Quy Hoạch đô Thị Thông Minh Hướng Phát Triển Bền Vững

Thực hiện chủ trương của Chính phủ về phát triển các đô thị bền vững thông qua việc xây dựng các đô thị thông minh, nhiều địa phương đã bắt tay vào xây dựng và phê duyệt các đề án, định hướng phát triển đô thị thông minh. Tính đến thời điểm tháng 6/2021, cả nước có 38/63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương đã hoặc đang triển khai đề án phát triển đô thị thông minh; khoảng 30 tỉnh đã triển khai phát triển một số dịch vụ về đô thị thông minh; 12 tỉnh đã triển khai trung tâm điều hành đô thị thông minh; 13 tỉnh đã triển khai ứng dụng dịch vụ du lịch thông minh; khoảng trên 10 tỉnh triển khai các ứng dụng về giao thông thông minh, kiểm soát trật tự an toàn giao thông…Tuy nhiên, trong quá trình triển khai có thể nhận thấy để kiến tạo, kiểm soát được sự phát triển đô thị nhanh, mạnh và hiệu quả theo hướng bền vững, tạo ra những đô thị thông minh và đáng sống; đồng thời bắt kịp xu hướng phát triển trên thế giới thì việc thực hiện các quy hoạch đô thị với việc ứng dụng các thành tựu của CMCN 4.0 là điều hết sức cần thiết.

Quy hoạch đô thị thông minh

Sự hình thành của quy hoạch đô thị thông minh

Khái niệm về quy hoạch đô thi theo Luật Quy hoạch được hiểu là việc tổ chức không gian, kiến trúc, cảnh quan đô thị, hệ thống công trình hạ tầng kỹ thuật, công trình hạ tầng xã hội và nhà ở để tạo lập môi trường sống thích hợp cho người dân sống trong đô thị và được thể hiện thông qua đồ án quy hoạch đô thị. Trong công cuộc phát triển đô thị được lập lên nhằm định hướng phát triển đô thị một cách tối ưu hướng tới một nền kinh tế đô thị với các sản phẩm mới có giá trị gia tăng cao; xã hội công bằng văn minh; giảm thiểu sử dụng tài nguyên, khuyến khích năng lượng tái tạo, giảm ô nhiễm, phát thải và thúc đẩy các công nghệ môi trường, trong đó cần đáp ứng yêu cầu ứng dụng công nghệ môi trường, trong đó cần đáp ứng yêu cầu ứng dụng công nghệ thông minh trong quản lý phát triển đô thị - Quy hoạch đô thị thông minh được hình thành từ đây.

Vai trò, bản chất của quy hoạch đô thị thông minh trong phát triển bền vững

Hiện nay, quy hoạch đô thị thông minh vẫn chưa có một khái niệm chung được công nhận tại Việt Nam, mỗi một địa phương với cách triển khai đề án khác nhau sẽ có cách nhìn nhận về quy hoạch đô thị thông minh khác nhau. Tuy nhiên, có thể hiểu “Quy hoạch và Thiết kế đô thị thông minh” là một cách tiếp cận tận dụng nguồn tri thức, công cụ mới để thúc đẩy mô hình quy hoạch thiết kế đô thị giúp giải quyết những nhu cầu, thách thức ngày một gia tăng của đô thị hóa (UN-Habitat), trong quá trình triển khai quy hoạch một số lĩnh vực cơ bản cần hướng đến trong đô thị đó là môi trường; đời sống; dịch vụ…với mục tiêu nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống một cách hiệu quả, bền vững và an toàn. Một đô thị thông minh sẽ mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn; môi trường sống tốt hơn; an ninh tốt hơn; người dân được chính quyền và doanh nghiệp phục vụ tốt hơn và được tham gia quản lý đô thị và giám sát chính quyền và cuối cùng là thành phố phải phát triển bền vững. Để làm được điều này, trước tiên các địa phương cần xác định rõ bản chất của đô thị thông minh chính là sự liên kết, chia sẻ và tích hợp thông tin, phát triển theo chiều sâu cùng với việc đổi mới cơ chế và thể chế trong quản lý và triển khai. Trong quá trình triển khai đô thị cần phải có một quy hoạch dù là quy hoạch mới, quy hoạch điều chỉnh hay quy hoạch đô thị thông minh với việc sắp xếp hợp lý về bố cục, không gian, kết cấu hạ tầng; có sự kết nối giữa các lĩnh vực, các ngành kết hợp với việc quản lý thông minh, hiệu quả.

Trong thời gian qua, tại một số địa phương đề án phát triển đô thị thông minh bền vững đến năm 2025 và tầm nhìn năm 2030 theo quyết định số 950/QĐ-TTg ngày 01/8/2018 của Thủ tướng Chính phủ đã được xây dựng. Đề án được triển khai dựa trên cơ sở quản lý đô thị thông minh, cung cấp các tiện ích thông minh, xây dựng cơ sở nền tảng và tăng cường tiềm lực thực hiện kết hợp với một nhiệm vụ quan trọng, then chốt là triển khai quy hoạch đô thị thông minh. Quy hoạch đô thị thông minh lúc này được thực hiện thông qua việc đổi mới phương pháp lập quy hoạch, nghiên cứu lồng ghép xuyên suốt tư tưởng phát triển bền vững, tăng trưởng xanh, ứng phó biến đổi khí hậu, sử dụng đất và tài nguyên hiệu quả. Ngoài ra, đó còn là việc đề xuất mô hình phát triển không gian đô thị phù hợp theo đặc thù từng địa phương, các không gian đa chức năng, linh hoạt, hướng tới mô hình đô thị phát thải các bon thấp. Quy hoạch đô thị sẽ được lập trên nền tảng hệ thống cơ sở dữ liệu đô thị được số hóa; được hỗ trợ bởi công cụ phân tích dữ liệu đa chỉ tiêu, công cụ dự báo, các hệ thống hỗ trợ ra quyết định quy hoạch và các nội dung quy hoạch/kế hoạch được kết nối liên thông, cập nhật đồng bộ trong khi lập cũng như trong quá trình triển khai thực hiện theo quy hoạch.

Chuyển đổi quy hoạch đô thị thành quy hoạch đô thị thông minh

Từ kinh nghiệm triển khai trên thế giới và trong nước có thể thấy, một trong những nguyên tắc quan trọng trong quy hoạch đô thị thông minh là duy trì, khôi phục và bảo tồn các hệ sinh thái tự nhiên, cấu trúc cảnh quan đặc trưng. Để làm được điều này, các địa phương khi lập quy hoạch cần đánh giá những vùng cấm và hạn chế xây dựng, từ đó mới xác định các khu đất có thể xây dựng đô thị.

Việc sử dụng đất trong xây dựng hạ tầng đô thị, hạ tầng xã hội…phải được cân nhắc một cách hiệu quả nhằm đem lại phúc lợi xã hội cho người dân. Trong quy hoạch và chiến lược phát triển đô thị song song với việc phát triển đô thị mới cần chú trọng đến công tác cải tạo, nâng cấp, đan xen trong các đô thị hiện hữu để đạt được các yêu cầu của một đô thị thông minh. Ngoài ra, cần quan tâm đến việc phát triển giao thông công cộng, kết nối về hạ tầng, cảnh quan với các đô thị hiện hữu xung quanh. Trong quy hoạch xây dựng đô thị dựa trên nền tảng công nghệ, các địa phương cần xây dựng một hệ cơ sở dữ liệu lớn để các ứng dụng cho quản lý đô thị trên nền tảng thiết bị thông minh có thể cùng truy cập và sử dụng nguồn cơ sở dữ liệu này. Trong thiết kế quy hoạch cũng cần ứng dụng hệ thông tin địa lý GIS và kết hợp số hóa để đưa sản phẩm lên trên nền tảng internet, giúp cho việc triển khai quy hoạch, xây dựng và quản lý quy hoạch, xây dựng ở các giai đoạn tiếp theo.

Như vậy, có thể thấy đô thị thông minh sẽ hình thành từ sự phát triển cân bằng của 3 thành tố: Công nghệ, con người và thể chế - chính sách phát triển đô thị. Trước khi xây dựng và phát triển đô thị thông minh, việc nghiên cứu tích hợp các giải pháp một cách toàn diện về đô thị thông minh trong quy hoạch đô thị là hết sức cần thiết. Quy hoạch đô thị thông minh sẽ được đưa ra dựa trên chiến lược phát triển đô thị, mô hình và cấu trúc phát triển đô thị, tốc độ đô thị hóa và mật độ dân cư tập trung, quy mô đô thị, quy hoạch và kế hoạch sử dụng đất, giao thông đô thị, hệ thống thông tin mở… Tất cả các thông số này có vai trò định hướng, giúp phát triển đô thị thông minh một cách hiệu quả, khả thi.

Với cách triển khai này, có thể thấy quy hoạch đô thị thông minh sẽ được lập dựa trên quan điểm mỗi đô thị phát triển thông minh một cách khác nhau dựa trên đặc điểm riêng của đô thị. Ngoài việc áp dụng các công nghệ còn cần nhiều công cụ khác để cải thiện chất lượng cuộc sống, hiệu quả quản lý vận hành, cung cấp dịch vụ và mức độ cạnh tranh của đô thị. Việc lựa chọn mô hình, công nghệ, lĩnh vực, mức độ phát triển đô thị thông minh phải linh hoạt và phong phú, phụ thuộc vào nhu cầu và khả năng của từng đô thị, đô thị thông minh lúc này chỉ là một trong nhiều mô hình phát triển đô thị. Theo đó, quy hoạch đô thị - quy hoạch đô thị thông minh có nhiệm vụ tích hợp mô hình đô thị thông minh với các mô hình khác để định hướng phát triển đô thị một cách tối ưu nhất. Việc phát triển đô thị theo quy hoạch đô thị thông minh sẽ là quá trình chuyển đổi mô hình đô thị từ phát triển dựa trên nguyên liệu hóa thạch, phát thải cao sang mô hình đô thị phát thải thấp với việc nén đô thị, tái cấu trúc đô thị sang hướng sử dụng, sản xuất năng lượng tái tạo trong giao thông đô thị và các dự án phát triển đô thị mới, tái thiết đô thị, phát triển giao thông công cộng… Các hệ thống quản lý điều hành giao thông thông minh, hệ thống quản lý năng lượng thông minh, quản lý chiếu sáng thông minh…trở thành các công cụ cho mục đích phát triển và quản lý phát triển.

Triển khai quy hoạch đô thị thông minh trong phát triển bền vững

Quy hoạch đô thị thông minh cần được lồng ghép trong các nội dung quy hoạch ngành và các quy hoạch xây dựng, quy hoạch đô thị của một địa phương hay của một vùng. Trong đó liên kết vùng đang được hiểu theo hai khía cạnh về không gian (theo dòng giao thông, dòng chảy vật chất, dòng thông tin…) và giữa các lĩnh vực (chẳng hạn sản xuất nông nghiệp và dịch vụ, xây dựng và môi trường…); nhằm thiết lập các mối quan hệ hợp tác giữa các địa phương, các vùng với không gian, thời gian nhất định để có thể cùng sử dụng một cách hợp lý các nguồn lực phát triển hướng tới sự phân bổ lợi ích hợp lý và cùng chia sẻ rủi ro, đảm bảo hiệu quả kinh tế - xã hội cao và phát triển bền vững. Trong liên kết vùng, từng đô thị được quy hoạch không gian đô thị thông minh thông qua việc bố trí không gian đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu, giảm thiểu rủi ro thiên tai với hệ thống không gian mở gồm các vùng xanh tự nhiên, các không gian mặt nước, các khu vực thấp trũng thoát nước tự nhiên, các khu vực có nguy cơ chịu lũ quét, nước biển dâng…; phân khu chức năng đô thị, quy hoạch sử dụng đất theo từng khu vực; phát triển mạng lưới công trình hạ tầng có quy mô và chất lượng nhằm kết nối các khu vực chức năng. Phát triển không gian đô thị, lựa chọn kiểu dáng, hình khối công trình tiết kiệm năng lượng đồng thời tạo ra hình ảnh đặc trưng của đô thị phù hợp với môi trường tự nhiên. Phát triển hạ tầng kỹ thuật cho đô thị thông minh thông qua các giải pháp về giao thông thông minh; cấp thoát nước thông minh, đảm bảo khả năng kiểm soát, xử lý ô nhiễm và an toàn chất lượng; phát triển năng lượng sạch, chiếu sáng đô thị thông minh; hệ thống thu gom và xử lý rác thải đô thị thông minh…

Trong quy hoạch chung, quy hoạch phân khu hay quy hoạch chi tiết cần đưa ra các giải pháp để triển khai một số nội dung để đưa quy hoạch đô thị thành quy hoạch đô thị thông minh như: Duy trì, khôi phục và tôn tạo hệ sinh thái tự nhiên; Cải tạo, nâng cấp, đan xen trong các khu vực hiện hữu song song với việc phát triển các khu vực mới; Kết nối các khu vực phát triển kề cận đô thị với các khu đô thị hiện hữu cả về hạ tầng và cảnh quan; Tổ chức các khu đô thị hoàn chỉnh tại những khu vực phát triển mới không kề cận với đô thị; Quy hoạch sử dụng đất và quy định mật độ xây dựng, hệ số sử dụng đất, cấu trúc hình thái kiến trúc cho từng khu vực; phát triển khu đô thị, khu đơn vị ở theo dạng truyền thống và các khu trung tâm đô thị đa năng, trong một vài trường hợp đặc biệt có thể hình thành các khu vực đơn chức năng; Quy hoạch nhà ở phù hợp với sự phân bố dân cư, việc làm và điều kiện phát triển của địa phương; Quy hoạch và bảo vệ các hành lang giao thông, các hành lang cây xanh - không gian mở; Có giải pháp bảo tồn, tôn tạo các công trình di tích; đa dạng hóa hệ thống giao thông với các loại hình giao thông công cộng, đường đi bộ, đường đi xe đạp…

Bên cạnh đó, trong việc quản lý, kiểm soát phát trển, các địa phương cần trang bị và đưa vào thực hiện các giải pháp hỗ trợ quản lý quy hoạch đô thị thông minh như: Phát triển nền tảng phân tích dữ liệu thông minh, xây dựng kho cơ sở dữ liệu trên những nền tảng tích hợp và có khả năng chia sẻ dữ liệu chuyên ngành về không gian đô thị, đất đai, công trình, nhà ở, cây xanh, điện chiếu sáng, cấp thoát nước…Các cơ sở dữ liệu sẽ được lập thành các bản đồ công trình xây dựng nhà ở, quy hoạch, cây xanh, điện chiếu sáng, cấp thoát nước trên nền bản đồ GIS nhằm phục vụ công tác quản lý nhà nước và công khai thông tin cho nhân dân; kết nối với kho tài liệu và dữ liệu mở; thiết lập các hệ thống như:

Hệ thống hỗ trợ quy hoạch - công cụ hỗ trợ lập quy hoạch và ra quyết định quy hoạch.

Hệ thống đánh giá phân loại đất - đánh giá phân loại đất trên cơ sở các chỉ số của đất.

Hệ thống hỗ trợ công bố, công khai quy hoạch - xây dựng cơ sở dữ liệu GIS cho các đồ án quy hoạch, xây dựng quy trình vận hành, xây dựng trang web và ứng dụng giúp nhân dân, tổ chức doanh nghiệp và nhà quản lý dễ dàng tương tác để cập nhật dữ liệu, tra cứu, tìm kiếm thông tin, trích xuất và quản lý dữ liệu quy hoạch đô thị.

Hệ thống thông tin quy hoạch - công cụ hỗ trợ cung cấp thông tin quy hoạch và quản lý thực hiện quy hoạch (có sự tham gia) như hệ thống thông tin và cơ sở dữ liệu quản lý quy hoạch, kiến trúc xây dựng trên nền GIS; hệ thống số hóa các công trình kiến trúc trong thành phố và lưu trữ tại CSDL dùng chung; hệ thống đưa ra giải pháp tích hợp về không gian đô thị; hệ thống thông tin và CSDL về hạ tầng kỹ thuật đô thị…

Như vậy, có thể thấy để việc xây dựng đô thị đạt được mục tiêu cuối cùng là đô thị bền vững thông minh, với việc tối ưu hóa quản lý phát triển đô thị, nâng cao chất lượng sống cư dân đô thị và tạo ra cơ hội phát triển con người thì mỗi địa phương cần tiến hành từng bước nghiên cứu theo lộ trình, kế hoạch triển khai một cách bài bản dựa theo quy hoạch đô thị thông minh và quản lý phát triển đô thị thông minh. Trong khuôn khổ bài viết này, tác giả muốn đề xuất Bộ Xây dựng đưa ra những quy định và hướng dẫn cụ thể về quy hoạch đô thị thông minh trong các văn bản quy phạm pháp luật, bởi vai trò kiến tạo của nó trong việc xây dựng thành công đô thị thông minh, phát triển bền vững.