Phân Tích Tính Nguyên Hợp Của Văn Học Dân Gian, Cụ Thể Là ... - 123doc

Có thể nói, ở bất cứ dân tộc, châu lục nào khi chưa có văn học viết thì văn học dân gian là bộ phận chính của nền văn học và văn hóa của dân tộc đó. Đến khi văn học viết xuất hiện thì văn học dân gian không vì thế mà bị triệt tiêu. Hai dòng văn học này vẫn tồn tài và phát triển song hành, có sự tác động tương hỗ lẫn nhau. Đặc biệt là các dân tộc thiểu số trên lãnh thổ Việt Nam, văn học dân gian hầu như là bộ phận chủ yếu trong toàn bộ giá trị sáng tạo văn học của họ.

TÍNH NGUYÊN HỢP TRONG VĂN HỌC DÂN GIAN

1 MỞ ĐẦU

Có thể nói, ở bất cứ dân tộc, châu lục nào khi chưa có văn học viết thì văn học dân gian là bộ phận chính của nền văn học và văn hóa của dân tộc đó Đến khi văn học viết xuất hiện thì văn học dân gian không vì thế mà bị triệt tiêu Hai dòng văn học này vẫn tồn tài và phát triển song hành, có sự tác động tương hỗ lẫn nhau Đặc biệt là các dân tộc thiểu số trên lãnh thổ Việt Nam, văn học dân gian hầu như là bộ phận chủ yếu trong toàn bộ giá trị sáng tạo văn học của họ

Từ vốn văn học dân gian, ta hiểu được truyền thống sáng tạo thẩm mỹ cùa các cộng đồng người trên lãnh thổ Việt Nam qua các thế hệ Điều đó nói lên rằng truyền thống sáng tạo thẩm mỹ vừa tuân theo những quy luật chung của quá trình lao động nghệ thuật toàn nhân loại nhưng lại mang bản sắc dân tộc độc đáo Và thiết thực hơn, ta có thể chắt lọc từ trong di sản văn hóa dân gian những chất liệu quý cho chiến lược phát triển con người Việt Nam mới hiện nay, phục vụ cho sự nghiệp xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc

Vậy văn học dân gian là gì?

Văn học dân gian là những sáng tác tập thể truyền miệng của nhân dân lao động, trong đó thành phần nghệ thuật ngôn từ chiếm vị trí quan trọng và bao giờ cũng có mối liên hệ với các yếu tố nghệ thuật và phi nghệ thuật khác Văn học dân gian ra đời

từ thời nguyên thủy và trải qua thời kì phát triển lâu dài trong xã hội có giai cấp, tiếp tục tồn tại trong xã hội ngày nay

Văn học dân gian có bốn đặc trưng cơ bản: tính nguyên hợp, tính truyền miệng, tính tập thể và tính dị bản Trong đó, tính nguyên hợp là một đặc trưng tiêu biểu

nhất của văn học dân gian Vậy tính nguyên hợp của văn học dân gian là gì? Và được thể hiện qua các thể loại ra sao? Chúng ta hãy cùng tìm hiểu ngay sau đây

2 NỘI DUNG

2.1 Tính nguyên hợp của văn học dân gian.

a Khái niệm:

“Nguyên” là khởi nguồn, “hợp” là kết hợp Nguyên hợp là sự kết hợp ngay từ lúc khởi nguồn, lúc tác phẩm bắt đầu được sinh ra

Tính nguyên hợp theo V.E Guxép đó là “Sự dính liền nhau ngay từ ban đầu của các loại hình khác nhau trong sáng tạo văn hóa” Hay giải thích một cách dễ hiểu như phó giáo sư Chu Xuân Diên là “ có sự hòa lẫn, trộn lẫn với nhau một cách tự nhiên vốn có của nhiều yếu tố khác nhau ở dạng những yếu tố này chưa từng bị phân hóa”

Trong khi chú ý đến tính chất phức tạp của tính nguyên hợp về hình thái ý thức văn học dân gian, các nhà nghiên cứu vẫn phải xác định bản chất của văn học dân gian xem đó trước hết là những sáng tác nghệ thuật, trong đó có tính nguyên hợp về hình thái ý thức được thể hiện qua hình tượng nghệ thuật Mặt khác, tính nguyên hợp đó không phải là như nhau ở các thể loại văn học dân gian khác nhau và trong những giai đoạn phát triển lịch sử khác nhau của lịch sử văn học dân gian Mối quan

hệ của hoạt động thực tiễn và tính nguyên hợp về hình thái ý thức xã hội bao giờ cũng làm cho văn học dân gian sinh động và đa dạng

Cuộc sống của văn học dân gian không phải là cuộc sống dưới hình thức văn bản

mà là cuộc sống gắn liền với một môi trường sinh hoạt nhất định của văn học dân gian Do đó cuộc sống của văn học dân gian được biểu hiện thành vô số hình thức sinh hoạt, những hình thức sinh hoạt này cũng phong phú đa dạng như bản thân những hình thức sinh hoạt trong đời sống thực tiễn của nhân dân

b Đặc trưng:

Văn học dân gian có ba đặc trưng: tính nguyên hợp về hình thái ý thức văn học dân gian, tính nguyên hợp về ngoại hình nghệ thuật và tính nguyên hợp của văn học dân gian biểu hiện ở sự chưa tách rời với đời sống thực tiễn

o Tính nguyên hợp về hình thái ý thức của văn học dân gian.

Văn học dân gian là một hình thái ý thức xã hội phức tạp và tính nguyên hợp về hình thái ý thức của văn học dân gian có nguồn gốc và là một biểu hiện của sự nhận thức nguyên hợp của người nguyên thủy Nhưng không phải chỉ có sự nhận thức nói chung của người nguyên thủy có tính chất nguyên hợp mà cả sự nhận thức thẩm mỹ nói riêng của người nguyên thủy cũng có tính chất nguyên hợp

Như vậy, tính nguyên hợp về hình thái ý thức là bản chất chung của toàn bộ cơ cấu văn học dân gian cổ truyền Văn học dân gian mang trong nó những yếu tố về nghệ thuật, tôn giáo, triết học… Điều này phản ánh ý thức xã hội còn ở dạng nguyên khôi chưa có sự phân hóa thành các dạng thức khác nhau

Qua đó, có thể nói, văn học dân gian là cuốn bách thư toàn khoa của mấy nghìn năm bao gồm các hình thức sinh hoạt, phong tục tập quán, lễ giáo, kinh nghiệm sống

về vật chất và tinh thần

o Tính nguyên hợp về loại hình nghệ thuật.

Tính nguyên hợp của văn học dân gian còn thể hiện ở sự chưa tách rời các loại hình nghệ thuật trong tổng thể Folklore Nghĩa là trong nội bộ nghệ thuật nguyên thủy chưa có sự phân hóa rõ rệt và sự phát triển của các loại hình nghệ thuật khác nhau Điều đó biểu hiện rõ ở chỗ trong văn học dân gian thành phần ngôn từ có sự gắn bó chặt chẽ với các thành phần khác như: vũ đạo, âm nhạc, tạo hình… mà trong

sự kết hợp ấy, ngôn từ đóng vai trò chủ yếu Tính nguyên hợp là một hiện tượng tự nhiên vốn có của một kiểu nghệ thuật không chuyên Nó là một vấn đề thuộc về bản chất tồn tại của loại hình nghệ thuật này chứ không phải do ai tự ý đặt ra

Chẳng hạn, khi trình diễn một bài ca dao, ta có thể thấy sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa ngôn ngữ và phương tiện âm nhạc Ví dụ khi hát bài “ Trúc xinh trúc mọc đầu đình / Em xinh em đứng một mình càng xinh” người ta có thể hát theo các làn điệu khác nhau như Quan họ Bắc Ninh hay làn điệu nhịp đuổi của sân khấu chèo Hay khi

kể chuyện cổ tích, người ta phối hợp giữa giọng kể với nét mặt, cử chỉ, điệu bộ để làm cho câu chuyện hấp dẫn người nghe hơn Khi diễn xướng những bài ca nghi lễ, ngoài các nghi lễ được tiến hành chúng ta còn thấy người ta phối hợp những hình thức đọc, hát, nhảy, múa trong quá trình diễn xướng Do đó có sự phân biệt về tính nguyên hợp của văn học dân gian và các loại hình nghệ thuật mang tính văn học sân khấu, điện ảnh như sau:

Thứ nhất: Xét về quá trình hình thành của một loại hình nghệ thuật trong lịch sử.

Sự ra đời của loại hình nghệ thuật nhiều thành phần là kết quả của sự phát triển nhiều nghệ thuật loại hình một thành phần Vì nó chỉ xuất hiện khi có sự chuyên môn hóa các hoạt động sản xuất tinh thần

Văn học dân gian ra đời từ nhận thức nguyên hợp của người nguyên thủy và tiếp tục tốn tại đến các thời kì sau này Điều đó thể hiện qua một số loại hình dân gian có

quan hệ về mặt nguồn gốc với các hoạt động lao động tập thể, hội hè và nghi lễ của

xã hội nguyên thủy, một số khác ra đời trong xã hội có giai cấp nhưng vẫ tiếp tục kế thừa, cải biên và phát triển nhiều truyền thống của nghệ thuật truyền thống thời nguyên thủy Những truyền thống nguyên hợp đó sở dĩ vẫn còn sức sống trong văn học dân gian sau này là vì trong suốt quá trình phát triển lịch sử của nó, văn học dân gian luôn luôn tồn tại như một loại nghệ thuật không chuyên môn hóa, như một hoạt động tinh thần luôn luôn gắn bó với hoạt động thực tiễn Song tính nguyên hợp

về loại hình nghệ thuật của văn học dân gian không chỉ có thể cắt nghĩa bằng các điều kiện lịch sử - xã hội, mà còn có thể cắt nghĩa được bằng những đặc điểm của sự nhận thức thực tại bằng nghệ thuật Do đó văn học dân gian có tính nguyên hợp

Thứ hai: Xét quá trình sáng tác và diễn xướng của tác phẩm.

Ở những loại hình nghệ thuật tổng hợp, sự sáng tạo các thành phần nghệ thuật được thực hiện một cách độc lập có ý thức bởi các cá nhân khác nhau Do đó, quá trình sáng tác và diễn xướng có khoảng cách nhất định Ở văn học dân gian, quá trình sáng tác và diễn xướng nhập thành một và được thực hiện bởi một cá nhân

Như vậy văn học dân gian là kết quả hay nói đúng hơn là biểu hiện của sự nhận thức thẩm mỹ nguyên hợp có từ thời nguyên thủy và tồn tại qua các thời kì lịch sử sau này trong lĩnh vực không chuyên môn hóa của sự sản xuất nghệ thuật Vì vậy, có thể gọi văn học dân gian là một loại hình nghệ thuật tổng hợp

o Tính nguyên hợp của văn học dân gian biểu hiện ở sự chưa tách rời với đời sống thực tiễn.

Văn học dân gian gắn liền với đời sống sinh hoạt của nhân dân với tư cách là một nhân tố tham gia cấu thành tổng thể Nó ít nhiều bị quy định bởi những thể thức của hình thức sinh hoạt, của phong tục tập quán gắn với những thời gian nhất định trong cuộc sống gia đình, đời sống xã hội của nhân dân Ví dụ như sự gắn bó của sử thi Tây

Nguyên với đời sống nhân dân Tây Nguyên, sự gắn bó của dân ca lao động với những hoàn cảnh nhất định trong cuộc sống của nhân dân lao động…

Tính nguyên hợp dẫn đến tính đa chức năng của văn học dân gian Trong văn học dân gian, chức năng nhận thức, chức năng giáo dục, chức năng thẩm mỹ và chức năng sinh hoạt hợp thành một thể thống nhất không phải là không có lí do mà văn học dân gian đã trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học khác nhau

Các nhà nghiên cứu triết học nhận thấy trong thần thoại, trong tục ngữ những vấn

đề về nhận thức luận của người xưa

Các nhà nông học, y học nhận thấy trong đó những kinh nghiệm làm ăn, dưỡng sinh và chữa bệnh

Các nhà xã hội học tìm thấy trong truyện cổ tích, cao dao những bài học về cách ứng xử giữa người với người

Nói như Pôn Laphac văn học dân gian là “Bộ bách khoa toàn thư về kiến thức, tôn giáo, triết học của nhân dân”

V.E Guxép có lí khi nhận xét rằng “ Văn học dân gian vừa là nghệ thuật vừa không phải là nghệ thuật” vì trong đó có sự phản ánh hiện thực bằng hiện tượng nghệ thuật và có cả vai trò của những yếu tố ohi nghệ thuật Chẳng hạn khi nghiên cứu sử thi Đăm Săn chúng ta không thể không tìm hiểu về tục nối dây trong đời sống của đồng bào Ê Đê, về tổ chức buôn làng, về mái nhà Rông…

Hay nghiên cứu về truyền thuyết, chúng ta không thể không truy tìm về cơ sở để trên cái nền đó mà chấp đôi cánh “thơ” và “mộng” Đó là các nhân vật và sự kiện lịch sử đích thức

Chúng ta không lấy làm lạ vì sao Thần thoại nước ta lại là đối tượng nghiên cứu của văn học dân gian, các nước khác thì đặt vào khoa Dân tộc học hoặc có nước coi nghiên cứu thần thoại là một ngành khoa học riêng, tách khỏi văn học dân gian và dân tộc học Chính tính đa chức năng của văn học dân gian dẫn đến tình trạng đó

2.2 Tính nguyên hợp của thể loại thần thoại.

Tính nguyên hợp thể hiện trên rất nhiều phương diện, đó có thể là sự kết hợp của nhiều nội dung, mục đích, đề tài sáng tạo (ví dụ, sự tích Trầu cau kể về tục lệ ăn trầu – một phong tục tốt đẹp của người Việt cổ và chế độ hôn nhân tiến bộ một vợ một chồng) Có thể đó là sự kết hợp của nhiều loại văn học, nhiều phương thức diễn xướng khác nhau (dân ca là sự kết hợp giữa phần lời và phần nhạc, truyện thơ dân gian có sự kết hợp giữa truyện và thơ tức là sự kết hợp của tự sự và trữ tình)

Song ta thấy ở thể loại thần thoại, tính nguyên hợp thể hiện một cách điển hình nhất, tạo ra đặc trưng của nó so với các thể loại khác

a Tính nguyên hợp của thần thoại thể hiện ở các hình thái ý thức xã hội khác nhau.

Thần thoại là sáng tạo trí tưởng tượng tập thể của toàn dân, phản ánh khái quát hiện thực dưới dạng vị thần được nhân cách hóa hoặc những sinh thể có linh hồn, dù đặc biệt hay phi thường đến mấy vẫn được người nguyên thủy nghĩ và cho là hoàn toàn có thực

Tuy thần thoại tồn tại như những truyện kể về thế gian nhưng nó không hẳn là một thể loại ngôn từ, mà là những ý niệm, biểu tượng nhất định về thế giới Bên cạnh đó, cảm quan thần thoại nói chung không chỉ bộc lộ trong những hình thức khác (nghi lễ, lễ thức, điều răn dạy), bài ca, vũ điệu…

Đặc điểm của thần thoại thể hiện rõ nhất trong văn hóa nguyên thủy nơi mà vị trí của thần thoại trong tâm thức của cộng đồng có thể coi tương đương với “văn hóa tinh thần” và “khoa học” thời cận hiện đại

Trong đời sống của các cộng đồng người nguyên thủy, thần thoại là một hệ thống

mà nhờ đó con người tri giác và mô tả thế giới bằng các biểu tượng của hệ thống ấy

Do đó có thể coi thần thoại là nguyên hợp của xã hội nguyên thủy

Trong thần thoại chứa đựng mầm mống của tôn giáo, triết học, pháp luật, sử học, văn học nghệ thuật… Những khát vọng không thôi nhận thức đúng quy luật khách quan tạo ra một vũ trụ về nhân sinh quan cùng việc duy trì những tập tục, lề lối sống của cộng đồng, một tư duy suy nguyên có hệ thống bắt đầu, sự tồn tại những biểu tượng phản ánh con người đang vươn lên khẳng định mình trước thiên nhiên… tất

cả điều đó đều có trong thần thoại Nó là một tổng thể nguyên hợp đa yếu tố

Ta thấy bản chất các

hình tượng Folklore

thường là tích hợp nhiều

lớp biểu tượng và nhiều

giá trị, do vậy những biểu

tượng và giá trị thần

thoại là đặc trưng mà

thường đó là lớp hữu

thức, lớp có sau gắn liền

với ý thức cộng đồng và

quốc gia

Trong thần thoại “Sơn Tinh, Thủy Tinh”, giáo sư Nguyễn Tấn Đắc trong công trình

“Đọc lại Sơn Tinh, Thủy Tinh” đã công phu bóc lớp biểu tượng “chống lũ lụt” mang

tính hữu thức và đương đại thì cũng làm hé lộ cái nhân lõi đầu tiên nay đã trở thành

vô thức, đó là phản ánh một đặc trưng xã hội thời kì đầu của người Việt cổ với hình thái hôn nhân tranh cướp phụ nữ mà tàn dư của nó để lại ở nhiều dân tộc

b Tính nguyên hợp của thần thoại thể hiện ở thành phần nghệ thuật.

Tính nguyên hợp chi phối tất cả các thành phần nghệ thuật, các yếu tố, chất liệu tạo nên bản thân nó như ngôn từ, nhạc, vũ, hóa trang… đều nhất loạt tham gia sinh hoạt vào một biểu tượng thần thoại tổng thể Vì vậy phải quan sát cuộc sống thực của một tác phẩm dân gian qua việc sử dụng, lưu truyền và biểu diễn của nhân dân mới nhận rõ tính nguyên hợp Bởi văn học dân gian là một nghệ thuật tổng hợp và đầy đủ, tự nhiên và mạnh mẽ trong môi trường phù hợp với chức năng của nó

Ở đây, thần thoại như chưa tách khỏi môi trường sống, nó chưa bị phân hóa đến mức tồn tại như một văn học dân gian, đã được ghi chép thành văn, có cuộc sống tương đối độc lập như nhiều thần thoại của người Việt Chính trong tang lễ của người Mường, ta được nghe diễn kể cả hệ thống thần thoại của họ, chủ yếu tập trung trong “Đẻ đất, đẻ nước”, chính trong dịp lễ đầu xuân của người Thái, ta được nghe diễn kể lại hệ thống truyện và các then (các thần) nói về quá trình di chuyển và định cư nhuốm màu sắc thần kì của người Thái

Chính trong nghi lễ cúng mừng năm mới của buôn làng người Ê Đê ta được nghe diễn kể về các sự tích liên quan đến AiĐiÊ (ông trời) và các Yàng (thần) khác của họ

Các dân tộc khác cũng diễn ra các hình thức sinh hoạt nghi lễ thần thoại tương tự như vậy

c Tính nguyên hợp của thần thoại thể hiện ở sự chưa tách rời với đời sống thực tiễn.

Sự nguyên hợp giữa các yếu tố thuộc quan hệ thực tiễn và quan hệ tinh thần của con người với thực tế khách quan Từ một hạch đá, người ta ghè đẽo thành một chiếc rìu đá, chiếc rìu này có thể được quan niệm vừa là công cụ tiện lợi cho năng suất lao động cao hơn là những hòn đá cuội tự nhiên, vừa là vật thiêng liêng bởi vì

nó là con của “mẹ đá thiêng liêng”, vừa là kết tinh của công sức lao động nhọc nhằn cùng một trí tưởng tượng rất khó khăn để có Trong chiếc rìu đó hòa lẫn nhuần nhuyễn hai yếu tố văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần

Một con thú mới được săn bắt về, ta coi nó là sản phẩm của lao động, là thức ăn, đồng thời cũng có thể coi nó là một vị cứu tinh đã hiến sinh nuôi sống cộng đồng mình Tư duy của những người cổ xưa là như vậy

Các thần thoại Lạc Long Quân, Sơn

Tinh, Phù Đổng Thiên Vương đã

phản ánh lịch sử nhưng đã được cho

qua lăng kính kì diệu của óc tưởng

tượng, chất phát và táo bạo, của

niềm tin tưởng và tự hào về lịch sử

dân tộc Nguồn gốc dân tộc đã được

thần thánh hóa, “con Rồng cháu

Tiên” thành ngữ đó đã trở nên quen

thuộc với nhân dân bao đời nay

Hình tượng “bọc trăm trứng nở trăm con” có hình tượng lịch sử của nó, đó là sự sinh sôi, nảy nở của những thị tộc vốn cùng một nguồn gốc nhưng nó còn có một ý nghĩa lớn hơn đó là tình đồng bào thắm thiết đã hình thành trong cuộc đấu tranh gian khổ

và trường kì để xây dựng và bảo vệ đất nước