Người Hoa, Họ Là Ai? - Tạp Chí Kinh Tế Sài Gòn

(KTSG) - Thế vận hội mùa đông 2022 kết thúc hồi trung tuần tháng 2 vừa rồi tại Bắc Kinh có nhiều điều thú vị. Chẳng hạn như chuyện nữ vận động viên 19 tuổi sinh ra và lớn lên ở Mỹ với tên khai sinh là Beverly Zhu nhưng nay đổi thành Zhu Yi (dịch âm Hán Việt là Chu Dịch - 朱易) rồi lấy quốc tịch Trung Quốc để thi đấu cho màu cờ sắc áo của mảnh đất mà bố mẹ của mình đã rời bỏ cách đây hơn hai mươi năm.

Trong trận đấu ra mắt, do té ngã trong tiết mục đơn nữ, cô đã kéo nước chủ nhà Trung Quốc từ vị trí thứ ba xuống thứ năm. Ngày hôm sau, cô lại ngã thêm hai lần trong nội dung trượt băng tự do nữ. Hậu quả là cô phải nhận lấy hàng loạt chỉ trích và miệt thị với những cụm từ như “nỗi ô nhục” hay “sự xấu hổ” trên trang mạng xã hội Weibo của Trung Quốc.

Một chuyện khác liên quan đến nữ vận động viên Eileen Gu, một thần đồng trượt tuyết tự do sinh ra và lớn lên trên đất cờ hoa có cha là người Mỹ nhưng lại chuyển lòng trung thành về với quê mẹ Trung Quốc vào năm 2019. Được người dân đại lục biết đến với cái tên đậm màu sắc Trung Hoa là Gu Ailing (Cốc Ái Lăng - 谷爱凌), cô gái mười tám tuổi này đã chiếm được cảm tình của đồng bào trong nước bằng khả năng nói tiếng Quan thoại giọng Bắc Kinh đặc trưng của mình. Truyền thông nhà nước gọi cô này là “vận động viên trượt tuyết thiên tài”, và khi Ái Lăng giành huy chương vàng, người dân Trung Quốc đã không tiếc lời khen ngợi.

Phản ứng trái chiều về hai nữ vận động viên nói trên có thể khiến chúng ta xem lại những định nghĩa liên quan đến người Trung Quốc nói riêng và người Hoa nói chung trong bối cảnh toàn cầu hóa với những đan xen về chủ quyền quốc gia và sắc tộc trong đó Trung Quốc là một đất nước có tầm ảnh hưởng rộng lớn trong khu vực và trên toàn thế giới.

Định nghĩa về người Hoa

Theo Bách khoa toàn thư về người Hoa ở hải ngoại, có nhiều cách để định nghĩa người Hoa nhưng cách dễ hiểu là phân chia những người sống trong phạm vi lãnh thổ Trung Quốc với những người sống bên ngoài. Để dễ hình dung, các tác giả đưa ra một vòng tròn đồng tâm trong đó các “biến thể” mang thuộc tính Trung Hoa được trình bày trong bốn vùng khác nhau, với các đường giới hạn bị đứt gãy ở một số nơi để gợi ý một mức độ thẩm thấu nhất định. Định nghĩa về người Trung Quốc nói riêng và người Hoa nói chung thể hiện trong các vùng trong vòng tròn cũng được diễn giải trong bảng dưới đây:

Trong các định nghĩa nói trên, “người Hoa hải ngoại” hay “Hoa kiều” (Huaqiao trong văn bản tiếng Anh) là một khái niệm đáng lưu ý. Xuất hiện từ thế kỷ 19, thuật ngữ “Hoa kiều” được Chính phủ Trung Quốc sử dụng cho tất cả người Hoa ở nước ngoài từ những năm 1910 trở đi. Theo các tác giả, điều làm phật ý là thuật ngữ này bao hàm tất cả người Hoa như một phần của đất nước Trung Quốc, rằng người Hoa trong nước quan trọng và có một mối quan hệ đặc biệt tồn tại giữa Trung Quốc và Hoa kiều. Hiến pháp năm 1957 và 1984 định nghĩa Hoa kiều là công dân Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa cư trú ở nước ngoài - những người trong phân khúc B1 của vòng tròn đồng tâm nói trên.

Định nghĩa về người Hoa ở Đài Loan cũng không kém phần thú vị. Mới đây, Chen Chuyin, người đã từng đóng thế cho các nữ diễn viên nổi tiếng như Thư Kỳ, Trần Ý Hàm và Lạc Cơ Nhi và sống ở Trung Quốc trong nhiều năm đã thông báo trên mạng xã hội Weibo rằng cô đang chuẩn bị bỏ hộ khẩu ở Đài Loan và đang làm thủ tục đăng ký hộ khẩu ở Trung Quốc. Cô cho biết cũng từ bỏ việc chăm sóc sức khỏe ở Đài Loan và mong nhận được chứng minh nhân dân của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa càng sớm càng tốt. Tuy nhiên, theo truyền thông và báo giới Đài Loan, tuyên bố này là một trường hợp hiếm hoi và cô Chen cũng là người đầu tiên của làng giải trí công khai về ý định muốn nhập quốc tịch Trung Quốc.

Người Hoa ở Singapore

Ngoài Trung Quốc và Đài Loan, không có nơi nào trên thế giới mà người Hoa chiếm đa số tỷ lệ công dân của một quốc gia độc lập và nắm giữ đa số các vị trí ở các cấp chính quyền cao nhất như ở Singapore. Không có gì lạ khi người nước ngoài đặt chân lên đảo Sư tử sẽ nghĩ đây là một xã hội Trung Hoa thu nhỏ, nơi cội nguồn sắc tộc và truyền thống của các bậc tiền nhân Trung Hoa cũng như các giá trị Khổng giáo luôn được gìn giữ và đề cao.

Không có nơi nào trên thế giới mà người Hoa chiếm đa số tỷ lệ công dân của một quốc gia độc lập và nắm giữ đa số các vị trí ở các cấp chính quyền cao nhất như ở Singapore.

Theo phân tích của nhà xã hội học Eddie Khoo, đạo Khổng phù hợp với văn hóa chính trị ở Singapore như quan niệm gia trưởng, tinh thần cộng đồng, óc thực dụng và chủ nghĩa thế tục. Tuy nhiên, Khổng giáo không thể hình thành nền tảng tư tưởng dân tộc của một xã hội đa sắc tộc. Một xã hội vững chắc cần dựa trên các “giá trị được chia sẻ” mà một Sách trắng (White Paper) được Quốc hội Singapore thông qua vào năm 1991 đã định nghĩa là “ưu tiên của quốc gia hoặc cộng đồng đối với cá nhân, tầm quan trọng của gia đình, sự đồng thuận chính trị và hòa hợp sắc tộc và tôn giáo”. Trong khi chỉ trích chế độ chuyên quyền (nepotism) và các mối quan hệ gia đình “có thứ bậc nghiêm ngặt” gắn liền với thực hành Khổng giáo, Sách trắng này lại khẳng định rằng nhiều ý tưởng của Khổng giáo vẫn còn phù hợp với Singapore và nhấn mạnh khái niệm chính phủ phải gồm “những bậc quân tử, những người có nghĩa vụ làm điều tốt cho xã hội, được nhân dân tín nhiệm, quý trọng”.

Trong một bài phát biểu trước Liên đoàn các bang hội Hoa tộc Singapore và Phòng Thương mại và Công nghiệp Hoa kiều Singapore vào năm 1991, Thủ tướng Lý Quang Diệu cho rằng ngoài những giá trị chia sẻ như đã nói ở trên, trong một đất nước đa sắc tộc và văn hóa như Singapore, người Hoa còn phải dựa trên các giá trị truyền thống của mình trong đạo Khổng, đạo Lão và văn hóa dân gian Trung Quốc. Ông Lý cho rằng thành công của Singapore là nhờ vào các giá trị văn hóa của thế hệ thập niên 50-70, bao gồm đức hy sinh, làm việc chăm chỉ, tiết kiệm và ý thức về nghĩa vụ của mỗi người. Theo nhiều nhà nghiên cứu, các giá trị này là một phần cốt lõi của văn hóa Trung Hoa.

Các thực hành văn hóa và ngôn ngữ cũng như hệ thống giá trị chung đặc trưng cho các nhóm dân tộc người Hoa đã trở thành bản sắc không thể thiếu của Singapore. Thật vậy, cho dù tiếng Anh là ngôn ngữ chính trong hành chính và giáo dục, người Singapore gốc Hoa vẫn thích nói chuyện với nhau bằng các phương ngữ phát xuất từ nguồn gốc sắc tộc của gia đình như tiếng Phúc Kiến, Quảng Đông, Triều Châu. Khi Trung Quốc bắt đầu tiến hành cải cách kinh tế với những triển vọng hợp tác kinh doanh với các nước trong khu vực và trên thế giới vào những năm 1980, Singapore đã nhanh chóng đẩy mạnh hơn nữa những nỗ lực trong việc bảo tồn bản sắc con người và ngôn ngữ Trung Hoa. Phong trào nói tiếng Quan thoại (Speak Mandarin Campaign) được cổ động và tổ chức hàng năm ngày càng nhấn mạnh giá trị kinh tế của tiếng Hoa.

Nhìn chung, không khác người Hoa ở nhiều khu vực địa lý khác nhau trên thế giới, người Singapore gốc Hoa luôn quan tâm đến các cơ hội kinh tế tại đây hay với Trung Quốc. Sự tương đồng về ngôn ngữ và truyền thống văn hóa cũng như di sản văn hóa của một trong những nền văn minh liên tục lâu đời nhất trên thế giới luôn là yếu tố hấp dẫn để tìm hiểu, khám phá, khai thác và trải nghiệm không chỉ với người Hoa tại Singapore bất kể họ có là công dân Singapore hay không mà còn cả với nhiều người nước ngoài có cơ hội đến học tập, sinh sống và làm việc trên đảo quốc sư tử.

(*) Giám đốc Công ty Tư vấn Vietnam Global Network, Singapore