Soạn Bài Từ Nhiều Nghĩa Và Hiện Tượng Chuyển Nghĩa Của Từ

I - Từ nhiều nghĩa

1. Đọc bài thơ sau (SGk - trang 55)

2. Tra từ điển để biết các nghĩa của từ chân.

3. Tìm thêm một số từ khác cũng có nhiều nghĩa như từ chân.

4. Tìm một số từ chỉ có một nghĩa, ví dụ : com-pa, kiềng, ...

 

II - Hiện tượng chuyển nghĩa của từ

1. Tìm mối liên hệ giữa các nghĩa của từ chân.

2. Trong một câu cụ thể, một từ thường được dùng với mấy nghĩa ?

3. Trong bài thơ Những cái chân, từ chân được dùng với những nghĩa nào ?

 

III - Luyện tập

1. Hãy tìm ba từ chỉ bộ phận cơ thể người và kể ra một số ví dụ về sự chuyển nghĩa của chúng. Ví dụ :

chân : chân bàn, chân giường, chân núi, chân đê, chân trời, ...

2. Trong tiếng Việt, có một số từ chỉ bộ phận của cây cối được chuyển nghĩa để cấu tạo từ chỉ bộ phận cơ thể người. Hãy kể ra những trường hợp chuyển nghĩa đó.

3. Dưới đây là một số hiện tượng chuyển nghĩa của từ tiếng Việt. Hãy tìm thêm cho mỗi hiện tượng chuyển nghĩa đó ba ví dụ minh họa :

a) Chỉ sự vật chuyển thành chỉ hành động : cái cưa ---> cưa gỗ

b) Chỉ hành động chuyển thành chỉ đơn vị : gánh củi đi ---> một gánh củi

4. Đọc đoạn trích dưới đây và trả lời câu hỏi :

Nghĩa của từ "Bụng"

Thông thường, khi nói đến ăn uống hoặc những cảm giác về việc ăn uống, ta nghĩ đến bụng. Ta vẫn thường nói : đói bụng, no bụng, ăn cho chắc bụng, con mắt to hơn cái bụng, ... Bụng được dùng với nghĩa "bộ phận cơ thể người hoặc động vật chứa ruột, dạ dày".

Nhưng các cụm từ nghĩ bụng, trong bụng mừng thầm, bụng bảo dạ, định bụng, ... thì sao ? Và hàng loạt cụm từ như thế nữa : suy bụng ta ra bụng người, đi guốc trong bụng, sống để bụng chết mang đi, ... Trong những trường hợp này, từ bụng được hiểu theo cách khác : bụng là "biểu tượng của ý nghĩ sâu kín, không bộc lộ ra, đối với người, với việc nói chung".

(Theo Hoàng Dĩ Đình)

a) Tác giả đoạn trích nêu lên mấy nghĩa của từ bụng ? Đó là những nghĩa nào ? Em có đồng ý với tác giả không ?

b) Trong các trường hợp sau đây, từ bụng có nghĩa gì :

- Ăn cho ấm bụng

- Anh ấy tốt bụng

- Chạy nhiều, bụng chân rất săn chắc

5. Chính tả (nghe - viết) : Sọ Dừa (từ Một hôm, cô út vừa mang cơm đến giấu đem cho chàng).

Lời giải:

I - Từ nhiều nghĩa

Câu 1 trang 55 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Đọc bài thơ sau (SGk - trang 55)

 

Câu 2 trang 55 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Tra từ điển để biết các nghĩa của từ chân.

- Bộ phận dưới cùng của thân người hay động vật dùng để đi và đứng.- Phần dưới cùng, phần gốc của một vật.- Bộ phận của một vật dùng để đỡ vật ấy đứng ngay được trên mặt phẳng.- Địa vị, chức vị của một người. (…)- Âm tiết trong câu thơ ở ngôn ngữ phương Tây (theo từ điển tiếng Việt 1991)Câu 3 trang 56 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Tìm thêm một số từ khác cũng có nhiều nghĩa như từ chân.Mũi :- Bộ phận của cơ thể con người hoặc động vật, có đỉnh nhọn : mũi người, mũi hổ…- Bộ phận phía trước của phương tiện giao thông đường thủy: mũi tàu, mũi thuyền…- Bộ phận nhọn sắc của vũ khí hoặc dụng cụ: mũi dao, mũi kéo… Câu 4 trang 56 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Tìm một số từ chỉ có một nghĩa, ví dụ : com-pa, kiềng, ...Một số từ : thận, gan, xe máy, kẽm, .... 

Ghi nhớ :Từ có thể có một nghĩa hay nhiều nghĩa.

 

II - Hiện tượng chuyển nghĩa của từ

 

Câu 1 trang 56 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 :Tìm mối liên hệ giữa các nghĩa của từ chân.

Từ chân trong bài thơ Những cái chân được dùng với nhiều ý nghĩa. Tuy nhiên, các ý nghĩa đều có cơ sở từ nghĩa gốc : Chỉ bộ phận dưới cùng của thân người hay động vật dùng để đi, đứng.

 

 

Câu 2 trang 56 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Trong một câu cụ thể, một từ thường được dùng với mấy nghĩa ?

Trong một câu cụ thể, một từ thường được dùng với một nghĩa. Nhưng trong một số văn bản nghệ thuật, từ vẫn có thể được dùng với nhiều nghĩa.

 

 

Câu 3 trang 56 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Trong bài thơ Những cái chân, từ chân được dùng với những nghĩa nào ?Trong bài thơ, từ chân được dùng với nghĩa chuyển sử dụng đồng thời với nghĩa gốc tạo nên những liên tưởng thú vị. 

Ghi nhớ :- Chuyển nghĩa là hiện tượng thay đổi nghĩa của từ, tạo ra những từ nhiều nghĩa.- Trong từ nhiều nghĩa có :+ Nghĩa gốc là nghĩa xuất hiện từ đầu, làm cơ sở để hình thành các nghĩa khác.+ Nghĩa chuyển là nghĩa được hình thành trên cơ sở của nghĩa gốc.- Thông thường, trong câu, từ chỉ có một nghĩa nhất định. Tuy nhiên trong một số trường hợp, từ có thể được hiểu đồng thời theo cả nghĩa gốc lẫn nghĩa chuyển.

 

III - Luyện tập

 

Câu 1 trang 56 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Hãy tìm ba từ chỉ bộ phận cơ thể người và kể ra một số ví dụ về sự chuyển nghĩa của chúng.

- mắt : mắt na, mắt dứa, mắt lưới, mắt cây, ....

- mũi : mũi thuyền, mũi kéo, mũi đất, ...

- lưỡi : lưỡi dao, lưỡi cày, lưỡi liềm, lưỡi kiếm, ...

 

 

Câu 2 trang 56 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Trong tiếng Việt, có một số từ chỉ bộ phận của cây cối được chuyển nghĩa để cấu tạo từ chỉ bộ phận cơ thể người. Hãy kể ra những trường hợp chuyển nghĩa đó.+ Cánh hoa => cánh tay+ Cuống lá => cuống phổi+ Bắp chuối => bắp tay+ Cùi thơm (dứa) => cùi chỏ+ Mép lá => mồm mép 

 

Câu 3 trang 57 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Dưới đây là một số hiện tượng chuyển nghĩa của từ tiếng Việt. Hãy tìm thêm cho mỗi hiện tượng chuyển nghĩa đó ba ví dụ minh họa :

a) Chỉ sự vật chuyển thành chỉ hành động : cái cưa => cưa gỗ

cái cày => cày ruộng

cân muối => muối dưa

cái cuốc => cuốc đất

b) Chỉ hành động chuyển thành chỉ đơn vị : gánh củi đi => một gánh củi

bó cỏ => một bó cỏ

bơm xe => cái bơm

bó củi lại => hai bó củi

 

 

Câu 4 trang 57 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Đọc đoạn trích dưới đây và trả lời câu hỏi :

Nghĩa của từ "Bụng"

Thông thường, khi nói đến ăn uống hoặc những cảm giác về việc ăn uống, ta nghĩ đến bụng. Ta vẫn thường nói : đói bụng, no bụng, ăn cho chắc bụng, con mắt to hơn cái bụng, ... Bụng được dùng với nghĩa "bộ phận cơ thể người hoặc động vật chứa ruột, dạ dày".

Nhưng các cụm từ nghĩ bụng, trong bụng mừng thầm, bụng bảo dạ, định bụng, ... thì sao ? Và hàng loạt cụm từ như thế nữa : suy bụng ta ra bụng người, đi guốc trong bụng, sống để bụng chết mang đi, ... Trong những trường hợp này, từ bụng được hiểu theo cách khác : bụng là "biểu tượng của ý nghĩ sâu kín, không bộc lộ ra, đối với người, với việc nói chung".

(Theo Hoàng Dĩ Đình)

a) Tác giả đoạn trích nêu lên mấy nghĩa của từ bụng ? Đó là những nghĩa nào ? Em có đồng ý với tác giả không ?

Tác giả nêu lên 2 nghĩa của từ bụng. Đó là những nghĩa sau :

- Là bộ phận cơ thể người hoặc động vật chứa ruột, dạ dày.

- Biểu tượng của ý nghĩ sâu kín, không bộc lộ ra, đối với người, với việc nói chung.

Đây là những nghĩa khác nhau của cùng 1 từ. Nghĩa thứ nhất là nghĩa gốc, nghĩa sau là nghĩa chuyển.

b) Trong các trường hợp sau đây, từ bụng có nghĩa gì :

- Ăn cho ấm bụng : Từ bụng trong câu này chỉ bộ phận cơ thể người hoặc động vật chứa ruột, dạ dày

- Anh ấy tốt bụng : Từ bụng trong câu này là biểu tượng của ý nghĩ, tình cảm sâu kín đối với người, với việc

- Chạy nhiều, bụng chân rất săn chắc : Từ bụng trong câu này ý chỉ phần phình to ra ở một số vật.

 

 

Câu 5 trang 57 - SGK Ngữ Văn 6 tập 1 : Chính tả (nghe - viết) : Sọ Dừa (từ Một hôm, cô út vừa mang cơm đến giấu đem cho chàng).

Học sinh tự thực hiện.

Giải các bài tập Bài 5 SGK Ngữ văn 6 •Sọ Dừa •Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ •Lời văn, đoạn văn tự sự