đồng trong ba cuốn tiểu thuyết, tạo thành một nét văn hóa – văn hóa cộng đồng, là phông nền cho

sự phát triển của những câu chuyện được kể

Như khi bà Jimmy bị bệnh

Các bạn bà đến thăm nom bà Vài người pha trà Cammomile cho bà; mấy người khác lo pha dầu nóng Cô Alice, người bạn thân nhất, đọc Kinh Thánh cho bà nghe [38, 195]

Khi Eva và ba đứa con thơ dại bị người chồng, người cha bỏ rơi không biết sống bằng cách nào

The Suggs, who lived two hundred yards down the road, brought her a warm bowl of peas, as soon as they found out, and a plate of cold bread… Eva took a bucket over and Mrs Jackson told her to come back and fill it up in the morning, because the evening milking had been done

[52, 32]

(Gia đình Sugg, ở gần một trăm mét về phía dưới con đường, đem cho bà một bát đậu Hà Lan ấm, ngay khi họ biết chuyện, và một đĩa bánh mì lạnh… Eva cầm một cái xô và bà Jackson bảo bà trở lại và đổ đầy sữa vào vào buổi sáng, bởi vì sữa buổi tối đã được sử dụng hết.)

Khi nhà Denver không còn gì để ăn

Hai hôm sau, lúc Denver đứng ở cổng, cô để ý tới một vật gì đó nằm trên cái cây ở rìa sân, bèn bước tới và thấy một túi đậu trắng Lần khác là một đĩa thịt bò Một buổi sáng là một giỏ trứng nằm đấy [39, 387]

Những sự giúp đỡ thầm lặng ấy không cần được đền đáp gì ngoài một lời cảm ơn

Cộng đồng là lưu truyền những lời đồn đại, những câu chuyện ma, những nghi lễ mang đầy chất ma thuật, niềm tin vào điềm báo, sự giải mã giấc mơ, những điệu vũ, những bài hát đầy ngẫu hứng trong lao động, bài hát ru con, sự sôi nổi nhiệt tình, lòng đoàn kết, ngôn ngữ… và tất cả điều đó thấm nhuần trong những tác phẩm của Toni Morrison

Những điệu vũ xuất hiện trong cả ba tác phẩm, là điệu vũ bánh kẹo – “sự phối hợp tiếng ngậm miệng kêu o o, những bước nhảy chân sáo, đập chân, ăn nhai, nhóp nhép, đập tay” [38, 112] – thể hiện niềm vui của chị em Claudia, là điệu nhảy chọc ghẹo của lũ trẻ ở trường học:“Con mọi đen nhỏ - Con mọi đen nhỏ - Bố nó ngủ

ở truồng – Stch ta ta stch ta ta stach ta ta ta ta” [38, 96] (“Black e mo Black e mo Yadaddsleepsnekked Black e mo black e mo ya dadd sleeps nekked Black e mo Black e mo Black e mo Ya daddy sleeps nekked Stch ta ta stch ta ta stach ta ta ta ta” [51, 52]), là điệu vũ của Sixo trong rừng vắng, là điệu vũ khủng khiếp trong sự

thiêu đốt của lửa của Hannah, là điệu vũ của những người da đen trong bãi Clearing dưới sự dẫn dắt của Baby Suggs “Vị Thánh”, là những bước chân tưng bừng của Bottom trong đám cưới Nel… đậm chất ngẫu hứng nhưng nhiều ám ảnh

Hay như những lời ca tiếng hát được cất lên từ nhân vật Đó là những bài hát

đẫm chất trữ tình trong Mắt biếc:

“Khi bức màn đỏ tía thẫm màu buông xuống, trên những bức tường của khu vườn đang chìm dần vào giấc ngủ, có người nghĩ đến tôi…” [38, 17]

“Tôi quen một chàng trai da nâu nhẹ màu trời

Cát bụi cũng sướng rên khi chân chàng chạm đất

Dáng chàng như một con công

Mắt chàng như ánh lửa hồng

Nụ cười chàng như rượu ngọt

Say êm đến giọt cuối cùng” [38, 85]

Hay những bài ca đậm màu sắc dân gian mạnh mẽ trong Người yêu dấu:

“Hạt gạo nhỏ, hạt đậu xinh

Thức ăn mình, có vậy thôi

Làm cật lực, thật không dễ

Miếng bánh mì, nuốt khó thay” [39, 71]

“Đôi chân trần dính nhựa cúc La Mã

Anh cởi giày ra, anh cởi mũ ra” [39, 72]

hay cảnh Sixo bỏ trốn bị bắt lại và anh ca bài hát trước hai họng súng của người da

trắng trước khi bị bắn, hay câu hát ngẫu hứng của Sula: “I have sung all the songs all the songs I have sung all the songs there are” [52, 137]

Không gì có thể ngăn người da đen cất cao lời ca tiếng hát, dù cuộc sống có phải hứng chịu bao nhiêu khó khăn, dù có thể lâm vào cảnh đen tối nhất Nó như một bản năng thấm sâu vào từng ngóc ngách tâm hồn của họ, một nguồn nuôi dưỡng cho tinh thần Chẳng phải một vài thể loại nhạc trên thế giới hiện nay như Jazz, Blue cũng xuất phát từ người Mỹ gốc Phi trong cuộc sống chịu nhiều buồn đau sao?

Những tín ngưỡng như lễ cầu hồn (Sethe và Denver cùng nắm tay nhau thực

hiện để nói chuyện với con ma trẻ con: “Hãy hiện lên Hiện lên Hồn hỡi, hãy hiện lên.” [39, 11]), đọc thần chú (Claudia và Frieda đọc khi chôn hạt giống), trục xuất

ma quỷ (những người phụ nữ ở Cincinnati cùng cầu nguyện để xua đuổi Beloved

mà họ tin là con ma “Vâng, vâng, vâng, ồ vâng Xin nghe con Hãy nghe con Hỡi Tạo hóa, xin Người hãy ra tay Vâng!” [39, 404]), câu chuyện ma về cô dâu không

đầu (trong vô số ký ức về Sweet Home), niềm tin vào những điềm báo hay giấc mơ (năm điềm báo về cái chết của Hannah: gió mạnh đến nỗi làm lật mái nhà, rơi cửa

sổ, gãy cây…, Hannah vào phòng nói chuyện với Eva, giấc mơ của Hannah về cô dâu mặc áo cưới đỏ, cách hành xử nổi loạn của Sula và cuối cùng là việc Eva không tìm được chiếc lược chải đầu vốn luôn ở một vị trí; điềm báo sự trở về nổi loạn của

Sula: dịch bệnh khiến chim két chết vô số)… cũng góp phần làm cho tiểu thuyết của Toni Morrison thêm đặc sắc

Tất cả những phông nền ấy được xây dựng từ dòng chảy của văn hóa người

Mỹ da đen

1.2.3 Dấu ấn của khuynh hướng hiện đại và hậu hiện đại trong tiểu thuyết Toni

Morrison (“Mắt biếc”, “Người yêu dấu” và “Sula”)

Các nhà văn viết tiểu thuyết hiện đại “nỗ lực tiếp cận gần cuộc sống hơn, tái hiện trung thực và chính xác hơn những gì khiến họ quan tâm và cảm xúc, dẫu cho

để làm được điều đó, họ phải phớt lờ các kỹ thuật truyền thống vốn luôn được vận dụng ở các tiểu thuyết gia khác Hãy để chúng tôi ghi lại những sự kiện nhỏ nhặt khi chúng rơi vào tâm trí theo trật tự rơi của chúng, hãy để chúng tôi lần theo mô hình ấy Dĩ nhiên việc làm đó sẽ mang lại sự thiếu lôgic và lủng củng cho sự tái hiện bởi ý thức con người là nơi chất chứa vô số các sự kiện xuất hiện, đan xen ngẫu nhiên” [43, 88] Sự vượt thoát khỏi những cách thể hiện cũ, sáng tạo ra những

phương thức nghệ thuật mới như thế luôn là một hành trình vất vả của các nhà văn

mà không phải ai cũng chiếm lĩnh được

Sinh ra trong thời gian mà khuynh hướng hiện đại đã nở rộ ở Mỹ (theo tác giả Kathryn Van Spanckeren, đó là giai đoạn từ 1914 – 1945) và trưởng thành vào lúc khuynh hướng hậu hiện đại trở thành một xu thế, chính vì vậy, trong các tác phẩm của Toni Morrison, người ta có thể nhận thấy rõ sự ảnh hưởng của cả hai, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng bà là một đại diện tiêu biểu của khuynh hướng hậu hiện đại

Chúng tôi chưa có điều kiện tiếp cận nhiều với những sáng tác của Toni Morrison ngoài ba tác phẩm đã dẫn ra ở trên Điều mà chúng tôi nhận ra là trong những tiểu thuyết của mình, Toni Morrison đã luôn tìm cách kể lại câu chuyện bằng những phương thức khác với nghệ thuật văn chương truyền thống, ví dụ bà từng bày

tỏ khi viết tiểu thuyết Mắt biếc

Để viết về xã hội và nạn bạo hành gia đình, là nguyên nhân khiến đứa bé

bị cô lập, tôi đã tăng lên số lượng những vật bị bỏ rơi, một vài lề thói hằng ngày, một vài ngoại lệ, một vài điều kỳ quái bất thường Tất cả đều

cố gắng trốn tránh tội đồng lõa trong quá trình sụp đổ của Pecola…

Một vấn đề quan trọng là quyển tiểu thuyết tập trung xây dựng nhân vật quá mỏng manh và quá dễ bị tổn thương nên sẽ khiến người đọc rơi vào

sự dễ chịu trong cảm giác tiếc thương cho cô bé hơn là tự chất vấn bản thân mình trước sự sụp đổ ấy Cách giải quyết của tôi – chia nhỏ câu chuyện ra để người đọc tự lắp ghép nó lại – xem ra cũng tốt [51, Phụ

lục]

Những tác phẩm mà chúng ta đang tìm hiểu có nhiều điểm nghệ thuật chung nằm trong khuynh hướng hiện đại Điều này sẽ được thể hiện ở các chương tiếp theo sau đây

Dấu ấn của thủ pháp hậu hiện đại có lẽ chỉ biểu hiện rõ nét ở Người yêu dấu, nhưng từ Mắt biếc, Sula đến Người yêu dấu còn là Song of Solomon, Tar Baby và sau đó là Jazz, Paradise, Love, A Mercy

Trong Mắt biếc, sự hiện diện sơ khai của thủ pháp hậu hiện đại là liên văn

bản, điều này thể hiện ở những lời đề tựa nhỏ, cũng như đoạn mở đầu trước khi bước vào tác phẩm Nó luôn gợi đến và nhắc cho ta nhớ sự tương liên giữa văn bản

ta đang đọc với một văn bản khác không nằm trong tác phẩm

Ví dụ như một chi tiết biểu hiện của thủ pháp hậu hiện đại trong Sula, khi

Toni Morrison “ném” ba nhân vật khác biệt nhau thành một thể thống nhất với nhau vào tác phẩm Đó là ba deweys – những đứa trẻ mà Eva nhận nuôi Chúng không có tên riêng, chúng nói cùng một giọng, chúng suy nghĩ cùng một kiểu và có những cái răng rất đẹp, nhưng hầu như chúng chẳng đóng vai trò gì cụ thể Đó chẳng phải là

sự giễu nhại hình ảnh của dàn đồng ca trong những bi kịch xưa hay sao?

Đến Người yêu dấu thì ta thấy hiện ra hình ảnh những con người sống trong

chết chóc, tù đày, nô lệ, trộm cắp, hành hạ, đánh trói…, chấp nhận không thắc mắc

những việc bất thường như tai đột ngột bị điếc, bị mù màu, thị lực được khuếch đại, con ma sống chung trong nhà… Đó là thế giới hỗn mang và con người chấp nhận sống chung với chúng, một nội dung trong thủ pháp hậu hiện đại

CHƯƠNG 2

NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT

TRONG MẮT BIẾC, NGƯỜI YÊU DẤU VÀ SULA

Nhắc đến Toni Morrison, người ta nghĩ ngay đến nỗi đau nguồn cội của người Mỹ gốc Phi trên đất nước được mệnh danh là xứ sở tự do Bị ám ảnh bởi quá khứ của những người bà gọi là “my people”, cùng với ý thức của một nhà văn, Toni Morrison phản ánh sự đau thương như một số phận theo đuổi mãi những nhân vật trong hành trình vượt thoát, đi tìm kiếm tự do, nắm bắt và làm chủ tự do để trở thành một người hoàn toàn tự do Vì vậy, đặc điểm rất nổi bật và hầu như xuyên suốt những sáng tác của Toni Morrison trong việc xây dựng nhân vật là bà luôn đặt nhân vật trong bối cảnh để những bi kịch phát sinh, nói cách khác là tác giả liên tục đẩy nhân vật của mình vào bi kịch

Tầng tầng lớp lớp các bi kịch hiện diện trong các tác phẩm, thấm đẫm máu

và nước mắt, cả sự kinh hoàng, thảm khốc, gây sốc không chỉ cho những người chứng kiến mà còn bóp nghẹt trái tim của người đọc, làm cho chúng ta phải thường trực một câu hỏi “tại sao?”

Nghệ thuật của Toni Morrison thể hiện ở việc xây dựng bi kịch lồng ghép bi kịch thành một hệ thống Hệ thống mà chúng tôi đề cập ở đây có thể tìm thấy trong từng tác phẩm riêng biệt, nhưng sẽ sâu sắc hơn nếu chúng ta liên kết nó lại bằng cách đọc liên văn bản Mỗi một vấn đề trong tác phẩm này đều được lặp lại trong những tác phẩm kia, chỉ khác ở độ đậm nhạt, tùy theo thời điểm mà tác phẩm phản ánh Bi kịch ở đây, vì thế, không phải và không chỉ là nội dung đơn thuần mà được thể hiện rõ ràng như một thủ pháp nghệ thuật – thủ pháp bi kịch hóa nhân vật Bi kịch bao trùm lên cả một chủng tộc, không riêng của một người nào cả

Nghệ thuật bi kịch hóa nhân vật này phản ánh một cách sâu sắc hiện thực bi thảm về số phận của người Mỹ gốc Phi, tính chất khốc liệt của đen và trắng, nô lệ

và tự do, phân biệt và bình đẳng

Một đặc điểm chung nữa trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của Toni Morrison là việc “gắn nhãn” cho các nhân vật Mỗi nhân vật chính của Toni Morrison đều mang một đặc điểm nhận dạng nào đấy rất đặc biệt và khác biệt Và càng đi sâu vào tác phẩm, ta nhận ra rằng những đặc điểm riêng ấy chính là những biểu trưng sáng tạo của tác giả, đến lượt mình, nó quay trở lại soi chiếu vào nhân vật, gợi ra những ý nghĩa khác mang tầm vóc lớn lao hơn là sự nhận dạng giữa người và người

Độc thoại nội tâm cũng là một phương thức nghệ thuật Toni Morrison sử dụng khi xây dựng nhân vật của mình

2.1 Nghệ thuật bi kịch hóa nhân vật

Trong từng tác phẩm, tùy giai đoạn phản ánh mà Toni Morrison đã có những góc chụp gia giảm khác nhau về bi kịch của người da đen, nhưng tựu trung có thể chia ra là hai loại chính: bi kịch giống nòi – bi kịch định mệnh không có cách gì trốn chạy, vì nó hiển hiện rõ qua màu da từ khi ra đời và bi kịch trong các mối quan

hệ xã hội – có thể nói là từ hậu quả của chế độ nô lệ Sự phân loại này tuy chưa thật xác đáng nhưng hầu như trong cả ba tác phẩm ít nhiều đều đề cập đến những bi kịch này, và chúng ta có thể dựa vào đó để làm nổi rõ thông điệp, những trăn trở của Toni Morrison về cội nguồn và chủng tộc

2.1.1 Bi kịch giống nòi

Nhân vật người Mỹ gốc Phi dần hiện lên trong suốt chiều dài các tác phẩm của Toni Morrison Sinh ra là một người da màu, họ đã gánh trên lưng mình bi kịch của giống nòi, đeo bám dai dẳng và không chịu mờ phai Những năm tháng bị bán