Người đi Tìm Gương Mặt Quá Khứ

Trung tâm được xây dựng trên một vạt đồi cao, khang trang, không xa trục đường chính. TS Nguyễn Việt đưa chúng tôi đi thăm trụ sở, các hầm chứa hiện vật khảo cổ, các gian trưng bày. Qua lời giới thiệu, chúng tôi hiểu rằng ông đã dành nhiều tâm huyết, công sức cho trung tâm này suốt hai mươi năm qua.

Tiếp chúng tôi trong căn phòng có nhiều loại cổ vật, TS Nguyễn Việt bày lên bàn ba đồ gốm cổ mới sưu tập được - một con cừu, một con rắn và một con voi. Tất cả đều nhỏ bé, khá tinh xảo, lớp ngoài qua thời gian ngả màu đen bóng.

Ông hồ hởi giới thiệu: "Đây là những cổ vật mới tìm thấy ở vùng sông Chu, Thanh Hoá. Những người dân làm nghề xúc hến ven sông, vốn có quan hệ với chúng tôi từ lâu, đã gửi về trung tâm. Chúng tôi đang làm công việc xác minh nhưng sơ bộ có thể thấy, chúng đều có tuổi khoảng từ 2000 đến 3000 năm!".

Từ những hiện vật, Nguyễn Việt say sưa nói về nói về nghề gốm, nghề trồng lúa nước... của một vùng văn hoá cổ. Câu chuyện dần được mở ra rộng hơn với những làn sóng di cư cách đây hàng ngàn năm từ thời tiền sử, gắn với việc hình thành các tộc người Việt, các trung tâm văn hoá theo thời gian, với một cái nhìn nhạy cảm của một nhà khoa học dành cả cuộc đời cho lĩnh vực khảo cổ.

Nói chuyện với TS Nguyễn Việt rất cuốn hút. Nhà khoa học chạm ngưỡng tuổi 70 này có nhiều nét tương phản hấp dẫn: Là con trai phố cổ Hà thành nhưng ham phiêu bạt, khám phá, những năm cuối đời lại lên ở hẳn một vùng núi cao theo đuổi niểm đam mê của mình. Là người làm khoa học giàu mơ ước khám phá nhưng lại cũng rất quyết liệt: Hai mươi năm trước, khi còn đang sung sức, ông đã rời cơ quan nhà nước để lập trung tâm tiền sử Đông Nam Á theo mô hình phi chính phủ, hoạt động bằng chính chuyên môn của mình cho đến nay. Sắp đến tuổi "xưa nay hiếm" ông vẫn rất năng động, tự lái xe đi các nơi điền dã, dự các hội thảo, sự kiện; thông thạo mấy ngoại ngữ, thường xuyên đi lại trên toàn cầu, tham gia các hợp tác nghiên cứu với các trung tâm lớn trên thế giới!

TS Nguyễn Việt là người dấn thân và theo đuổi đến cùng lựa chọn của mình. Tốt nghiệp khoa sử, Đại học tổng hợp HN, ngoài 4 năm đời quân ngũ của một chiến sỹ hải quân như bao bạn bè cùng thế hệ, ông dành trọn vẹn những năm tháng cuộc đời cho khảo cổ; trong đó có hơn 20 năm đầu ở Viện Khảo cổ học, và hai mươi năm sau cho Trung tâm tiền sử ĐNA trong khuôn khổ quỹ mang tên người thày của ông, GS Phạm Huy Thông.

Với trung tâm này, Nguyễn Việt là người sáng lập và gây dựng từ những ngày đầu tiên. Có nhiều câu chuyện về sự say mê của Nguyễn Việt, như chuyện ông đã từng sống chung với những xác ướp trong ngôi nhà của mình; ông tìm kiếm những chiếc cọc Bạch Đằng và đóng lại những chiến thuyền ngày ấy. Ông mô phỏng nỏ thần Cổ Loa; phục dựng những gương mặt người thời tiền sử...

Theo Nguyễn Việt, qua 20 năm hoạt động , đến nay Trung tâm đã lưu trữ khoảng 30 ngàn hiện vật; tham gia nhiều đề tài, chương trình nghiên cứu khoa học; có quan hệ với khoảng 200 cơ sở nghiên cứu và bảo tàng trong và ngoài nước. Với tư cách giám đốc và là nhà khoa học, TS Nguyễn Việt đã hoàn thành 20 đề tài nghiên cứu và tham gia vào 20 đề tài khác. Các kết quả nghiên cứu đã được trình bày ở nhiều hội nghị chuyên ngành khảo cổ học có uy tín trên thế giới.

Tôi hỏi TS Nguyễn Việt: "Một trung tâm nghiên cứu khoa học phi chính phủ, một chuyên ngành hẹp, không nhận tiền từ ngân sách nhà nước, trung tâm dựa vào nguồn tài chính nào để tồn tại và hoạt động?".