Thông Tin Bất Cân Xứng – Rủi Ro Tiềm ẩn - Tạp Chí Tia Sáng

Thông tin bất cân xứng xuất hiện khi người mua và người bán có các thông tin khác nhau. Người buôn ngựa mang một con ngựa vừa già vừa xấu ra chợ. Bỏ một con lươn còn sống vào trong cổ họng của nó. Con ngựa sẽ thể hiện sự tràn đầy sức sống… Đó là những thủ đoạn lừa gạt. Một bên của thị trường là những kẻ lừa đảo. Còn bên kia là những người cố tránh những kẻ lừa đảo. Nếu thái quá, thị trường sẽ hoàn toàn bị sụp đổ. Và cả người tốt lẫn người xấu đều bị thua thiệt.2 Lý thuyết thông tin bất cân xứng (Asymmetric Information) lần đầu tiên xuất hiện vào những năm 1970 và đã khẳng định được vị trí của mình trong nền kinh tế học hiện đại bằng sự kiện năm 2001, các nhà khoa học nghiên cứu lý thuyết này là George Akerlof, Michael Spence và Joseph Stiglitz cùng vinh dự nhận giải Nobel kinh tế. Thông tin bất cân xứng có thể xảy ra trước khi tiến hành ký kết hợp đồng. Các bên tham gia giao dịch cố tình che đậy thông tin, người mua không có thông tin xác thực, đầy đủ và kịp thời nên trả giá thấp hơn giá trị đích thực của hàng hóa. Hậu quả là người bán cũng không còn động lực để sản xuất hàng có giá trị và có xu hướng cung cấp những sản phẩm có chất lượng thấp hơn chất lượng trung bình trên thị trường. Rốt cuộc trên thị trường chỉ còn lại những sản phẩm chất lượng xấu- những “trái chanh” bỏ đi, hàng tốt bị loại bỏ, dẫn đến lựa chọn bất lợi (adverse selection) cho cả hai bên. Như vậy, hiện tượng lựa chọn bất lợi đã cản trở việc giao dịch trên cơ sở hai bên cùng có lợi. Thông tin bất cân xứng còn gây ra hiện tượng tâm lý ỉ lại (moral hazard) sau khi hợp đồng đã được giao kết nhưng một bên có hành động che đậy thông tin mà bên kia khó lòng kiểm soát, hoặc muốn kiểm soát thì cũng phải tốn kém chi phí.

Làm thế nào để hạn chế tình trạng thông tin bất cân xứng? Michael Spence chỉ ra được cơ chế phát tín hiệu (signaling): bên có nhiều thông tin có thể phát tín hiệu đến những bên ít thông tin một cách trung thực và tin cậy. Với việc phát tín hiệu này, người bán những sản phẩm chất lượng cao phải sử dụng những biện pháp được coi là quá tốn kém với người bán hàng hóa chất lượng thấp. Spence lấy ví dụ bằng thị trường lao động. Người bán là những ứng cử viên đi xin việc và người mua là nhà tuyển dụng. Nhà tuyển dụng không thể trực tiếp quan sát các khả năng của ứng cử viên mà chỉ có thể đánh giá gián tiếp thông qua bằng cấp của họ. Nếu những người kém năng lực phải mất nhiều thời gian và nỗ lực hơn những người có năng lực để đạt được cùng trình độ học vấn thì những người có năng lực có thể phát tín hiệu bằng cách đạt được những bằng cấp mà người kém năng lực không thể đạt được. Hay một ví dụ khác, việc triển khai các chương trình quảng cáo đắt tiền, việc duy trì chế độ bảo hành cho sản phẩm, việc chia cổ tức cho cổ đông… đó đều là những cách phát tín hiệu trên thương trường. Joseph Stiglitz đã tiếp tục bổ sung vào công trình nghiên cứu của Akerlof và Spence. Stiglitz đặt ra vấn đề là bản thân những người có ít thông tin hơn cũng có thể tự cải thiện tình trạng của mình thông qua cơ chế sàng lọc (screening). Ông đã chỉ ra rằng bên có ít thông tin hơn có thể thu thập thông tin từ bên kia bằng cách đưa ra các điều kiện giao dịch hợp đồng khác nhau. Ví dụ điển hình là các công ty bảo hiểm thường cung cấp những loại hợp đồng bảo hiểm với các mức phí bảo hiểm khác nhau, tương ứng với mức bồi thường khác nhau. Các khách hàng sẽ tự lựa chọn loại hợp đồng bảo hiểm phù hợp với mình, do đó tự phân hóa thành các loại khách hàng khác nhau. Những khách hàng có rủi ro thấp thường thích loại hợp đồng có phí bảo hiểm thấp trong khi khách hàng có rủi ro cao lại lựa chọn hợp đồng có phí bảo hiểm cao. Trải qua hơn hai thập kỷ, lý thuyết về thị trường có thông tin bất cân xứng đã trở nên vô cùng quan trọng và là trọng tâm nghiên cứu của kinh tế học hiện đại. Thông tin bất cân xứng càng trở nên phổ biến và trầm trọng khi tính minh bạch của thông tin, khả năng tiếp cận thông tin và cơ sở hạ tầng thông tin yếu kém. Thông tin bất cân xứng trên thị trường chứng khoán Việt Nam Trên thị trường chứng khoán, hiện tượng bất cân xứng xảy ra khi: doanh nghiệp che giấu các thông tin bất lợi, thổi phồng thông tin có lợi…; doanh nghiệp cung cấp thông tin không công bằng đối với các nhà đầu tư; doanh nghiệp sau khi phát hành cổ phiếu không chú trọng vào đầu tư sản xuất kinh doanh mà chỉ tập trung vào việc “làm giá” trên thị trường chứng khoán; có sự rò rỉ thông tin nội gián; một số nhà đầu tư tạo cung cầu ảo trên thị trường dẫn đến phản ánh sai lệch giá trị của doanh nghiệp; một số kẻ xấu tung tin đồn thất thiệt cho doanh nghiệp; các cơ quan truyền thông cung cấp thông tin sai lệch; các trung gian tài chính cung cấp, xử lý thông tin không chính xác… Tình trạng bất cân xứng về thông tin sẽ dẫn đến việc các nhà đầu tư đưa ra các quyết định đầu tư không chính xác, gây cung cầu ảo, thị trường bong bóng và tiềm ẩn nguy cơ sụp đổ thị trường. Thị trường chứng khoán Việt Nam cũng như bất kỳ thị trường mới nổi nào trên thế giới, hiện tượng thông tin bất cân xứng xảy ra phổ biến trên mọi ngành, lĩnh vực. Thứ nhất, ngoài các thông tin bắt buộc theo luật định phải công bố thì các doanh nghiệp không chủ động cung cấp thông tin đầy đủ, kịp thời. Đặc biệt đối với các công ty có cổ phiếu giao dịch trên thị trường phi chính thức (OTC), tình trạng phổ biến là nhà đầu tư hầu như mù mờ về tình hình làm ăn, tình hình hoạt động kinh doanh của công ty. Các thông tin tìm được chủ yếu qua nguồn tin riêng, trên các diễn đàn chứng khoán hoặc tin đồn. Một thực trạng nữa là đối với các công ty chào bán lần đầu ra công chúng thực hiện đấu giá tại cơ sở, Ban giám đốc công ty có xu hướng che giấu các thông tin để “dìm giá“ sao cho những người nội bộ công ty có thể mua được cổ phiếu với giá thấp. Thứ hai, có hiện tượng rò rỉ thông tin chưa hoặc không được phép công khai. Sự rò rỉ thông tin phổ biến trong công tác đấu giá cổ phiếu. Hiện nay, quy chế đấu giá do UBCK ban hành chỉ yêu cầu các Trung tâm giao dịch chứng khoán công bố tổng số nhà đầu tư tham gia đấu giá và tổng lượng CP đặt mua, trong khi những thông tin có ảnh hưởng rất lớn đến việc đặt giá như số lượng nhà đầu tư tổ chức/nhà đầu tư nước ngoài tham gia đấu giá; số lượng CP đặt mua của các đối tượng này, lại không được công bố cụ thể. Điều đáng nói là, những thông tin này không được bảo mật chặt chẽ mà được cung cấp một cách riêng lẻ cho những đối tượng có nhu cầu. Những người nắm được cụ thể, chi tiết về tổng cầu cổ phiếu của thị trường, các cá nhân tổ chức nào tham gia đấu giá sẽ tính toán được hợp lý mức giá mà mình bỏ thầu, qua đó chiếm lợi thế so với các nhà đầu tư khác không có thông tin.3 Sự rò rỉ thông tin còn thể hiện ở việc công bố các thông tin có lợi của công ty. Ví dụ đối với các quyết định của Hội đồng quản trị như chia cổ tức bằng cổ phiếu thưởng, tăng quy mô vốn… thông thường do các nguồn quan hệ cá nhân, một số nhà đầu tư còn biết trước khi Trung tâm chứng khoán công bố vài ngày và đã tranh thủ thu mua cổ phiếu để chờ giá lên. Đến khi các nhà đầu tư còn lại biết được thông tin thì đã quá muộn. Chính vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi đầu tư trên thị trường chứng khoán Việt Nam đang diễn ra theo hiện tượng “bầy đàn”, vì có sự suy diễn rằng, việc mua hàng loạt hay bán hàng loạt cổ phiếu của một nhóm nhà đầu tư nào đó là do có thông tin biết trước. Thứ ba, doanh nghiệp cung cấp thông tin không công bằng đối với các nhà đầu tư: ưu tiên cung cấp thông tin cho các nhà đầu tư chiến lược, các nhà đầu tư tổ chức mà không công bố rộng rãi. Đến nay, một hiện tượng phổ biến cho thấy các cuộc đấu giá thì người đấu giá thành công chủ yếu là các nhà đầu tư tổ chức. Loại trừ khả năng các nhà đầu tư tổ chức có kinh nghiệm, kỹ năng phân tích và “trường vốn” hơn thì người ta cũng nghi ngờ các nhà đầu tư nhận được nhiều thông tin chất lượng hơn so với các nhà đầu tư cá thể. Thứ tư là hiện tượng lừa đảo. Đây không phải là hiện tượng phổ biến trên thị trường chứng khoán Việt Nam nhưng rất đáng cảnh báo các nhà đầu tư nghiệp dư, đặc biệt những người không có kiến thức về chứng khoán và kinh tế lại có tham vọng làm giàu bằng kinh doanh chứng khoán. Báo Vnexpress đăng tin, một số cá nhân đã lừa đảo bán cổ phiếu giả cho những nhà đầu tư nhẹ dạ ở Hải Phòng để thu được gần 800 tỷ đồng.4 Tiếp đó là vụ lừa đảo hàng chục tỷ đồng, lợi dụng lòng tin của những người chơi chứng khoán nhỏ lẻ để ôm tiền bỏ chạy.5 Thứ năm là việc tung tin đồn thất thiệt. Trong thời gian 6 năm hoạt động của thị trường chứng khoán, có không ít tin đồn ảnh hưởng đến uy tín của các công ty niêm yết. Các tin này thường được tung ra trên các diễn đàn chứng khoán (forum), trên các sàn giao dịch chứng khoán, hoặc được truyền miệng. Do nhà đầu tư chưa có kinh nghiệm, kỹ năng để kiểm chứng nguồn thông tin, đồng thời do cơ chế thông tin của doanh nghiệp còn yếu kém, chậm chạp nên dẫn đến gây tâm lý hoang mang cho nhà đầu tư, ảnh hưởng đến giá cả cổ phiếu trên thị trường. Trong khi đó, các quy định của Nhà nước về việc xử phạt đối với việc tung tin đồn trên thị trường chứng khoán vẫn còn trong giai đoạn soạn thảo. Cơ chế phát hiện đối với việc tung tin đồn cũng chưa rõ ràng. Thứ sáu là các cơ quan truyền thông cung cấp thông tin sai lệch, không đầy đủ. Đây không phải là hiện tượng phổ biến nhưng khiến cho các nhà đầu tư chuyên nghiệp không mấy tin cậy vào chất lượng thông tin của các cơ quan báo chí. Ví dụ, thông tin về SJS “sập sàn” do báo Tiền phong điện tử đăng ngày 12/1/20076. Thực chất là do SJS chia 3 cổ phiếu thưởng cho 1 cổ phiếu hiện tại nên giá cổ phiếu của công ty giảm tương ứng từ 728.000đ/CP xuống còn 190.000đ/CP. Mặt khác, về nội dung thông tin do cơ quan truyền thông cung cấp, chủ yếu vẫn là tin tức, diễn biến thị trường, chưa có nhiều các thông tin nhận định phân tích mang tính định hướng cho nhà đầu tư và thị trường. Ngoài ra còn nhiều hiện tượng khác về việc một số nhà đầu tư làm giá, tạo cung cầu ảo trên thị trường khiến cho giá cả biến động mạnh. Sự thua thiệt thuộc về các nhà đầu tư cá nhân, không có nguồn tin nội bộ, khi muốn mua thì không thể nào tìm được nguồn mua do các nhà đầu tư lớn đã thâu tóm toàn bộ, khi muốn bán thì cũng không thể nào bán được do thị trường bão hòa… Mặc dù đến nay chưa có những nghiên cứu định lượng nhưng có thể khái quát bức tranh toàn cảnh tình trạng bất cân xứng thông tin trên thị trường chứng khoán Việt Nam khá hỗn độn. Điều này phù hợp với đánh giá của các chuyên gia về tình trạng thị trường chứng khoán Việt Nam đang phát triển quá nóng, không phản ánh thực chất giá trị của doanh nghiệp và cung cầu thị trường. ———– * Khoa QTKD- Đại học Ngoại thương Vì sao nhiều nhà đầu tư cá nhân lỗ nặng?, http://www.chungkhoandenhat.com/show.jsp?id=0701090044381 2 Bài phát biểu của George A. Akerlof tại bữa tiệc trao giải Nobel, ngày 10/12/2001, http://www.kinhtehoc.com/index.php?name=News&file=article&sid=155 3 Đâu tư chứng khoán, Số 49 (365) ra ngày 4/12/2006, Mới chỉ sai đâu sửa đấy, tại http://www.vir.com.vn/CLIENT/DautuChungkhoan/content.asp?CatID=5&DocID=12029 4 Lừa đảo bán cổ phiếu trị giá gần 800 tỷ đồng, http://www.vnexpress.net/Vietnam/Phap-luat/2006/09/3B9EDE05/ 5 Lừa chơi chứng khoán chiếm đoạt hàng chục tỷ đồng, http://vnexpress.net/Vietnam/Kinh-doanh/Chung-khoan/2007/01/3B9F2AE8/ 6 Đính chính, http://www.tienphongonline.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=73117&ChannelID=3

Thứ hai, ngày 19 tháng 10 năm 1987 – “Ngày thứ hai đen tối”, chỉ số Dow Jones tụt 508 điểm (22,9%), một trong những sự đổ vỡ lớn nhất của lịch sử chứng khoán. Sử dụng một phương pháp phân tích tương tự như phương pháp được áp dụng để nghiên cứu nhịp tim, các nhà nghiên cứu đã phát hiện một số hiện tượng bất thường xảy ra trước sự đổ vỡ này. Những kết quả này tỏ ra là rất có ích cho các nhà kinh tế trong việc phân tích rủi ro và đoán nhận được những sự đổ vỡ không thể tránh khỏi trong tương lai. Mặc dù giá cổ phiếu thường dao động, nhưng những biến đổi trên toàn thị trường lại tương đối nhỏ. Không ai biết tường tận được những nguyên nhân đổ vỡ của thị trường cổ phiếu, người ta chỉ biết rằng, điều này có liên quan đến rất nhiều yếu tố. Trong khi phân tích những dao động giá cổ phiếu dựa trên sự tương đồng với các hiện tượng chuyển pha và động học tới hạn, các nhà vật lý Đại học Tokyo (Kiyono và các cộng sự) đã quan sát thấy một số biểu hiện đáng ngạc nhiên xảy ra trước các vụ đổ vỡ. Nhóm nghiên cứu đã phát hiện ra rằng, trong suốt một năm trước Ngày thứ hai đen tối, xác suất của những dao động giá lớn tăng một cách bất ngờ, cứ như thể là nó đang tiếp cận một điểm tới hạn báo hiệu một sự thay đổi lớn. Ở điểm tới hạn (tức là ngày đổ vỡ), một sự chuyển pha đột ngột đã xảy ra khi mẫu hình xác suất từ phụ thuộc thang chuyển thành bất biến thang. Sự bất biến thang trong trường hợp này có nghĩa là giá cổ phiếu không còn phụ thuộc vào thang thời gian nữa, đó là biểu hiện đặc trưng xảy ra ở điểm tới hạn. “Dựa theo sự tăng đột ngột của xác suất trước Ngày thứ hai đen tối, chúng tôi nhận định rằng, qua một quá trình động học nội tại, hệ dần dần đạt đến một điểm tới hạn, điều đó có vẻ như đã dẫn đến một sự đổ vỡ,” các nhà nghiên cứu đã viết như vậy trong một công trình đăng trên Physical Review Letters. Mô hình “tới hạn” được xây dựng dựa trên ý tưởng là tính bất ổn của sự biến động giá có thể dùng để đánh giá một cách định lượng mức độ dao động của thị trường. Tuy nhiên, nếu chỉ dựa trên một mình tính bất ổn thì không thể giải thích được những dao động giá lớn. Nhóm của Kiyono cũng nghiên cứu những biến động giá trong một thang thời gian ngắn (cỡ 10 phút) và đã phát hiện ra sự tồn tại của một xác suất dao động giá lớn. Tính tương đồng của những dao động giá trong những thang thời gian khác nhau là rất giống với đặc tính của các hiện tượng động đất và nhịp tim, chúng cũng là những hiện tượng bất biến thang. Các nhà vật lý tin rằng, chính những dao động giá cổ phiếu ở thang nhỏ có thể đã gây nên hiện tượng tập trung thành nhóm của những người giao dịch, và hiện tượng này bùng nổ nhanh chóng qua những tương tác nội tại với thị trường cổ phiếu. “Nếu những đặc trưng như vậy cũng có thể xảy ra đối với các chỉ số cổ phiếu khác thì nghiên cứu của chúng tôi có thể được áp dụng cho việc đánh giá rủi ro một cách định lượng”, các nhà nghiên cứu nói. Sự tăng xác suất dao động giá có nhất thiết dẫn đến một sự đổ vỡ hay không? Không, bởi vì ngay cả sự phân tích thống kê đáng tin cậy nhất cũng không thể tính hết được các yếu tố bên ngoài. Chẳng hạn, nhóm nghiên cứu đã từng quan sát được trong tư liệu hồi trước năm 1990 những dao động giá cực lớn. Tuy nhiên, vào tháng 8 năm đó, việc Iraq tấn công Kuwait và sau đó là chiến tranh vùng vịnh (1991) đã dẫn đến sự xuống dốc của giá cổ phiếu. Quá trình động học của thị trường cổ phiếu khi ấy đã trải qua một sự thay đổi sâu sắc, những biến động đã không thể đạt tới điểm giới hạn và một sự chuyển pha đã không xảy ra.

TTD (Theo Lisa Zyga, PhysOrg.com/Physical Review Letters. 96, 068701)

Nguyễn Thúy Anh*