Thú Vị Của Học Vấn - Triết Học đời Sống

Dịch giả : Huỳnh Chương Hưng

chuonghung.com

THÚ VỊ CỦA HỌC VẤN

Tôi là người chủ trương chủ nghĩa thú vị, nếu dùng hoá học hoá phân (1) con người Lương Khải Siêu 梁啟超, đem nguyên tố (2) có ở trong đầu gọi là “thú vị” 趣味 lấy ra, chỉ sợ những gì còn dư lại chỉ là cái lẻ. Tôi cho rằng phàm là con người thường sống trong thú vị thì cuộc sống mới có giá trị, nếu mấy chục năm chỉ  khóc than, thế thì cuộc sống trở thành sa mạc. Người Trung Quốc khi gặp nhau thường dùng câu:

Dạo này tiêu khiển như thế nào?

Câu này tôi nghe đã chán. Ý nghĩa trong câu nói dường như trong cuộc sống không kiên nhẫn chịu khó, mấy chục năm qua không có cách, miễn cưỡng tìm một vài việc để tiêu khiển. Một người nếu sống trong trạng thái đó, chi bằng sớm nhảy xuống biển. Tôi cảm thấy mọi vật mọi việc trong thiên hạ đều có thú vị, chỉ hiềm một ngày 24 tiếng đồng hồ không thể thành 48 tiếng, không đủ để hưởng dụng. Tôi quanh năm suốt tháng không phút nào nghỉ ngơi, hỏi tôi bận việc gì, việc mà tôi bận đó chính là sự thú vị của mình, tôi cho rằng đó mới là cuộc sống hợp lí nhất của đời người, tôi cũng thường muốn vận động người khác học theo cuộc sống này của tôi.

Phàm thuộc về thú vị, tôi thừa nhận nó là tốt. Nhưng làm sao mới xem đó là thú vị? không thể không chú thích. Tôi nói: “Phàm một việc cứ làm nếu không sản sinh kết quả tương phản với thú vị thì việc đó có thể là chủ thể của thú vị.” Đánh bạc có thú vị không? Thua mất, thì thế nào? Uống rượu có thú vị không? Phát bệnh, thì thế nào? Làm quan có thú vị không? Khi không có được quan để làm, thì thế nào? ….. Như những việc đó tuy trong một thời gian ngắn dường như có thú vị nhưng kết thúc sẽ như câu tục ngữ: “những thứ chả thú vị gì cùng đến.” Cho nên chúng ta không thể thừa nhận nó là thú vị. Phàm tính chất của thú vị luôn lấy thú vị mở đầu, lấy thú vị kết thúc, cho nên cái mà có thể làm chủ thể thú vị, thì chẳng gì như mấy điều dưới đây

– Lao động

– Vui chơi

– Nghệ thuật

– Học vấn

Các vị nghe lời tôi chớ có hiểu lầm, cho rằng tôi lấy quan niệm đạo đức để lựa chọn thú vị. Tôi không hỏi “đức” hay không “đức”, chỉ hỏi “thú” hay không “thú”. Tôi không hề nhân vì đánh bạc không đạo đức mới bài xích đánh bạc; mà là nhân vì bản chất của đánh bạc là không thú vị, không có thú vị sẽ phá hoại chủ thể thú vị của ta cho nên mới bài xích đánh bạc. Tôi không hề nhân vị học vấn là đạo đức mới đề xướng học vấn; mà là nhân vì bản chất của học vấn có thể lấy thú vị mở đầu, lấy thú vị kết thúc, hợp với điều kiện chủ thể thú vị của ta, cho nên mới đề xướng học vấn.

Thú vị của học vấn là như thế nào? Câu này tôi không thể trả lời. Phàm thú vị luôn tự mình lĩnh hội; bản thân mình chưa từng lĩnh hội, người bên cạnh không có cách gì nói cho anh. Lời nhà Phật có nói:

Như nhân ẩm thuỷ, lãnh noãn tự tri (3)

如人飲水, 冷暖自知

(Như người uống nước, nóng hay lạnh tự mình biết lấy)

Các vị hỏi tôi nước này nóng lạnh ra sao, tôi đem những hình dung từ có được nói ra hết cũng không thể khiến các vị hình dung, trừ phi chính các vị uống một ngụm. Đề bài này của tôi là Thú vị của học vấn, hoàn toàn không phải muốn nói học vấn có thú vị như thế này, như thế này, mà chỉ muốn nói làm thế nào để nếm được thú vị của học vấn.  (còn tiếp)

CHÚ CỦA NGUYÊN TÁC

(1)- Hoá học hoá phân 化學化分: Hoá học là môn khoa học nghiên cứu sự tổ thành và biến hoá của vật chất. Hoá phân là dùng một loại vật chất biến thành hai loại vật chất dị tính trở lên, còn gọi là phân giải.

(2)- Nguyên tố 原素: phàm một loại vật chất mà ngày nay vẫn chưa thể dùng bất kì phương pháp hoá học nào đem nó phân giải thành nhiều vật chất giản đơn hơn thì gọi đó là nguyên tố.

(3)- Như nhân ẩm thuỷ, lãnh noãn tự tri 如人飲水, 冷暖自知: câu này trong Truyền đăng lục – Mông Sơn Đạo Minh chương 傳燈錄 – 蒙山道明章. Ý nghĩa là giống như người uống nước, lạnh hay nóng chỉ có người uống mới tự biết.

Huỳnh Chương Hưng

Quy Nhơn 25/12/2013

Nguyên tác Trung văn

HỌC VẤN CHI THÚ VỊ

學問之趣味

Trong quyển

ẨM BĂNG THẤT TOÀN TẬP

飲氷室全集

Tác giả: Lương Khải Siêu 梁啟超

Văn hoá đồ thư công ti ấn hành

 

THÚ VỊ CỦA HỌC VẤN

(tiếp theo)

          Các vị có muốn nếm thú vị của học vấn không? Theo chỗ tôi từng trải, có mấy con đường phải đi như sau:

Thứ 1: vô sở vi 無所為

Điều kiện quan trọng nhất của chủ nghĩa thú vị là “vô sở vi nhi vi” 無所為而為 (1). Phàm những việc mà “hữu sở vi nhi vi” 有所為而為 (2), đều là lấy một việc khác làm mục đích, lấy việc này làm phương tiện. Để đạt được mục đích, miễn cưỡng dùng phương tiện; khi mục đích đạt được, phương tiện cũng vứt bỏ. Ví dụ như học sinh vì để tốt nghiệp mà phải học, trứ tác gia vì bản quyền mà phải học, cách làm này là lấy học vấn làm phương tiện, chính là hữu sở vi. Hữu sở vi tuy có lúc có thể dẫn đến một loại phương tiện thú vị, nhưng khi thú vị phát sinh, nhất định sẽ thoát li quan hệ với “sở vi giả” 所為者 (điều mà mình làm). Anh hỏi tôi: Vì sao phải học? Tôi đáp rằng: không vì sao cả. Lại hỏi thêm, tôi đáp rằng: Vì học vấn mà học. Hoặc giả đáp rằng: Vì thú vị của tôi. Các vị chớ có cho những lời tôi nói là đùa cợt: cuộc sống hợp lí của nhân loại vốn là như thế. Em bé tại sao phải vui chơi? Vì vui chơi mà vui chơi. Con người vì sao phải sống? Vì cuộc sống mà sống. Vì vui chơi mà vui chơi thì vui chơi mới có thú; vì điểm thể thao mà vui chơi thì vui chơi không thú.

Thứ 2: không ngừng nghỉ

“Thuốc phiện tại sao có thể ghiền?” “ngày ngày đều hút”. Chữ “ghiền” và hai chữ “ngày ngày” không rời nhau. Phàm bản năng của nhân loại, chỉ cần một bộ phận nào đó gác qua một bên không dùng đến trong một thời gian dài sẽ trở nên tê cứng, rỉ sét. Mười năm không chạy hai chân nhất định sẽ bị cuồng; mỗi ngày chạy một tiếng đồng hồ, chạy mấy tháng liền như thế, một ngày không chạy chân sẽ ngứa ngáy khó chịu. Nhân loại là động vật lí tính, “học vấn dục” 學問慾 (sự ham học hỏi) vốn là một loại bản năng cố hữu; chỉ sợ anh một khi ra khỏi trường sẽ từ bỏ học vấn, đem những khí quan từng quản lí học vấn cho vào lãnh cung, làm hỏng khẩu vị học vấn, dù sơn hào hải vị có bày ra trước mặt cũng không thèm động đũa.

Thưa các vị, các vị nếu hiện tại đang theo ngành giáo dục hoặc tương lai sẽ theo ngành giáo dục, đương nhiên không thành vấn đề, sẽ có rất nhiều cơ hội để bồi dưỡng khẩu vị học vấn của mình. Nhưng nếu theo một ngành nghề khác, tôi khuyên các vị mỗi ngày ngoài nghề nghiệp chính mình đang theo ra, cũng nên bỏ ra tối thiểu một tiếng đồng hồ, nghiên cứu học vấn mà mình thích. Một tiếng đồng hồ sẽ qua đi, nhất thiết chớ có bỏ lỡ gây nên chứng “yếu bao tử học vấn”, tự mình tước đoạt đặc quyền hưởng thụ của nhân loại.

Thứ 3: thâm nhập nghiên cứu

Thú vị luôn đến từ từ, càng dẫn càng nhiều; giống như ta ăn mía, càng xuống dưới càng ngọt. Nếu các vị tuy mỗi ngày dành một tiếng đồng hồ cho học vấn, nhưng chẳng qua lấy đó để tiêu khiển, không có tinh thần nghiên cứu thì sẽ không dẫn đến thú vị. Hoặc giả hôm nay nghiên cứu cái này, ngày mai nghiên cứu cái kia, thú vị cũng sẽ không đến. Thú vị luôn ẩn núp nơi sâu kín, các vị muốn được phải đi vào. Cửa lớn này mở, cửa sổ kia mở thì cũng không thể nhìn thấy “tông miếu chi mĩ, bách quan chi phú” 宗廟之美, 百官之富 (3). Làm sao để có thể có thú vị? Tôi đáp rằng: “Nghiên cứu học vấn mà anh ham thích” Hai chữ “ham thích” rất quan trọng. Một người sau khi nhận được sự giáo dục tương đương, bất luận như thế nào, luôn có một hai môn học vấn hợp với khẩu vị của mình, đã hiểu được đại khái, có thể gia công nghiên cứu thêm. Xin các vị chọn lấy một môn chính cho suốt đời mình (với những ai theo cuộc sống của một học giả), hoặc xem đó là một nghề phụ ngoài nghề chính của mình ra (với những ai theo các ngành nghề khác). Không sợ phạm vi hẹp, càng hẹp càng tập trung tinh thần, không sợ vấn đề khó, càng khó càng có dũng khí. Chỉ cần các vị từng tầng từng bậc đi vào bên trong, tôi đảm bảo nhất định các vị sẽ bị nó dẫn đến chỗ “dục bãi bất năng” 欲罷不能 (muốn thôi mà không thể) (*).

Thứ 4: tìm bạn

Thú vị có thể sánh với tĩnh điện, càng ma sát càng có nhiều. Dựa vào bản thân mình và bản thân học vấn để ma sát; nhưng vẫn sợ bản thân có lúc sẽ đình trệ, lực phát điện sẽ yếu. Cho nên thường dựa vào người khác giúp đỡ. Một người cần có mấy người bạn cộng sự, đồng thời cũng cần có mấy người bạn cùng học. Bạn cộng sự giúp ta trong nghề nghiệp; bạn cùng học và bạn cùng chơi tính chất đồng nhất, đều dùng để ma sát thú vị của ta. Loại bạn này nếu cùng ham thích học vấn như ta đương nhiên là tốt nhất, ta cùng với bạn nghiên cứu. Hoặc nếu không như thế, bạn có ham thích của bạn, ta có ham thích của ta, chỉ cần hai bên cùng có tinh thần nghiên cứu, ta và bạn thường bên nhau hoặc thường thông tin cho nhau, thú vị của cả hai sẽ ma sát. Có được một hai người bạn như thế coi như là một trong những hạnh phúc lớn của đời người. Tôi nghĩ rằng, chỉ cần các vị tìm, nhất định sẽ tìm được.

Tôi nói 4 việc trên, tuy sáo cũ tầm thường nhưng e rằng nhiều người đều chưa từng làm qua. Ôi! Người đời đáng thương biết bao! Có một thế giới thú vị không cần phải mong cầu từ bên ngoài, không bao giờ lỗ vốn, không bao giờ xảy ra sai sót thế mà chẳng được mấy người chịu hưởng thụ! Câu chuyện trong sách cổ “Dã nhân hiến bộc” 野人獻曝 (4), tôi từng nếm qua mùi vị mùa Đông phơi nắng rất là sảng khoái, không nỡ chỉ riêng mình độc hưởng, nên nay cung kính báo với các vị. Các vị hoặc có vui lòng thu nhận? nhưng tôi vẫn còn phải nói:

Ánh nắng mặt trời tuy tốt, nhưng các vị phải tự thân đi phơi nắng, người khác không thể phơi nắng giùm các vị.

CHÚ CỦA NGUYÊN TÁC

(1)- Vô sở vi nhi vi無所為而為: tức thích làm việc này nhưng không có mục đích nào cả.

(2)- Hữu sở vi nhi vi有所為而為: vì mục đích nào đó mới làm việc này.

(3)- Tông miếu chi mĩ, bách quan chi phú 宗廟之美, 百官之富: ví với sự phong phú mĩ lệ của nội dung. Trong Luận ngữ – Tử Trương 論語 – 子張, Tử Cống 子貢 nói rằng:

Thí chi cung tường: Tứ chi tường dã cập kiên, khuy kiến thất gia chi hảo; Phu Tử chi tường sổ nhận, bất đắc kì môn nhi nhập, bất kiến tông miếu chi mĩ, bách quan chi phú.

譬之宮牆: 賜之牆也及肩, 窺見室家之好; 夫子之牆數仞, 不得其門而入, 不見宗廟之美, 百官之富.

(Lấy bức tường làm ví dụ: bức tường của Tứ tôi chỉ cao tới vai, nhìn vào thấy cái đẹp trong nhà; bức tường của Thầy cao đến mấy nhận, nếu không theo cửa mà vào thì không thấy được cái đẹp trong tông miếu, sự phong phú của các điện)

Tử Cống khiêm tốn nói như thế, học vấn của mình bộc lộ ra bên ngoài nên dễ dàng nhìn thấy, còn học vấn của Khổng Tử tiềm ẩn bên trong, phải theo cửa bước vào mới thấy được.

(4)- Dã nhân hiến bộc野人獻曝: người bình thường nêu những biện pháp bình thường. Ở thiên Dương Chu 楊朱 trong Liệt Tử 列子 có câu chuyện:

Ngày xưa ở nước Tống có một anh nông phu, mùa Đông thường mặc áo vải bố. Khi mùa Xuân đến, lúc cày phơi mình dưới ánh nắng, anh ta nhìn vợ và nói rằng:

Ánh nắng có thể sưởi ấm thế mà không ai biết, hay là đem cách này dâng lên vua, nhất định sẽ được trọng thưởng.

Ở đây mượn câu chuyện này khiêm xưng tri thức của mình cũng rất bình thường.

CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH

(*)- Câu này ở thiên Tử Hãn 子罕  trong Luận ngữ 論語.

Huỳnh Chương Hưng

Quy Nhơn 26/12/2013

Nguyên tác Trung văn

HỌC VẤN CHI THÚ VỊ

學問之趣味

Trong quyển

ẨM BĂNG THẤT TOÀN TẬP

飲氷室全集

Tác giả: Lương Khải Siêu 梁啟超

Văn hoá đồ thư công ti ấn hành

Chia sẻ bài viết này :

• Tweet

Thích Đang tải...

Có liên quan