Xemtailieu Tải về Thực tập thực vật và nhận biết cây thuốc (nxb hà nội 2012) trần văn ơn, 111 trang
Mục lục Trang Giới thiệu i Mục tiêu học tập ii Phần 1 : Thực tập thực vật và nhận biết cây thuốc 1 Chương 1: Cơ quan dinh dưỡng của thực vật bậc cao 1 1. Phương pháp làm tiêu bản vi phẫu các cơ quan dinh dưỡng 1 2. Phương pháp vẽ tiêu bản vi phẫu 6 3. Tế bào và mô thực vật 10 4. Rễ cây 16 5. Thân cây 21 6. Lá cây 27 Chương 2: Cơ quan sinh sản của thực vật bậc cao 32 1. Hoa (bông) 32 2. Quả (trái) 37 3. Hạt (hột) 39 4. Phương pháp làm tiêu bản và quan sát phấn hoa cây thuốc 40 Chương 3: Phân loại và nhận biết cây thuốc 45 1. Phương pháp phân tích hoa 45 2. Phương pháp nhận thức cây thuốc 47 3. Nhận biết các họ và cây thuốc thuộc lớp Ngọc lan 50 (Magnoliidae) 4. Nhận biết các họ và cây thuốc thuộc lớp Hành (Liliidae) 58 5. Phương pháp làm mẫu khô và mẫu ngâm cây thuốc 62 6. Phương pháp mô tả cây thuốc 68 7. Phương pháp xác định tên khoa học của cây thuốc 75 Phần 2 : Các dụng cụ, hoá chất dùng trong thực tập thực vật và 77 nhận biết cây thuốc 1. Dụng cụ và hoá chất làm tiêu bản vi phẫu 77 2. Dụng cụ và hoá chất làm mẫu khô và mẫu ngâm cây thuốc 81 3. Dụng cụ dùng trong phân tích hình thái thực vật 88 4. Dụng cụ và hoá chất làm tiêu bản phấn hoa 89 5. Sử dụng máy ảnh trong nghiên cứu hình thái và giải phẫu 90 thực vật 6. Khoá xác định tên khoa học của cây Phụ lục Danh mục 150 cây thuốc cần nhận thức và nhớ tên khoa học Tài liệu tham khảo 95 100 100 102 GIỚI THIỆU Nhận biết đúng cây thuốc là việc làm quan trọng trong công tác kiểm nghiệm dược liệu, sử dụng thuốc an toàn và hợp lý. Xác định đúng tên khoa học của cây có ý nghĩa sống còn trong khởi đầu nghiên cứu và phát triển thuốc có nguồn gốc từ cây cỏ. Muốn vậy, những người làm công tác liên quan đến cây cỏ làm thuốc phải biết các phương pháp nghiên cứu cũng như các đặc điểm hình thái, giải phẫu và phân loại cây cỏ, đặc biệt là thực vật có hoa - nhóm có mức độ đa dạng cũng được sử dụng nhiều nhất trong thực vật bậc cao. Cuốn tài liệu này được biên soạn chủ yếu dành cho sinh viên Dược năm thứ hai, đang học môn học Thực vật. Do đó, các phần trong tài liệu này chỉ giới hạn trong chương trình thực tập đã được phê duyệt, từ mô thực vật, cơ quan dinh dưỡng và sinh sản, đến phần ứng dụng để mô tả và xác định tên khoa học của cây thuốc. Các nội dung này được chia thành hai phần chính là (i) Thực tập thực vật và nhận biết cây thuốc và (ii) Các dụng cụ và hoá chất dùng trong thực tập thực vật và nhận biết cây thuốc. Cuối cùng là phụ lục và mục lục tra cứu. Phần “Thực tập thực vật và nhận biết cây thuốc” gồm 3 chương: (i) Cơ quan dinh dưỡng của thực vật bậc cao, là nhóm thực vật thường được dùng làm thuốc nhất; (ii) Cơ quan sinh sản của thực vật có hoa và (iii) Phân loại và nhận biết cây thuốc. Mỗi chương gồm các phần nhỏ, được soạn theo thứ tự các bài thực tập. Mỗi bài gồm 4 phần: mục tiêu học tập; nguyên liệu, dụng cụ và hoá chất; nội dung thực tập và đánh giá. Phần “Các dụng cụ và hoá chất dùng trong thực tập thực vật và nhận biết cây thuốc” giới thiệu các dụng cụ và hoá chất thường dùng nhất trong tập tài liệu này. Phần các dụng cụ giới thiệu sơ lược cấu tạo, mục tiêu, cách sử dụng và bảo quản. Các hoá chất được giới thiệu công thức, nguồn gốc, cách pha chế (nếu cần), mục đích, cách dùng và bảo quản. Phần phụ lục giới thiệu “Danh mục 150 thuốc cần nhận thức và nhớ tên Latin”. Phần lớn trong số này là các loài cây thuốc được qui định trong “Danh mục thuốc thiết yếu Việt Nam” lần thứ IV, bao gồm các loài cây thuốc Nam thiết yếu, thuốc Y học cổ truyền có nguồn gốc Việt Nam. Ngoài ra còn có một số loài cây thuốc không được ghi trong Danh mục thuốc thiết yếu nhưng là đại diện của các họ cây được dùng làm thuốc ở Việt Nam mà các loài trong Danh mục không có. Phần mục lục tra cứu gồm tên các loài cây thuốc (tiếng Việt và Latin), phương pháp nghiên cứu, thuật ngữ, các dụng cụ, hoá chất thường dùng trong nghiên cứu mô tả và xác định cây thuốc. Với các nội dung như vậy, ngoài đối tượng phục vụ chính là sinh viên Dược năm thứ hai, cuốn tài liệu này cũng có ích cho các đối tượng khác nghiên cứu cây cỏ làm thuốc như sinh viên đang học môn Dược liệu, Dược học cổ truyền, học viên cao học, nghiên cứu sinh và dược sỹ đang công tác trong lĩnh vực sử dụng và nghiên cứu phát triển thuốc từ cây cỏ. Để cuốn tài liệu này phục vụ sinh viên cũng như các đối tượng nghiên cứu khác ngày một tốt hơn, chúng tôi mong nhận được sự góp ý của các bạn dùng tập tài liệu này, để có thể sửa chữa, bổ sung cho hoàn chỉnh hơn trong lần in sau. Hà Nội, tháng 4 năm 2012 Các tác giả MỤC TIÊU HỌC TẬP Sau khi thực tập xong phần này, sinh viên sẽ có thể: 1. Làm được các loại tiêu bản để nghiên cứu giải phẫu và kiểm nghiệm các dược liệu từ cây cỏ, bao gồm cắt, tẩy, nhuộm kép và lên tiêu bản theo phương pháp thông thường. 2. Mô tả được đặc điểm giải phẫu của các bộ phận thường dùng làm thuốc như rễ, thân và lá bằng 3 phương pháp mô tả: bằng văn viết, hình vẽ và ảnh chụp. 3. Mô tả được một cây thuốc, bao gồm đặc điểm hình thái và giải phẫu của cơ quan dinh dưỡng (rễ, thân, lá), đặc điểm hình thái cơ quan sinh sản (hoa, phấn hoa, quả, hạt) bằng 3 phương pháp mô tả: bằng văn viết, hình vẽ và ảnh chụp. 4. Nêu được tên thường dùng (tiếng Việt) và tên Latin của 150 cây thuốc thường dùng đặc trưng cho 80 họ có nhiều cây dùng làm thuốc ở Việt Nam, dựa trên các mẫu không có nhãn. 5. Làm được tiêu bản mẫu khô và mẫu ngâm của cây thuốc. 6. Xác định sơ bộ được tên khoa học của một cây thuốc đến bậc họ và chi khi có khoá phân loại thích hợp. PHẦN I - THỰC TẬP THỰC VẬT VÀ NHẬN BIẾT CÂY THUỐC CHƯƠNG 1. CƠ QUAN DINH DƯỠNG CỦA THỰC VẬT BẬC CAO 1. PHƯƠNG PHÁP LÀM TIÊU BẢN VI PHẪU CÁC CƠ QUAN DINH DƯỠNG 1.1. MỤC TIÊU HỌC TẬP Sau khi thực tập xong bài này, sinh viên phải: - Làm được tiêu bản vi học thực vật theo phương pháp bóc, cắt và nhuộm kép. 1.2. MẪU VẬT, DỤNG CỤ VÀ HÓA CHẤT @ Sinh viên kiểm tra và đánh dấu vào bảng kiểm sau: STT 1 1.1 1.2 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 Mẫu vật, dụng cụ và hoá chất Mẫu vật tươi Thân Trầu không Thân Kinh giới Dụng cụ cá nhân Kính hiển vi Kính lúp Đĩa petri Mặt kính đồng hồ Kim mũi mác Phiến kính Lá kính Pipet Máy cắt cầm tay Dao cắt vi phẫu Dao lam Chổi lông Hóa chất Nước javen Cloralhydrat Acid acetic Xanh methylen 0.5% Đỏ carmin bão hòa Nước cất Glycerin Có 1 Không 1.3. NỘI DUNG THỰC TẬP 1.3.1. Phương pháp làm tiêu bản vi học thực vật Để làm được một tiêu bản vi học thực vật, cần tiến hành theo các bước sau: 1.3.1.1. Chọn mẫu Thường là mẫu tươi hoặc mẫu ngâm trong cồn 70o. Đối với mẫu vật là lá thì hình dạng lá phải còn nguyên vẹn, chọn những lá không già quá nhưng cũng không non quá (lá bánh tẻ). Đối với mẫu vật là cành, thân hoặc rễ cây thì nên chọn những đoạn tương đối thẳng, có đường kính từ 0,1 - 0,5cm. Các mẫu khô nên được luộc hay ngâm nước sôi trước khi cắt, thời gian ngâm hay luộc tuỳ thuộc vào mức độ rắn chắc của mẫu vật. 1.3.1.2. Phương pháp bóc hoặc cắt mẫu Ø Phương pháp bóc: F Dùng kim mũi mác rạch đứt một đường nông trên bề mặt cần bóc, sau đó bóc lấy 1 lớp tế bào biểu bì của lá cây; đặt tiêu bản lên giữa phiến kính đã nhỏ sẵn 1 giọt dung dịch lên tiêu bản (nước cất hoặc glycerin) rồi đậy lá kính lại (theo phương pháp giọt ép) và quan sát dưới kính hiển vi. Ø Phương pháp cắt: F Cắt trực tiếp : Mẫu được đặt lên một “thớt” (làm bằng vật liệu có độ cứng nhỏ hơn lưỡi dao cạo như gỗ hoặc khoai lang, v.v.), dùng lưỡi dao cạo cắt thành những lát mỏng. Các lát cắt sau đó được ngâm ngay vào đĩa petri đã có sẵn nước cất. F Cắt bằng máy cắt cầm tay (microtom), theo qui trình sau: Các bước Chuẩn bị cốt khoai Cố định mẫu tiêu bản vào cốt khoai Cách thực hiện Dùng dao bài gọt một lõi khoai lang hình trụ, dài 2 – 3cm, sao cho vừa khít ống máy cắt. Chẻ đôi lõi khoai này theo chiều dọc thành 2 nửa đều nhau. Khoét ở cả hai mặt phẳng mới chẻ đôi này, theo chiều dọc, một khe nhỏ theo hình của mẫu tiêu bản cần cắt, sao cho khi ghép hai mảnh khoai này lại thì mẫu cần cắt được giữ chặt. 2 Minh họa Các bước Cách thực hiện Kẹp mẫu cần cắt vào giữa 2 miếng khoai rồi cho vào ống của máy cắt. Minh họa Để mặt phẳng của lưỡi dao áp sát với mặt phẳng của mắy cắt, nghiêng một góc 450 kéo chéo từ trái sang phải , cắt qua cốt khoai. Cắt tiêu bản Sau mỗi lần cắt, vặn ốc của máy cắt theo chiều kim đồng hồ để đẩy cốt khoai lên một chút. Mức độ vặn ít hay nhiều sẽ cho lát cắt tiêu bản mỏng hay dầy. Dùng kim chổi lông gạt vi phẫu đã cắt ngay vào đĩa petri có sẵn nước cất. Sau đó dùng chổi lông chọn lấy các lát cắt chuyển sang mặt kính đồng hồ đã có sẵn cloramin bão hoà (Cloramin B) hoặc dung dịch Javen. 1.3.1.3. Tẩy và nhuộm tiêu bản Các bước Cách thực hiện - Tẩy mẫu bằng dung dịch Cloramin B trong thời gian ít nhất là 30 phút. - Rửa sạch Cloramin 3 lần bằng nước cất. - Nếu mẫu chứa nhiều tinh bột có thể ngâm trong dung dịch cloran Tẩy hydrat trong 30 phút, sau đó rửa sạch. - Ngâm mẫu trong acid acetic trong 15 phút. - Rửa sạch mẫu 3 lần bằng nước cất. 3 Minh họa Các bước Cách thực hiện - Nhuộm màu xanh bằng dung dịch xanh Methylen. Thời gian từ 5-30 giây. - Rửa sạch mẫu 3 lần bằng nước cất. Nhuộm - Nhuộm màu đỏ bằng cách ngâm mẫu vào dung dịch đỏ Carmin khoảng 30 phút. - Rửa sạch mẫu 3 lần bằng nước cất. Minh họa 1.3.1.4. Lên tiêu bản Vi phẫu sau khi được nhuộm, được lên kính theo phương pháp giọt ép. Cách thực hiện như sau: F Nhỏ vào giữa phiến kính 1 giọt chất lỏng được dùng làm môi trường quan sát (nước, glycerin, vv.), dùng kim mũi mác hoặc bút lông đặt vi phẫu cần quan sát vào giọt chất lỏng. Đậy lá kính lại (chú ý không để lẫn bọt khí dưới lá kính). Có 2 cách đặt lá kính: - Cách 1: Đặt một cạnh lá kính tỳ vào bề mặt của phiến kính, bên cạnh giọt chất lỏng. Dùng kim mũi mác đỡ lấy cạnh đối diện rồi hạ từ từ xuống (Hình 1. A). - Cách 2: Nhỏ 1 giọt chất lỏng (cùng loại với chất lỏng trên phiến kính) vào giữa lá kính. Lật ngược lá kính lại rồi hạ từ từ đậy lên giọt chất lỏng trên phiến kính. Khi 2 giọt chất lỏng chạm nhau thì bỏ tay ra (Hình 1. B). Sau khi đậy lá kính, chất lỏng dưới lá kính phải vừa đủ để chiếm toàn bộ diện tích của lá kính, không thừa chảy ra ngoài và cũng không thiếu. Nếu thiếu, dùng một ống hút nhỏ thêm chất lỏng đã dùng để lên kính vào (Hình 1.C). Nếu thừa, dùng một mảnh giấy lọc để hút đi (Hình 1. D). Trong một số trường hợp cần phải thay đổi chất lỏng mà không muốn bỏ lá kính ra thì làm như sau: ở một cạnh của lá kính, đặt một miếng giấy lọc để hút chất lỏng đang ở dưới lá kính. ở cạnh đối diện, dùng ống hút cho giọt chất lỏng mới vào thay thế (hình 1.E). Khi cho chất lỏng mới vào thì đồng thời hút chất lỏng cũ ra. Chất lỏng mới sẽ thay thế cho chất lỏng cũ dưới lá kính. 4 Hình 1. Phương pháp lên tiêu bản giọt ép A, B : Hai cách đậy lá kính ; C : Cách cho thêm chất lỏng D : Cách loại bớt chất lỏng thừa ; E : Cách đổi chất lỏng dưới kính. Tiêu bản đạt tiêu chuẩn phải mỏng, sáng, sạch, màu xanh và đỏ rõ ràng, chất lỏng dưới lá kính phải vừa đủ, chiếm toàn bộ diện tích lá kính, không chứa bọt khí, có thể quan sát dễ dàng. 1.4. ĐÁNH GIÁ J Sinh viên tự kiểm tra kết quả thực tập theo bảng kiểm sau: STT Nội dung đánh giá 1 1.1 1.2 2 2.1 2.2 2.3 Đạt Không đạt Tiêu bản biểu bì lá Náng Độ mỏng tiêu bản Lên tiêu bản đúng yêu cầu Tiêu bản thân ích mẫu Độ mỏng tiêu bản đạt, có thể quan sát rõ ràng các tế bào và mô Tiến hành theo đúng qui trình cắt, tẩy, nhuộm Hai màu xanh và đỏ trên tiêu bản rõ ràng 2. PHƯƠNG PHÁP VẼ TIÊU BẢN VI PHẪU 2.1. MỤC TIÊU HỌC TẬP Sau khi thực tập xong bài này, sinh viên phải: - Vẽ được sơ đồ cấu tạo tổng quát và cấu tạo chi tiết một phần tiêu bản thân cây ích mẫu. 5 MẪU VẬT VÀ DỤNG CỤ @ Sinh viên kiểm tra và đánh dấu vào bảng kiểm sau: STT 1 1.1 2 2.1 2.2 2.3 2.4 Mẫu vật, dụng cụ Tiêu bản mẫu Tiêu bản thân Ích mẫu (Leonurus japonicus Houtt.) Dụng cụ Kính hiển vi Đèn bàn để chiếu sáng giấy vẽ Vở vẽ khổ A4, giấy trắng nhẵn, không dòng kẻ Bút chì đen, loại có độ cứng trung bình (HB) hoặc tương đối mềm (2B). Tốt nhất là bút chì kim Tẩy mềm 2.5 2.3. Có Không NỘI DUNG THỰC TẬP Trong nghiên cứu thực vật, vẽ là một phương pháp mô tả khoa học có giá trị, không thể thay thế bằng ảnh chụp hoặc bản mô tả, dù đó là bản mô tả chi tiết, tỉ mỉ nhất. F Vẽ sơ đồ tổng quát và cấu tạo chi tiết một phần của thân cây Ích mẫu. 2.3.1. Một số yêu cầu của hình vẽ Chỉ vẽ những cái nhìn thấy trên tiêu bản, những đặc điểm điển hình, cần thiết để hiểu được tiêu bản. Không vẽ những nét không quan trọng, ngẫu nhiên và nhất là không được vẽ theo sách hoặc tranh. Hình vẽ phải đủ to, phù hợp với kích thước của những chi tiết vẽ. Để hình vẽ có giá trị khoa học cao, phải vẽ thật chính xác với tỷ lệ phóng to được quy định. Nét vẽ phải gọn, sắc, đủ đậm và rõ ràng, không lờm xờm và không đánh bóng. Bản vẽ phải sạch sẽ, càng đẹp càng tốt, giống như hoặc gần giống như một bản vẽ kỹ thuật. Mỗi hình vẽ cần có lời chú thích chung và riêng cho từng phần, từng chi tiết. Chữ chú thích viết bằng bút chì đen. Các đường chỉ dẫn nên kẻ ngang và song song với nhau, không được cắt chéo qua nhau. 2.3.2. Các cách vẽ Có hai loại bản vẽ để mô tả cấu tạo giải phẫu của một cơ quan thực vật: sơ đồ tổng quát và chi tiết một phần. Hai cách vẽ này bổ sung cho nhau. 2.3.2.1. Vẽ sơ đồ tổng quát Muốn trình bày toàn bộ cấu tạo của một cơ quan thực vật, người ta không cần vẽ từng tế bào của nó, mà chỉ dùng ký hiệu để vẽ vị trí các mô được sắp xếp trong cơ quan đó. Tất nhiên là cần vẽ đúng tỷ lệ kích thước và hình dạng tổng 6 quát cuả các mô đó, làm sao chỉ khi nhìn vào sơ đồ này, người ta có thể hình dung được thật đúng cấu tạo của đối tượng quan sát. Hình 2. Một số quy ước khi vẽ tiêu bản vi phẫu 1. Biểu bì, trụ bì ; 2. Nội bì ; 3. Bần ; 4. Mô dày ; 5. Mô cứng ; 6. Libe cấp I ; 7. Libe cấp II ; 8. Gỗ cấp I ; 9. Gỗ cấp II ; 10. Mô giậu ; 11. Sợi ; 12. Ống tiết, túi tiết Các quy ước ký hiệu các mô khi vẽ sơ đồ tổng quát: - Biểu bì, trụ bì, tầng phát sinh : Vẽ 2 nét song song với nhau (Hình 2.1). - Nội bì : Vẽ 2 nét song song, giữa có các vạch ngang (Hình 2.2). - Bần : Vẽ các ô hình chữ nhật xếp chồng lên nhau một cách đều đặn, thành những vòng đồng tâm và dãy xuyên tâm (Hình 2.3). - Mô dày : Kẻ chéo trong phạm vi giới hạn của nó (Hình 2.4). - Mô cứng : Kẻ chéo hai chiều, thành những ô hình quả trám trong phạm vi giới hạn của nó (Hình 2.5). Libe cấp I : Chấm không đều trong phạm vi giới hạn của bó libe (Hình 2.6). - Libe cấp II : Chấm đều thành dãy theo hướng xuyên tâm trong khu vực của libe cấp II (Hình 2.7). - Gỗ cấp I : Vẽ một hình tam giác bôi đen (Hình 2.8) - Gỗ cấp II : Trong phạm vi giới hạn, vẽ các vòng tròn nhỏ sắp xếp không đều ở giữa các đường thẳng theo hướng xuyên tâm (Hình 2.9). - Mô giậu : Vẽ các đường thẳng đứng, song song trong phạm vi giới hạn của mô (Hình 2.10). - Sợi : Vẽ các vòng tròn nhỏ, ở giữa có một chấm đen (Hình 2.11). -‐ Ống tiết, túi tiết : Tuỳ theo kích thước của chúng mà vẽ những vòng tròn to hoặc nhỏ, giữa để trắng (Hình 2.12). 7 Ví dụ về cách vẽ sơ đồ tổng quát từ một tiêu bản vi phẫu cụ thể được trình bày trong hình 3 và 4. Biểu bì Mô dày Mô mềm vỏ Sợi Libe cấp II Gỗ cấp II Mô mềm ruột Hình 3. Cách vẽ tổng quát cấu tạo giải phẫu cây Ích mẫu từ cấu tạo chi tiết Bần Libe cấp I Sợi Libe cấp II Hình 4. Cách vẽ tổng quát cấu tạo giải phẫu cây Dâm bụt từ cấu tạo chi tiết 8 2.3.2.2. Vẽ chi tiết một phần Sau khi vẽ sơ đồ tổng quát, ta chọn một khu vực điển hình, có thể đại diện cho cả vi phẫu hoặc một phạm vi hẹp nào đó trên vi phẫu (tuỳ theo mục đích nghiên cứu) để vẽ chi tiết một phần. Cách chọn khu vực để vẽ chi tiết như sau: -‐ Nếu cơ quan thực vật có cấu tạo đối xứng với một mặt phẳng (vi phẫu lá cây hai lá mầm), thì chỉ cần vẽ nửa lá từ gân giữa ra một ít ở phiến lá (Hình 5.A). -‐ Nếu cơ quan đó có cấu tạo đều nhau theo một hướng (vỏ cây, lá cây một lá mầm), thì chọn một đoạn nào đó điển hình nhất để vẽ (Hình 5.B). -‐ Nếu cơ quan đó có cấu tạo đối xứng qua một tâm điểm (thân, rễ, thân rễ, vv.), thì chọn một góc nào có cấu tạo điển hình nhất (Hình 5.C). -‐ Nếu cơ quan đó có thiết diện vuông mà ở 4 góc có cấu tạo giống nhau (thân của nhiều cây thuộc họ Bạc hà), thì chỉ cần vẽ 1/4 của thiết diện đó (Hình 5.D). Mục đích của bản vẽ chi tiết là để thấy rõ được cấu tạo của từng loại mô, từng nhóm tế bào, do đó phải vẽ từng tế bào đúng như khi nhìn thấy trên vi phẫu. Để tránh hiện tượng vẽ mất cân đối, ta nên theo các bước sau đây: - Vẽ phác trên giấy khu vực cần phải vẽ và sự phân chia giữa các mô với nhau. - Vẽ các mô có cấu tạo phức tạp trước (bó libe gỗ) rồi đến các mô đơn giản sau. Mô mềm nên vẽ sau cùng. Hình 5. Cách chọn khu vực để vẽ chi tiết A C B A. Đối với cây hai lá mầm ; B. Đối với cây một lá mầm ; C. Đối với thân cây ; D. Đối với thân hoặc cành cây có tiết diện vuông. D Những tế bào có màng mỏng thì vẽ một nét thành một vòng kín (không vẽ theo kiểu lợp ngói). Những tế bào có màng dày (mô cứng, mô dày, gỗ), thì vẽ hai nét song song và khi đó cần tuân theo quy ước ánh sáng. - Qui ước ánh sáng: Người ta quy định ánh sáng từ góc trên, bên trái của trang giấy chiếu xuống, tạo với cạnh của trang giấy một góc 450. Phía có ánh sáng chiếu trực tiếp thì vẽ nét mảnh, phía khuất sáng thì vẽ nét đậm. 9 2.4. ĐÁNH GIÁ J Sinh viên tự kiểm tra kết quả thực tập theo bảng kiểm sau: STT Nội dung đánh giá 1 Vẽ sơ đồ tổng quát thân cây Ích mẫu Vẽ đúng tỷ lệ kích thước Hình vẽ rõ ràng, đúng quy ước 2 Vẽ chi tiết một phần thân cây Ích mẫu Vẽ đúng tỷ lệ kích thước Vẽ đúng các loại mô như quan sát trên kính Đạt Không đạt 3. TẾ BÀO VÀ MÔ THỰC VẬT 3.1. MỤC TIÊU HỌC TẬP Sau khi thực tập xong bài này, sinh viên phải: - Làm được tiêu bản biểu bì, quan sát và vẽ đúng - Làm được tiêu bản để quan sát 6 loại mô thực vật (mô phân sinh, mô mềm, mô che chở, mô dẫn, mô nâng đỡ, mô tiết). - Chỉ được 6 loại mô thực vật trên tiêu bản mẫu. 3.2. MẪU VẬT VÀ DỤNG CỤ @ Sinh viên kiểm tra và đánh dấu vào bảng kiểm sau: STT 1 1.1. 1.2 1.3 1.4 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 3 3.1 3.2 3.3 3.4 Mẫu vật và dụng cụ Mẫu vật tươi Lá náng, hành khô Cành và lá Hương nhu (Ocimum gratissimum L.) Quả lê (Pirus communis L.) Thân Trầu rừng (Piper sp.) Tiêu bản mẫu Tiêu bản vi phẫu lá Bưởi (Citrus grandis (L.) Osbeck) Tiêu bản vi phẫu thân Thiên thảo (Anisomeles indica (L.) O.Ktze) Tiêu bản vi phẫu thân cây Mướp cắt dọc (Luffa cylindrica (L.) M.J.Roem.) Tiêu bản vi phẫu thân Trầu không (Piper betle L.) Tiêu bản vi phẫu cuống lá Trang (Limnanthemum indicum Thw.) Dụng cụ Kính hiển vi Mặt kính đồng hồ Kim mũi mác Phiến kính 10 Có Không STT 3.5 3.6 3.7 3.8 3.3. Mẫu vật và dụng cụ Lá kính Pipet Dao lam Khoai lang Có Không NỘI DUNG THỰC TẬP 3.3.1. Làm tiêu bản tế bào và mô thực vật F Làm tiêu bản biểu bì lá Náng và biểu bì Hành khô bằng phương pháp bóc, lên tiêu bản theo phương pháp giọt ép với dung dịch lên tiêu bản là Kali iodua. F Làm tiêu bản vi phẫu của 3 mẫu thân Hương nhu, thân Trầu rừng và quả Lê bằng cách cắt trực tiếp và lên tiêu bản theo phương pháp giọt ép, không tẩy và nhuộm. 3.3.2. Quan sát các mô thực vật - Quan sát các tiêu bản mẫu thân Mướp cắt dọc, thân Mướp cắt ngang, thân cỏ Thiên thảo, lá Bưởi, thân Trầu không, cuống lá Trang. - Mô tả và vẽ chi tiết một phần các loại mô quan sát được. 3.3.2.1. Mô phân sinh Cấu tạo bởi những tế bào non, nhỏ, có vách tế bào mỏng, nhân to và hầu như không có không bào. Chúng phân chia liên tục để tạo thành các thứ mô khác. F Quan sát mô phân sinh cấp II trên tiêu bản rễ Bí ngô (tiêu bản mẫu) ở vật kính 40X: Gồm nhiều lớp tế bào nhỏ hình chữ nhật, có vách mỏng, xếp thành dãy tương đối đều đặn (Hình 6). Mô phân sinh cấp hai Hình 6. Mô phân sinh cấp hai (tầng phát sinh libe-gỗ) ở rễ cây Bí ngô 3.3.2.2. Mô mềm Cấu tạo bởi những tế bào sống, thường có màng mỏng bằng cenluloza. Tuỳ theo vị trí, hình dạng và nhiệm vụ của mô mềm mà chia ra các loại như mô mềm đồng hoá (chứa lạp lục); mô mềm dự trữ (chứa các chất dự trữ như tinh bột, 11 protein và dầu mỡ); mô mềm chứa nước (mô nước); mô mềm chứa khí (mô thông khí); mô mềm hình giậu (mô giậu); mô mềm xốp (mô khuyết); mô mềm vỏ; mô mềm libe và gỗ; mô mềm hấp thụ: lông hút của rễ. F Quan sát mô mềm vỏ ở thân cây Thiên thảo cắt ngang và mô giậu ở lá cây Trúc đào (Hình 7). A B C Hình 7. Mô mềm (A. Mô mềm vỏ ở thân Thiên thảo cắt ngang; B. Mô giậu ở lá cây Trúc đào; C. Mô khuyết ở lá Đa búp đỏ) 3.3.2.3. Mô che chở Có nhiệm vụ bảo vệ, che chở cho cây, chống lại mọi tác nhân có hại của môi trường sống. Tuỳ theo nguồn gốc phát triển, người ta chia: mô che chở cấp I : biểu bì; mô che chở cấp II : bần, thụ bì. B A Hình 8. Mô che chở (A. Biểu bì ở Thân Thiên thảo (lớp tế bào trên cùng); B. Bần ở vỏ cây Dâu tằm) F Quan sát biểu bì ở tiêu bản thân cây Thiên thảo (tiêu bản mẫu) và bần ở tiêu bản vỏ cây Dâu tằm (tiêu bản mẫu) (Hình 8). 3.3.2.4. Mô nâng đỡ Có trong tất cả các cơ quan của thực vật được cấu tạo bởi những tế bào có màng dày và cứng làm nhiệm vụ nâng đỡ cho cây. Tuỳ theo thể chất của màng dày đó mà người ta chia ra 2 loại mô nâng đỡ : Mô dày : cấu tạo bởi những tế bào sống thường kéo dài, có màng dày bằng celluloza. Tuỳ theo cấu tạo và vị trí dày lên của màng tế bào mà phân biệt các loại : mô dày góc, mô dày phiến và mô dày xốp F Quan sát mô dầy góc và mô dầy phiến trên tiêu bản thân cây Thiên thảo (tiêu bản mẫu): ở vật kính 4X thấy tiêu bản thân cây Thiên thảo có thiết diện vuông, trong đó mô dày góc nằm ở 4 góc và mô dày phiến nằm ở cạnh, bắt màu 12 đỏ, xếp thành nhiều lớp nằm ngay sau lớp tế bào biểu bì. Chuyển sang vật kính 40, thấy các tế bào này có thành dầy lên ở các góc (đối với mô dầy góc) và ở các màng tiếp tuyến (đối với mô dầy phiến), bắt màu đỏ sẫm (Hình 9). Hình 9. Mô nâng đỡ ở thân cây Thiên thảo 1. Mô dầy góc, 2. Mô dầy phiến Mô cứng: Cấu tạo bởi những tế bào chết, có màng dày hoá gỗ ít nhiều, khá cứng rắn, để làm nhiệm vụ nâng đỡ cho cây. Theo hình dạng của tế bào, mô cứng được chia thành các loại: tế bào mô cứng, thể cứng, tế bào đá, tế bào sợi. A B C Hình 10. Mô cứng (A. Thể cứng hình sao ở cuống lá Trang; B. Tế bào đá ở quả Lê; C. Sợi ở thân Dâm bụt) F Quan sát: Thể cứng ở cuống lá Trang (tiêu bản mẫu): Phân nhánh hoặc hình sao (Hình 10A). Tế bào đá ở tiêu bản quả Lê (tự làm): Là các đám màu sẫm xếp chồng lên nhau thành “đống” (Hình 10B). Sợi ở tiêu bản vỏ cây Dâu tằm: Xếp thành từng đám phía ngoài libe cấp II (Hình 10C). 3.3.2.5. Mô dẫn Gồm các mạch gỗ và mạch rây, có nhiệm vụ dẫn nhựa nuôi cây. Các mạch này được cấu tạo bởi những tế bào dài, xếp nối tiếp nhau thành các ống. Những tế bào này được bao bọc bởi những tế bào kèm và mô mềm gỗ hoặc mô mềm 13 Tải về bản full