Ô Liu – Wikipedia Tiếng Việt

Ô liu
Khoảng thời gian tồn tại: Pleistocene muộn tới hiện tại, 0.06–0 triệu năm trước đây TiềnꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N ↓
Tình trạng bảo tồn
Thiếu dữ liệu  (IUCN 3.1)[1]
Phân loại khoa học
Giới:	Plantae
nhánh:	Tracheophyta
nhánh:	Angiospermae
nhánh:	Eudicots
nhánh:	Asterids
Bộ:	Lamiales
Họ:	Oleaceae
Chi:	Olea
Loài:	O. europaea
Danh pháp hai phần
Olea europaeaL.
Bản đồ phân bố của Olea europaea s.l.

Ô liu (phiên âm từ tiếng Pháp olive; danh pháp khoa học: Olea europaea) là một loại cây nhỏ thuộc Họ Ô liu (Oleaceae). Vùng bản địa của ô liu là miền duyên hải Địa Trung Hải, đến Iran ven bờ nam biển Caspi. Trái ô liu là một nông phẩm giá trị ở vùng Địa Trung Hải dùng để làm dầu ô liu.

Miêu tả

[sửa | sửa mã nguồn]

Cây ô liu, Olea europaea, là một cây xanh quanh năm hoặc cây bụi có nguồn gốc từ Địa Trung Hải Châu Âu, Châu Á và Châu Phi. Nó ngắn và thấp, và hiếm khi vượt quá 8 - 15 mét. một giống duy nhất bao gồm 40.000 cây chỉ được tìm thấy ở khu vực xung quanh Pisciotta thuộc vùng Campania, miền nam nước Ý thường vượt quá con số này, với đường kính thân tương ứng lớn. Các lá màu xanh, thuôn dài, kích thước dài 4 – 10cm chiều dài và 1–3 cm chiều rộng. Thân cây thường lồi lõm và xoắn.

Hoa ô liu thường có màu trắng và có lông, với đài hoa và tràng hoa có 10 khe, hai nhị, và nhụy hoa, nở thành chùm mọc ra từ nách lá, Quả ô liu là một quả nhỏ dài 1 - 2,5 cm khi quả chín, thịt mỏng hơn và nhỏ hơn ở cây mọc dại so với cây ăn quả. Ô liu được thu hoạch ở giai đoạn có màu xanh lá cây đến màu tím. Ô liu đen đóng hộp thường được làm thêm màu đen nhân tạo và có thể chứa gluconat sắt hóa học để cải thiện vẻ bên ngoài.

Phân loại

[sửa | sửa mã nguồn]

Sáu phân loài mọc tự nhiên của Olea europaea phân bố trên một phạm vi rộng:[2][3][4]

• O e. europaea (Lưu vực Địa Trung Hải)

Olea europaea var. sylvestris được coi là ô liu hoang dại của Địa Trung Hải, là một giống ô liu đặc trưng bởi giống này mang trái nhỏ hơn so với ô liu thông thường.

• O e. cuspidata (từ Nam Phi khắp Đông Phi, Ả Rập đến Tây Nam Trung Quốc)
• O e. cerasiformis (Madeira); còn được gọi là Olea maderensis
• O e. guanchica (Quần đảo Canaria)
• O e. laperrinei (Algérie, Sudan, Niger)
• O e. maroccana (Ma-rốc)

Phân loài O. e. cerasiformis là thể tứ bội, và O. e. maroccana là thể lục bội.[5] Các dạng ô liu mọc dại đôi khi được coi là loài Olea oleaster. Những quả ô liu được gọi là ô liu trắng và ô liu đen ở Đông Nam Á thực ra không phải là ô liu, chúng là các loài cây trám.[6]

Trồng trọt

[sửa | sửa mã nguồn]

Hàng trăm giống cây ô liu được biết đến.[7][8] Các giống ô liu có tác động đáng kể đến màu sắc, kích thước, hình dạng và đặc điểm sinh trưởng cũng như chất lượng của dầu ô liu.[7] Giống ô liu có thể được sử dụng chủ yếu để lấy dầu hoặc ăn.

Vì nhiều giống ô liu có khả năng không có quả hoặc gần như vậy, chúng thường được trồng theo cặp với một giống chính duy nhất và một giống thứ cấp được chọn để có khả năng thụ phấn cho cây chính. Trong thời gian gần đây, khoa học đang nỗ lực đã được hướng đến việc sản xuất các giống cây lai với các đặc tính hữu ích cho nông dân, chẳng hạn như kháng bệnh,[9] tăng trưởng nhanh và cây trồng lớn hơn hoặc phù hợp hơn.

Lịch sử

[sửa | sửa mã nguồn]

Thời tiền sử

[sửa | sửa mã nguồn]

Bằng chứng hóa thạch cho thấy cây ô liu có nguồn gốc cách đây khoảng 20–40 triệu năm trong kỷ Oligocen, ở khu vực ngày nay tương ứng với Ý và lưu vực phía đông Địa Trung Hải. Cây ô liu được trồng lần đầu tiên cách đây khoảng 7.000 năm ở các vùng Địa Trung Hải.

Ô liu có thể ăn được dường như đã tồn tại với con người trong khoảng 5.000 đến 6.000 năm, bắt đầu từ thời kỳ đồ đồng sớm (3150-1200 TCN). Nguồn gốc của nó có thể được bắt nguồn từ Levant dựa trên các bảng viết, hố ô liu và các mảnh gỗ được tìm thấy trong các ngôi mộ cổ.

Tổ tiên trước đây của ô liu được trồng là không rõ. Hóa thạch phấn hoa Olea đã được tìm thấy ở Macedonia và những nơi khác xung quanh Địa Trung Hải, cho thấy chi này là một yếu tố ban đầu của hệ thực vật Địa Trung Hải. Những chiếc lá hóa thạch của Olea được tìm thấy trong các Palaeosols của hòn đảo núi lửa Santorini (Thera) của Hy Lạp và có niên đại khoảng 37.000 năm trước Công nguyên. Dấu hiệu ấu trùng của ruồi trắng ô liu Aleurolobus (Aleurodes) olivinus được tìm thấy trên lá. Loài côn trùng tương tự ngày nay thường được tìm thấy trên lá ô liu, cho thấy mối quan hệ đồng tiến hóa động thực vật không thay đổi kể từ thời điểm đó. Những chiếc lá được tìm thấy trên cùng một hòn đảo có niên đại khoảng 60.000 năm trước Công nguyên, khiến chúng trở thành những cây ô liu lâu đời nhất được biết đến từ Địa Trung Hải.

Từ năm 3000 trước Công nguyên, ô liu đã được trồng phổ biến ở Crete; chúng có thể là nguồn gốc của nền văn minh Minos.

Bên ngoài Địa Trung Hải

[sửa | sửa mã nguồn]

Ô liu không có nguồn gốc từ châu Mỹ. Những người thực dân Tây Ban Nha đã mang ô liu đến châu Mỹ, nơi việc trồng trọt của nó phát triển ở Peru, Chile và Argentina ngày nay. Những cây con đầu tiên từ Tây Ban Nha được Antonio de Rivera trồng ở Lima vào năm 1560. Việc trồng cây ô liu nhanh chóng phổ biến dọc theo các thung lũng của bờ biển Thái Bình Dương khô hạn của Nam Mỹ nơi có khí hậu tương tự như Địa Trung Hải. Các nhà truyền giáo Tây Ban Nha truyền cây vào thế kỷ 18 ở California. Nó được trồng lần đầu tiên tại Mission San Diego de Alcalá vào năm 1769 hoặc muộn hơn vào khoảng năm 1795. Các vườn cây ăn quả được bắt đầu ở các nhiệm vụ khác, nhưng vào năm 1838, một cuộc kiểm tra chỉ tìm thấy hai vườn ô liu ở California. Trồng trọt để lấy dầu dần dần trở thành một lĩnh vực thương mại rất thành công từ những năm 1860 trở đi. Tại Nhật Bản, việc trồng thành công cây ô liu đầu tiên xảy ra vào năm 1908 trên đảo Shodo, nơi trở thành cái nôi của nghề trồng ô liu. Ước tính có khoảng 865 triệu cây ô liu trên thế giới hiện nay (tính đến năm 2005), và phần lớn trong số này được tìm thấy ở các nước Địa Trung Hải, với các khu vực biên giới truyền thống chỉ chiếm không quá 25% diện tích trồng ô liu và 10% sản lượng dầu sản xuất.

Giá trị dinh dưỡng

[sửa | sửa mã nguồn] Ô liu xanh

Marinated green olives
Giá trị dinh dưỡng cho mỗi 100 g (3,5 oz)
Năng lượng	609 kJ (146 kcal)
Carbohydrat	3,84 g
Đường	0,54 g
Chất xơ	3,3 g
Chất béo	15,32 g
Chất béo bão hòa	2,029 g
Chất béo không bão hòa đơn	11,314 g
Chất béo không bão hòa đa	1,307 g
Protein	1,03 g
Vitamin và khoáng chất Vitamin Lượng %DV† Vitamin A equiv.β-Carotenelutein zeaxanthin 2% 20 μg2%231 μg510 μg Thiamine (B1) –% 0,021 mg Riboflavin (B2) –% 0,007 mg Niacin (B3) –% 0,237 mg Vitamin B6 –% 0,031 mg Folate (B9) 1% 3 μg Choline –% 14,2 mg Vitamin E –% 3,81 mg Vitamin K –% 1,4 μg Chất khoáng Lượng %DV† Calci 4% 52 mg Sắt –% 0,49 mg Magiê 3% 11 mg Phốt pho 0% 4 mg Kali 1% 42 mg Natri 68% 1556 mg
Thành phần khác	Lượng
Nước	75.3 g
Full Link to USDA Database entry
† Tỷ lệ phần trăm được ước tính dựa trên khuyến nghị Hoa Kỳ dành cho người trưởng thành,[10] ngoại trừ kali, được ước tính dựa trên khuyến nghị của chuyên gia từ Học viện Quốc gia.[11]

Văn hóa đại chúng

[sửa | sửa mã nguồn]

Đây là một trong những loại cây được nhắc đến nhiều trong các tác phẩm văn học phương Tây. Trong tác phẩm Odyssey và Iliad của Homer, nhân vật Odysseus bò dưới hai nhánh cây ô liu được trồng trong một nhà kho.

Hình ảnh

[sửa | sửa mã nguồn]

• 
• 
• 
• 

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn] Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện về Ô liu.

1. ^ Magos Brehm, J.; Draper Munt, D.; Kell, S.P. (2011). "Olea europaea (errata version published in 2016)". The IUCN Red List of Threatened Species 2011. e.T63005A102150835. Lưu trữ bản gốc ngày 30 tháng 6 năm 2021. Truy cập ngày 26 tháng 6 năm 2021.
2. ^ Green PS (2002). "A revision of Olea L. (Oleaceae)". Kew Bulletin. 57 (1): 91–140. Bibcode:2002KewBu..57...91G. doi:10.2307/4110824. JSTOR 4110824.
3. ^ Besnard G, Rubio de Casas R, Christin PA, Vargas P (2009). "Phylogenetics of Olea (Oleaceae) based on plastid and nuclear ribosomal DNA sequences: Tertiary climatic shifts and lineage differentiation times". Annals of Botany. 104 (1): 143–160. doi:10.1093/aob/mcp105. PMC 2706730. PMID 19465750.
4. ^ Brito, Gina; Loureiro, João; Lopes, Tina; Rodriguez, Eleazar; Santos, Conceição (2008). "Genetic characterisation of olive trees from Madeira Archipelago using flow cytometry and microsatellite markers". Genetic Resources and Crop Evolution. 55 (5): 657. Bibcode:2008GRCEv..55..657B. doi:10.1007/s10722-007-9268-8.
5. ^ Besnard G, Garcia-Verdugo C, Rubio de Casas R, Treier UA, Galland N, Vargas P (2008). "Polyploidy in the Olive Complex (Olea europaea): Evidence from Flow Cytometry and Nuclear Microsatellite Analyses". Annals of Botany. 101 (1): 25–30. doi:10.1093/aob/mcm275. PMC 2701839. PMID 18024415.
6. ^ "Buah Ca-na, Chinese White Olive". National Parks Board (bằng tiếng Anh). Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 2 năm 2019. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2019.
7. ^ a b World Olive Encyclopedia, International Olive Council, 1996, ISBN 978-8401618819
8. ^ Lanza, Fabrizia (2012). Olive: A Global History. Reaktion Books. tr. 106–110. ISBN 978-1-86189-972-9.
9. ^ Valverde P, Barranco D, López-Escudero FJ, Díez CM, Trapero C (ngày 22 tháng 2 năm 2023). "Efficiency of breeding olives for resistance to Verticillium wilt". Frontiers in Plant Science. 14. Bibcode:2023FrPS...1449570V. doi:10.3389/fpls.2023.1149570. PMC 9994353. PMID 36909426.
10. ^ United States Food and Drug Administration (2024). "Daily Value on the Nutrition and Supplement Facts Labels". Truy cập ngày 28 tháng 3 năm 2024.
11. ^ National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine; Health and Medicine Division; Food and Nutrition Board; Committee to Review the Dietary Reference Intakes for Sodium and Potassium (2019). Oria, Maria; Harrison, Meghan; Stallings, Virginia A. (biên tập). Dietary Reference Intakes for Sodium and Potassium. The National Academies Collection: Reports funded by National Institutes of Health. Washington (DC): National Academies Press (US). ISBN 978-0-309-48834-1. PMID 30844154.{{Chú thích sách}}: Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)

Bài viết Bộ Hoa môi này vẫn còn sơ khai. Bạn có thể giúp Wikipedia mở rộng nội dung để bài được hoàn chỉnh hơn.

• x
• t
• s