Những Biến Tấu Cho Mâm Ngũ Quả Ngày Tết - VnExpress Đời Sống

Tiến sĩ Trần Long, Trưởng bộ môn Văn hóa Việt Nam, khoa Văn hóa học, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TP HCM chia sẻ những điểm thú vị về mâm ngũ quả biến thiên theo thời gian ở các vùng miền.

Ngày cuối năm, trong bàn cỗ được sửa soạn tươm tất dâng tổ tiên hay cúng ông Táo không thể thiếu mâm ngũ quả. Quả (hay sau này bổ sung các sản vật khác) là biểu tượng của sung túc, gửi gắm ý nguyện sinh sôi nảy nở. Ngũ tức 5 - con số chỉ trung tâm, sự sống. Ngũ ở đây cũng là ngũ hành, hội đủ phương hướng (Đông, Tây, Nam, Bắc và trung tâm) với mong muốn năm mới làm việc gì cũng đều hanh thông, thuận lợi.

Chỉ cần hội đủ ngũ hành thì mọi thứ tự khắc tương sinh. Vì thế để cầu tài lộc, may mắn cho năm mới, mâm ngũ quả thường được người Việt chú trọng gom đủ các yếu tố biểu trưng cho ngũ hành, thông qua màu sắc, mùi vị, từ 4 phương...

Màu sắc là tiêu chí dễ nhận thấy nhất, gồm: thổ - vàng (đu đủ, cam, xoài), mộc - xanh (chuối, dừa), kim - trắng (roi, lê), hỏa - đỏ (hồng, táo), thủy - đen (nho, măng cụt, hồng xiêm). Ngoài việc chọn lựa theo màu sắc, người tinh tế, hiểu biết sâu sắc về ngũ hành sẽ chọn phối hợp loại quả hội đủ ngũ vị và hài hòa âm - dương. Ví như đu đủ mát, tính âm (hàn) có tác dụng kích thích hệ tiêu hóa nhưng nếu ăn quá nhiều sẽ dẫn đến đau bụng, vậy nên để cân bằng, cần kết hợp với các loại quả có tính dương, ví dụ hồng xiêm...

Các loại quả thu thập đa dạng từ 4 phương ngụ ý đem tất cả tinh hoa dâng lên cho tổ tiên. Nhưng tùy vào đặc trưng vùng miền, mâm ngũ quả có sự khác biệt rõ nét ở 3 miền: Bắc, Trung, Nam.

Miền Bắc, Trung: Đậm nét ngũ hành, vùng nào quả nấy

Người miền Bắc và Trung có thói quen tùy vào thổ nhưỡng và điều kiện của địa phương mà đưa ra lựa chọn. Ví như miền Bắc chuộng trái Phật thủ, kết hợp với các sản vật phổ biến khác như roi, đu đủ, hồng, hồng xiêm, lê... Quy tắc kết hợp, tương tự đã nói ở trên: màu sắc, mùi vị để đảm bảo đủ 5 màu, cân bằng vị, hòa hợp tính chất, khi ăn không gây ra bệnh hay sự cố sức khỏe.

Đến xứ hoa nắng miền Trung, sự khắc nghiệt của khí hậu và cằn cỗi đất đai hình thành tính cách không quá câu nệ hình thức cho mâm ngũ quả mà quan trọng nhất là sự thành tâm. Mâm cúng mỗi nhà mỗi khác, nguyên liệu đều có sẵn ở quê hương. 

Do đó, bên cạnh trái Phật thủ, người miền Trung thường trưng nải chuối vì hình dáng tương tự bàn tay Phật, mang ý nghĩa cho sự che chở, thương yêu. Nải chuối ôm lấy các loại quả khác như hàm ý cưu mang, bảo bọc mà con người ở chốn đồng chua nước mặn này dành cho nhau. Ngoài ra, các loại quả khác thường dùng đều dễ dàng tìm thấy tại địa phương như cam, dưa hấu, nho...

Ngày nay, với sự phát triển của hạ tầng giao thông và giao thoa văn hóa vùng miền, mâm ngũ quả của miền Bắc, Trung đã có những biến đổi. Các loại trái cây đặc trưng miền Nam như dứa, thanh long, dừa, măng cụt... bắt đầu xuất hiện. Họ cũng kết hợp nhiều sản vật khác vào mâm ngũ quả. 

Miền Nam: Nhiều biến thể theo lối đọc trại âm 

Miền Nam phát triển trong bối cảnh văn hóa phương Tây ảnh hưởng khá mạnh mẽ, từ đây nét văn hóa mang tính thực tế đậm nét hơn và phần duy linh nhạt bớt. Mâm ngũ quả cũng vì vậy mà chịu ít nhiều ảnh hưởng.

Mâm ngũ quả miền Nam được biến thể theo 2 lối: trong chuẩn và ngoài chuẩn. Biến thể trong chuẩn vẫn duy trì được cốt lõi của nguyên tắc "Ngũ", tức đủ 5 quả, nhưng không quan tâm đến màu sắc. Đặc biệt người Nam Bộ rất chuộng chưng mâm ngũ quả lối biến âm hay còn gọi là đọc trại âm. Thế nên mâm ngũ quả thường được biến tấu, ghép tên quả thành những câu nói gửi gắm điều nguyện ước. Ví dụ như: cầu sung vừa đủ xài (mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài), cầu dư vừa đủ xài (mãng cầu, dưa hấu, dừa, đu đủ, xoài)...

Cũng chính từ lối biến âm từ vựng khiến người miền Nam có nhiều kiêng kỵ trong việc chọn các loại trái cây. Chẳng hạn như không chưng những trái: chuối (chúi đầu, chúi cổ, xụi bại); cam (cam chịu); quất (miền Nam gọi là tắc, liên tưởng đến sự tắc nghẽn); lê (lê lết); táo Mỹ (trong miền Nam gọi là bom, dễ liên tưởng đến cháy nổ, hỏa hoạn)...

Bên cạnh đó, trong đời sống, với bản tính phóng khoáng, người miền Nam đã tạo ra nhiều biến thể thú vị, hài hước, mang đậm dấu ấn thời đại, không bị bó buộc trong hệ thống quả, gọi là các biến thể ngoài chuẩn.

Đơn cử như mâm ngũ quả: cầu dư xài líp baga (líp, baga là bộ phận xe đạp - tức cầu mong nhiều của cải), cầu dư xài ẩu (ẩu là ổi, tức xài thoải mái)... Sinh viên trước mùa thi lại bày biện mâm quả của riêng mình: cầu vừa đủ qua môn (trái khổ qua, củ khoai môn)...

Trong thời gian gần đây, nhằm cầu tài lộc, giàu sang, nhiều gia đình có thói quen chưng dầu ăn kết hợp với các loại quả để trở thành mâm ngũ quả "cầu giàu" (dầu ăn đọc trại âm thành giàu). Mâm ngũ quả phổ biến là: cầu giàu vừa đủ xài (mãng cầu, chai dầu ăn, dừa, đu đủ, xoài). Dầu ăn vốn là nguyên liệu nấu ăn quen thuộc, đồng thời khi Tết đến, dầu ăn còn có ý nghĩa biểu tượng của sự hanh thông, giàu có (có màu vàng óng tượng trưng cho phú quý, tài lộc). Do đó ngay khi tháng Chạp vừa chạm ngõ là nhà nhà lại mua dầu ăn để dự trữ hay biếu tặng nhau. 

Dầu ăn còn là yếu tố cần và đủ cho khai bếp đầu năm - một nghi thức bắt nguồn từ tục giữ lửa. Đây cũng là nghi thức hội đủ yếu tố ngũ hành, là cơ sở để vạn sự hạnh thông, khởi nghìn tài lộc năm mới. Cụ thể hơn, dầu ăn có màu vàng óng, sóng sánh đại diện cho hành thủy (chất lỏng), kết hợp cùng hành mộc (đũa tre), hành hỏa (lửa trong bếp), hành kim (nồi niêu xoong chảo), hành thổ (yếu tố trung tâm - người đứng bếp).  

Có một cách biến thể khác là chuyển tất cả loại trái thành cùng dạng lỏng để chưng cùng dầu (quả lúc này hiểu rộng hơn là "của cải" dâng lên chứ không phải trái cây nữa), hay tỉa trái cây thành các sản phẩm trưng bày cho lạ mắt.

Như vậy, tùy theo điều kiện vùng miền, hoàn cảnh, mâm ngũ quả có thể được bày trí và chọn lựa các nguyên liệu khác nhau. Điều quan trọng nhất, cần đảm bảo ý nghĩa mỹ học, tính ứng dụng, đặt vào đó tất cả sự thành tâm, vun vén nguyện ước cho một năm mới tràn sung túc, đầy tài lộc.

Hoài Nhơn