Thực Trạng Tín Ngưỡng Thờ Mẫu ở Nam Định Hiện Nay - Tài Liệu Text

Có thể bạn quan tâm

Tải bản đầy đủ (.pdf) (11 trang)

Trang chủ

Khoa học xã hội

Văn hóa - Lịch sử

Thực trạng tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Định hiện nay

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (515.5 KB, 11 trang )

TRƯỜNGĐẠIHỌCTHỦĐƠHÀNỘI14THỰCTRẠNGTÍNNGƯỠNGTHỜMẪUỞNAMĐỊNHHIỆNNAY1Vũ Hồng Thuật, Vũ Thị DiệuBảo tàng Dân tộc học Việt NamTóm tắt: Bài viết dựa trên những tư liệu điều tra điền dã nhân học năm 2019-2020 của tácgiả để làm rõ vấn đề về Thực trạng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ ở Nam Địnhtrong bối cảnh xã hội đương đại. Tín ngưỡng thờ Mẫu đang ngày càng phát triển, nhất làtừ khi được UNESCO công nhận Di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại. Nhiều điện thờtư nhân được lập ra; đền, phủ sửa sang mới, hầu đồng nở rộ khắp nơi… Bên cạnh nhữngyếu tố tích cực, vẫn cịn nhiều yếu tố hạn chế xuất hiện sự lai căng, trục lợi, hiện đại hoátrong các nghi lễ hầu đồng. Bởi vậy, Nam Định đang tìm giải pháp để thực hành tín ngưỡngthờ Mẫu Tam phủ thích ứng với xã hội hiện đại mà khơng mất đi vẻ đẹp thuần khiết của tínngưỡng dân gian này.Từ khóa: Người Việt, Nam Định, Thực trạng thực hành thờ Mẫu.Nhận bài ngày 10.7.2020; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 25.8.2020Liên hệ tác giả: Vũ Hồng Thuật; Email: 1. MỞ ĐẦUThờ Mẫu là loại hình tín ngưỡng dân gian của một số tộc người (Tày, Nùng, Chăm,Hoa), trong đó nổi bật là người Việt. Tín ngưỡng này do người Việt sáng tạo từ lâu đời, gắnvới sản phẩm của tư duy, nhận thức về tự nhiên và xã hội của cư dân nông nghiệp lúa nước.Dưới góc nhìn nhân học, thờ Mẫu mang nhiều giá trị đạo đức và nhân văn sâu sắc. Đó là tâmthức “uống nước nhớ nguồn”, tôn vinh những người tài cao, đức trọng, trở thành một biểutượng của chủ nghĩa yêu nước, vị tha của người Việt Nam. Đây là một thực hành nghi lễmang tính đặc biệt, chuyên chăm lo cuộc sống cho con người ở cuộc sống hiện tại nên tínhdung hợp trong thờ Mẫu đều từ dân gian mà ra (Hồ Đức Thọ 2016: 516).Trong bức tranh văn hóa thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Định là một mảng màurất đặc sắc. Trước hết là trung tâm thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở đồng1Bài viết này thuộc khuôn khổ của đề tài cấp Bộ: "Định hướng quản lý văn hóa với thực hành nghi lễ liên quanđến tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt" do PGS. TS. Nguyễn Thị Hiền làm chủ nhiệm, Viện Vănhóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam chủ trì. TẠPCHÍKHOAHỌC-SỐ43/202015bằng Bắc Bộ với quần thể di tích phủ Dầy và phủ Nấp. Tín ngưỡng này thể hiện ý thức nhânsinh, cội nguồn, dân tộc; đồng thời hướng con người đến chân- thiện- mỹ. Trên nền tảng pháttriển của tín ngưỡng thờ nữ thần, mẫu thần, vương mẫu đã hình thành và phát triển thờ MẫuTam phủ (Vũ Hồng Thuật- Vũ Thị Diệu 2018: 133). Vào cuối thế kỷ XVI, một hình thứcthờ cúng thánh Mẫu Liễu Hạnh được hình thành cùng với những nhân vật lịch sử, huyềnthoại có công với nước, với dân. Bà được tôn vinh là “Mẫu nghi thiên hạ” và là một trongbốn vị thánh “tứ bất tử” của người Việt. Các trung tâm thờ Mẫu Liễu Hạnh nổi tiếng là ởphủ Dầy, phủ Nấp (Nam Định); đền Sịng, phố Cát, phủ Mỗ (Thanh Hố); phủ Tây Hồ (HàNội); đền Bắc Lệ, đền Đồng Đăng (Lạng Sơn).Lên đồng, hầu bóng là một hình thức diễn xướng văn hóa dân gian tổng hợp, trong đócó sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa nghi lễ, sân khấu, âm nhạc, lời văn, trang phục, vũ đạo,…Bản chất của thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là tơn thờ các vị nữ thần, mẫu thần,các nhân vật lịch sử, anh hùng dân tộc, người có tài, có đức và thể hiện sự tri ân những vịthần “phù quốc tỷ dân” nhằm thể hiện ý thức về cội nguồn văn hố dân tộc, giáo dục thế hệmai hậu về lịng u nước. Thơng qua thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu góp phần đề cao giátrị, vai trị của người phụ nữ trong đời sống gia đình và xã hội. Với những giá trị di sản đadạng như vậy, nó có thể coi như là “bảo tàng sống” lưu giữ lịch sử, di sản và bản sắc vănhoá của người Việt.Trong q trình hình thành, phát triển đến nay, tín ngưỡng thờ Mẫu đã kế thừa và tiếpthu những giá trị đạo đức, nhân văn sâu sắc để trở thành một bộ phận văn hóa tinh thần củacộng đồng người Việt ở trong và ngoài nước. Với những giá trị về lịch sử, văn hóa, kinh tế,chính trị to lớn như vậy, tín ngưỡng thờ Mẫu và lễ hội phủ Dầy đã có nhiều cơng trình nghiêncứu, nhiều cuộc hội thảo khoa học trong nước, quốc tế. Tiêu biểu là các cơng trình nghiêncứu của GS.TS Ngơ Đức Thịnh (1994, 2004, 2008) tiếp cận dưới góc độ văn hố dân gianvề tín ngưỡng thờ Mẫu và lên đồng; năm 2012, Nam Định tổ chức Hội thảo khoa học quốctế Văn hóa thờ nữ thần ở Việt Nam và Châu Á- Bản sắc và giá trị; năm 2016, Nghiên cứuthực hành tín ngưỡng trong xã hội đương đại (trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu); kỷ yếu hộithảo khoa học Phật giáo với tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam, tổ chức tại Học viện Phật giáoViệt Nam (12-2018),… Các cơng trình nghiên cứu này từng bước làm sáng tỏ các giá trị củadi sản văn hóa thờ Mẫu của người Việt. Bài viết này chúng tôi nghiên cứu về thực trạng thựchành tín ngưỡng thờ Mẫu ở tỉnh Nam Định sau khi UNESCO vinh danh là Di sản văn hoáphi vật thể của nhân loại thì nó bị biến đổi như thế nào, sau đó tìm ra ngun nhân và đưa ragiải pháp nhằm phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu một cách có hiệu quả trong đời sống xã hộiđương đại.2. NỘI DUNG2.1. Vài nét về địa bàn nghiên cứuThờ Mẫu có nghĩa là thờ Mẹ. Đây là loại hình tín ngưỡng dân gian, khởi nguyên là thờnữ thần, được hình thành từ chế độ thị tộc mẫu hệ, tôn vinh những người phụ nữ có cơngphù quốc, giúp dân, chứa đựng nhiều giá trị về lịch sử, văn hoá và đạo đức xã hội (Phạm Thị 16TRƯỜNGĐẠIHỌCTHỦĐÔHÀNỘIMai, 2017: 246). Người Việt gắn với nền kinh tế nông nghiệp nên tôn sùng các vị thần tựnhiên, nhằm mục đích cầu mưa thuận, gió hồ, mùa màng bội thu, quốc thái dân an,… Hơnnữa, địa hình Nam Định có cả đồi núi sót, đồng bằng, sơng, biển nên sự giao thoa văn hóagiữa các vùng, miền tương đối đậm nét hình thành nên tín ngưỡng thờ đa thần mang tính hỗndung văn hóa trong thần điện thờ Mẫu. Đồng thời, tín ngưỡng này cịn tích hợp nhiều hìnhthức văn hóa dân gian bản địa, như: âm nhạc, ngơn ngữ, tri thức, nghề thủ công, trang phục,kiến trúc, lễ vật, ẩm thực. Tiêu biểu của thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu là gắn với nghi lễhầu đồng, hát văn-một hình thức sân khấu tâm linh, mang tính thiêng của người Việt.Trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nước đã xác định tơn giáo tín ngưỡng là nguồnlực phát triển kinh tế- xã hội. Vấn đề này được Thủ tướng Chính phủ nhấn mạnh: Tơn giáotín ngưỡng ở nước ta khơng chỉ là một thành tố của văn hóa mà thực sự là một nguồn lựcquan trọng, phát triển đất nước. Nguồn lực ấy thể hiện về kinh tế, an sinh xã hội, văn hóa vàđạo đức (Trần Hữu Sơn 2019: 5). Theo bảng thống kê điểm thực hành tính ngưỡng thờ MẫuTam phủ của người Việt trên địa bàn tỉnh Nam Định có 604 di tích1. Phủ Dầy, phủ Nấp trởthành điểm du lịch tâm linh, hấp dẫn, mỗi năm đón hàng chục vạn lượt khách đến hànhhương, đóng góp nguồn kinh phí đáng kể cho địa phương. Chỉ tính riêng hội chợ Viềng năm2019 ở xã Kim Thái đêm mồng 7 tháng Giêng các phủ Tiên Hương, Vân Cát, lăng LiễuHanh, phủ Bóng; mỗi phủ đóng cho uỷ ban nhân dân huyện Vụ Bản là 155 triệu đồng; hộiphủ Dầy ngày 3-3 âm lịch, mỗi phủ đóng 255 triệu đồng. Theo báo cáo của phịng văn hốhuyện Vụ Bản, hàng năm nguồn kinh phí thu về từ các dịch vụ di tích, lễ hội ở phủ Dầy lênđến vài chục tỷ đồng nộp vào ngân sách địa phương.2.2. Thực trạng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Định hiện nayMột là, tín ngưỡng thờ Mẫu đang được lan tỏa rộng rãi trong đời sống văn hóa cộngđồng. Theo kết quả 100 phiếu điều tra nghiên cứu và phỏng vấn sâu các nhà quản lý văn hóađịa phương, thủ nhang, thầy đồng, người đi lễ về việc sau khi thực hành tín ngưỡng thờ MẫuTam phủ của người Việt được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loạithì hầu đồng lại nở rộ trên cả nước, trong đó có Nam Định. Nhiều điện thờ tư gia, đền, phủthờ Mẫu được trùng tu, xây mới và đi liền với nó là nghi lễ hầu đồng, hát văn. Đây là loạihình tín ngưỡng dân gian chứa đựng nhiều yếu tố về vũ trụ luận, thể hiện ý thức nhân sinh,cội nguồn dân tộc và lịng u nước. Tất cả được thiêng hóa qua thời gian, nghi lễ và lan toảtừ tiền nhân tới mai hậu. Các thầy đồng tin rằng, cuộc đời tốt đẹp là nhờ chỉ dẫn của các vịThánh và họ được phúc, lộc vì làm đẹp lịng Thánh (Phúc Thanh, 2018). Bởi vậy, trong mọihồn cảnh, họ đều kiên trì công việc “kế tục truyền đăng” để bảo tồn, lưu giữ, phát triển tốtcác giá trị di sản văn hóa thờ Mẫu tới cộng đồng: từ nhà nghiên cứu, quản lý văn hóa đếncơng chức, viên chức, người lao động, buôn bán ở chợ, người về hưu, sinh viên, học sinh1Tính đến tháng 8-2018, tồn tỉnh có 604 di tích thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu (khơng kể điện tư gia); trongđó Thành phố Nam Định: 74, huyện Giao Thuỷ: 17, Mỹ Lộc: 85, Nghĩa Hưng: 98, Trực Ninh: 69, XuânTrường: 77, Ý Yên: 21, Hải Hậu: 41, Vụ Bản: 40, Nam Trực: 82 di tích . Theo số liệu phịng Di sản văn hốSở Văn hố Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định, cung cấp ngày 3/3/2020. TẠPCHÍKHOAHỌC-SỐ43/202017cũng tham gia thực hành nghi lễ với tấm lịng thành kính dâng lên các vị thánh Mẫu. Vớinhững người có “căn dun”, “căn số” thì ra trình đồng, mở phủ, hầu đồng tại điện thờ tưgia và các đền to, phủ lớn.Trong thực hành nghi lễ thờ Mẫu, nghi thức hầu đồng, hát văn là đặc sắc nhất. Nhữngngười đi theo tín ngưỡng này đều có quan niệm việc thờ, đi lễ, hầu Mẫu đều phải xuất pháttừ cái tâm. Họ tin các Ngài luôn che chở, mang đến cho mọi người sức khỏe, tài lộc, côngdanh,… nên phải thể hiện lịng thành kính với Mẫu thơng qua nghi lễ hầu đồng. Hầu đồnglà hình thức múa thiêng, thể hiện sự ứng nhập thần linh qua thân xác thanh đồng. Mỗi độngtác trong các giá hầu phản ánh chân thực tính lịch sử của từng vị thánh, kết hợp với âm nhạc,lời hát, nghệ thuật trang trí đồ thờ trên điện thần, lễ vật, không gian thiêng và sự cổ vũ củacác con nhang đệ tử khiến cho buổi lễ thêm phần sinh động, linh thiêng, huyền diệu. Ngoàira, nghệ thuật trang điểm tinh tế, sự khéo léo phối hợp màu sắc của trang phục hầu đồng vớitừng giá hầu của người hầu dâng cho thanh đồng cũng góp phần quan trọng vào sự thànhcông của buổi lễ. Sau mỗi vấn hầu, từ thanh đồng đến người tham dự đều cảm thấy thoải máivề tinh thần, thể chất khỏe mạnh, những khúc mắc trong cuộc sống được giải tỏa, hướng đếncuộc sống an vui, cát tường. Tất cả những hiện tượng này đều là những biểu hiện của đờisống văn hóa tinh thần, với các chức năng an ủi tâm lý, tơn giáo tín ngưỡng, kinh tế, cố kếtcộng đồng, thừa nhận xã hội.Hai là, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trong kho tàng văn hóa dân gian địaphương. Với những giá trị nêu trên Bảo tàng tỉnh Nam Định đã sưu tầm, trưng bày, giới thiệuTín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt: Bản sắc và giá trị phục vụ cơng chúng trongvà ngồi tỉnh. Với loại hình chầu văn trong nghi lễ hầu đồng cũng là di sản văn hóa phi vậtthể thuộc loại hình “nghệ thuật trình diễn dân gian” và “tập quán xã hội”. Theo kết quả kiểmkê di sản văn hóa phi vật thể bước đầu (năm 2012), nghi lễ hát chầu văn phân bố khắp 10huyện trong tỉnh, với tổng số 287 di tích thường xun có cung văn hát phục vụ hầu đồng;trong đó ở phủ Dầy, phủ Nấp, đền Bảo Lộc, đền Cổ Trạch cung văn hát thường nhật. Tồntỉnh có 12 bản hội, 06 câu lạc bộ với tổng số 245 cung văn phục vụ cho 246 thầy đồng trongtỉnh1. Giai đoạn cuối thế kỷ XIX là thời kỳ thịnh vượng nhất của hát chầu văn, bởi có sựtham gia của các quan lại địa phương và triều đình phong kiến. Nhịp điệu và tiết tấu có chậm,vừa, nhanh; các điệu bồng mạc, sa mạc, cò lả và có âm hưởng của Ca trù trong các điệu bỉ,phú nói, phú bình, phú chênh, phú tỳ bà là những nét đặc sắc của hát văn Nam Định.Các di tích thờ Mẫu ở Nam Định đều có lưu giữ nhiều các bức hoành phi, câu đối, sắcphong, thần phả, thần tích gắn với Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Điều này đã giúp cho thực hànhtín ngưỡng thờ Mẫu ngày càng phát triển và có thể vượt qua mọi thời đại và đồng thời dễdàng tồn tại trong một không gian xã hội mới. Các bản thần tích về Thánh Mẫu Liễu Hạnhlà một tác phẩm văn học, vừa mang tính dân gian vừa mang tính bác học và chịu ảnh hưởngcủa bản Vân Cát thần nữ truyện của Đoàn Thị Điểm. Ngồi ra, ở phủ Tiên Hương cịn lưu1Số liệu Bảo tàng tỉnh Nam Định cung cấp, ngày 3/3/2020. 18TRƯỜNGĐẠIHỌCTHỦĐÔHÀNỘIgiữ 14 đạo sắc phong từ thời Vĩnh Khánh 2 (1730) đến Khải Định 9 (1924); phủ Vân Cát có17 sắc phong, từ thời Cảnh Hưng 14 (1755) đến Khải Định 2 (1919), gắn với tín ngưỡng thờMẫu và Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Tấm bia đá ở Phủ Nấp ghi Quảng Cung linh từ phả chí chobiết, Thánh Mẫu Liễu Hạnh có “tam sinh tam hóa”; trong đó Nam Định có hai nơi Bà giángsinh là phủ Nấp, phủ Dầy.Ba là, phản ánh sự giao thoa giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian bản địa. Theo nộidung thần tích cùng với hệ thống tượng thờ, thực hành nghi lễ, sự giao thoa văn hóa trongtín ngưỡng thờ Mẫu chủ yếu là đạo Phật, Đạo giáo, Nho giáo. Bản thần tích của phủ Vân Cát(ký hiệu TT-TS, FQ4o18/VII.3.3, Viện Thơng tin khoa học xã hội) nói về mẹ của Liễu Hạnhlàm nghề thuốc và thường làm việc tâm đức cứu người, phát tâm kim ngân sửa sang đình,chùa, đúc chng, tạc tượng và sự tích giáng sinh lần hai của Mẫu Liễu Hạnh vào gia đìnhơng Lê Thái Cơng và bà Trần Thị Phúc ở xã Vân Cát huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.Tương truyền, sau trận “Sòng Sơn đại chiến”, Mẫu Liễu Hạnh được Đức Phật ra tay cứugiúp nên đã quy y theo Phật. Vì vậy, trong lễ hội phủ Dầy thường tổ chức nghi lễ rước Mẫulên chùa Gôi thỉnh kinh với sự tham gia đông đảo của cộng đồng, nhà sư, Phật tử, con nhangđệ tử. Trong điện thờ Mẫu tư gia và đền, phủ đều có phối thờ Phật Bà Quan Âm Bồ Tát, PhậtThích Ca (đền Bắc Lệ, Lạng Sơn). Ngoài ra, sự giao thoa giữa Đạo giáo, Nho giáo với tínngưỡng thờ Mẫu rất sâu đậm đó là hình tượng vua cha Ngọc Hoàng và các sách cúng, sớtrạng, điệp, văn đều dùng chữ Hán. Tại các đền, phủ thờ Mẫu đều có thờ tượng vua cha NgọcHoàng với quan niệm là vị thần tối cao trong Đạo giáo và là thân phụ của Mẫu Liễu Hạnh ởchốn thiên đình. Khi thực hành nghi lễ hầu đồng, các pháp sư chạy hoa đàn, bắt quyết, phùchú chứng đàn, khai quang đàn lễ. Trong sớ, điệp, trạng, biểu và sắc cấp cho các tân đồngđều có chữ sắc lệnh của Ngọc Hồng.Bốn là, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu hội tụ các yếu tố văn hóa nghệ thuật dân gian.Tín ngưỡng thờ Mẫu là một hình thức tổng hợp các loại hình nghệ thuật dân gian: kiến trúcđền phủ, nghệ thuật tạo hình tượng thờ, hồnh phi câu đối bên trong di tích, nghệ thuật sắpđặt lễ vật,... Đặc biệt, thực hành nghi lễ hầu đồng thể hiện nghệ thuật dưới góc nhìn tâm linhthông qua trang phục, trang sức, vũ đạo (múa hương lửa, mồi, cờ, quạt, song kiếm, long đao)và nội dung ca từ hát văn. Mỗi động tác vũ đạo, dâng hương tế thánh trong các giá hầu phảnánh chân thực lịch sử, nguồn gốc, công trạng, đức độ của từng vị thánh, kết hợp với lời catán xưng thánh của hát văn. Điều này cũng đồng quan điểm với ông Phạm Sanh Châu1 “Việcquan trọng nhất của tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam là một tổng hòa của rất nhiều vẻ đẹp, nóđẹp ở cái sự tri ân của chúng ta đối với thế hệ đi trước, có thể là một vị anh hùng dân tộchoặc có thể là một người ở một dân tộc nào đó đã hy sinh thân mình vì sự nghiệp của cộngđồng. Và tín ngưỡng thờ Mẫu nó đẹp ở những bản nhạc và tơi ví nó như là một xiphoni. Đâylà một giàn giao hưởng của Việt Nam khi mà nghe vào chúng ta thấy nó réo rắt”.1Đại sứ, đặc phái viên của Thủ tướng Chính phủ Việt Nam về các vấn đề UNESCO, trả lời phỏng vấn trongchương trình: Lo ngại biến tướng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của VTC1. TẠPCHÍKHOAHỌC-SỐ43/202019Năm là, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu thể hiện nhiều nét đẹp văn hóa truyền thống dântộc. Đây là tín ngưỡng chứa đựng nhiều nhân tố về một hệ thống vũ trụ luận, thể hiện ý thứcnhân sinh, cội nguồn dân tộc, lòng yêu nước; tất cả được thiêng hóa qua thực hành nghi lễ.Bà là nữ thần tối cao có quyền năng sáng tạo và được hóa thân thành Mẫu Địa và MẫuThượng thiên để cai quản hai phủ này. Mẫu là người Mẹ luôn gần gũi chở che, giúp đỡ mọingười vượt qua khó khăn, hoạn nạn và gặp nhiều may mắn trong cuộc sống. Bởi vậy, ngườiViệt ở khắp các tỉnh thành trong và ngoài nước1 lập phủ, đền, điện tư gia thờ Mẫu. Trongthực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, tâm là cái giá trị cốt lõi. Mẫu dạy con người sống theo hướngthiện biết ơn những người có cơng với dân với nước, phụng thờ tổ tiên, làm việc có ích chobản thân, gia đình và xã hội.2.3. Một số hạn chế thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Định hiện nayCũng như bất cứ loại hình tơn giáo tín ngưỡng nào, ngồi những giá trị đạo đức, vănhóa, giáo dục hướng con người đến chân, thiện, mỹ, thì trong quá trình tồn tại và phát triểncủa nó sẽ cịn những hạn chế cần khắc phục. Q trình thực hành nghi lễ của tín ngưỡng nàychủ yếu được lưu truyền trong dân gian thông qua hình thức truyền khẩu từ người này sangngười khác. Đi đâu cũng bắt gặp các thanh đồng nói với nhau hôm nay tôi hầu thánh theo lốicổ, hát văn theo lối cổ, nhưng đến nay khơng có một văn bản nào đưa ra tiêu chí về mốc thờigian và quy chuẩn về cách thức hầu đồng để căn cứ xác định hầu theo lối cổ2. Nhiều đồngthầy muốn tạo “quyền lực” danh tiếng của mình với đệ tử và các đồng tân (mới ra trình đồngmở phủ) chưa hiểu hết được các bước quy trình, thủ tục, nghi lễ mà câu thành ngữ “Làm línhcó cơng, làm đồng có phép” của các bậc tiền nhân thức tỉnh (Vũ Hồng Thuật, 2016: 232.Những đồng tân mới ra đồng đã làm thầy, chưa am hiểu về quy tắc thực hành nghi lễ nênlàm giảm đi giá trị văn hóa tinh thần ban đầu của tín ngưỡng này. Nhiều hoạt động thực hànhtín ngưỡng thờ Mẫu mang tính chất tự phát, thương mại hóa. Theo quy định của các đồngthầy, mỗi đàn lễ chỉ được mở phủ cho một đệ tử, năm 2018 có đồng thầy ở tỉnh A đã “ghépđàn”sang khăn mở phủ cho 16 đệ tử trở thành thầy đồng; hàng loạt các clip thầy đồng ănmặc phản cảm hay có tư thế hầu thánh khơng đúng đắn được chia sẻ nhiều trên kênhyoutube.com gây phẫn nộ với những người đồng thầy chân chính, có tâm.Sự nhiễu loạn, biến tướng trong nghi lễ hầu đồng cũng đã xảy ra với tình trạng dâng đốt(hóa) đồ mã q nhiều. Một cựu thanh đồng chia sẻ: Có những canh đàn tơi chứng kiến đốtgần 200 triệu đồng tiền vàng mã. Đấy là điều rất lãng phí. Bây giờ chúng tơi thấy có nhiềuloại vàng mã nó q kỳ lạ ln. Và chúng tôi là người lên đồng đã hơn 50 năm, nhưng cónhiều đệ tử hỏi tơi, loại vàng mã này dâng cúng vào tịa nào, ban nào, chúng tơi cũng khơng1Làng Vu Đầu thị trấn Giang Bình, thành phố Đơng Hưng tỉnh Quảng Tây có đền thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh(gọi là đền Đức Thánh Bà), Thủy tinh công chúa (đền ngồi khu rừng cấm), Trần Triều (gọi là đền Ơng)- tưliệu điều tra điền dã của Vũ Hồng Thuật, 2012-2014; ở Mỹ (xem Nguyễn Thị Hiền, 2016).2Phỏng vấn ông Vũ Hồng Phong, cán bộ quản lý di sản, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định, ngày3/3/2020. 20TRƯỜNGĐẠIHỌCTHỦĐƠHÀNỘIbiết1. Nhiều thủ nhang, đồng thầy thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu là một nghề mưu sinh. Họlàm hết tất cả các dịch vụ, từ cúng, mua đồ lễ, làm mã,... đến việc cho đệ tử thuê chỗ hầu,cung văn thuê chỗ ngồi hát, dịch vụ bán hàng, trông giữ ô tô, xe máy,... Nhiều cơ cánh bảnhội từ địa phương khác đến các đền, phủ Nam Định hầu đồng mang theo cung văn của mình,theo kiểu “cơ cánh nào cung văn ấy” nhưng khi đến nơi, trước lúc hầu thánh, những cungvăn đã mua chỗ hát của nhà đền trong cả năm thì họ khơng cho cung văn ở địa phương khácđến hát. Nếu cung văn ở bên ngoài muốn hát thì phải trả tiền cho cung văn đã nội tự từ 2-5triệu đồng. Tình trạng này xảy ra tương đối phổ biến và dẫn đến cãi nhau, khiến cho khônggian thiêng bị vẩn đục.Nam Định là trung tâm thực hành và lan tỏa tín ngưỡng thờ Mẫu, hầu đồng nên có nhiềucác đồng thầy ở các tỉnh thành về hành lễ đã dẫn đến tình trạng pha tạp văn hóa trong nghithức hầu đồng ngày càng phổ biến. Theo các thủ nhang ở phủ Dầy, phủ Nấp chia sẻ, có nhiềuvị thánh từ trước tới nay chưa thấy ai hầu nhưng nay đã có một số thanh đồng ở các tỉnh đếnphủ hầu cả Phật Bà Quan Âm, vua cha Ngọc Hồng, bà cơ tổ, cậu bé mãnh tổ của dòng họthầy đồng. Nhiều người còn hầu thánh mang tính khoe của, đeo vàng lủng lẳng trên người;thậm chí cịn cười nói đùa cợt với người hầu dâng, con nhang đệ tử và mượn bóng thánhnhập vào thầy đồng rồi phán truyền, dọa dẫm không phải là không có. Tình trạng “ghen đồngghen bóng” cũng đã xảy ra trong di tích. Đặc biệt là sau khi UNESCO ghi danh tín ngưỡngnày, nhiều cá nhân, tổ chức lấy danh nghĩa Hiệp hội hay tổ chức phi chính phủ đã viết thưmời các thầy đồng trên cả nước đóng tiền theo cách thức “hỗ trợ” kinh phí cho liên hoan hầuđồng. Nhiều thầy đồng muốn có danh tiếng của mình với con nhang đệ tự, cộng đồng đãđóng 5-20 triệu đồng cho ban tổ chức để tham gia hầu đồng và nhận giấy chứng nhận củaban tổ chức. Ông Vũ Hồng Phong chia sẻ: Việc các hiệp hội đứng ra tổ chức diễn xướng hầuđồng rồi cấp giấy chứng nhận vinh danh cho các thầy đồng là sai về mặt quản lý văn hóaNhà nước. Giấy chứng nhận tặng cho các đồng thầy cũng đồng nghĩa tặng cho “ông Thánh”.Người trần sao lại tặng hoa, tặng giấy chứng nhận, tặng bằng vinh danh hầu đồng cho “ôngThánh”. Những hạn chế này là nguyên nhân của sự phát triển “bùng nổ” của thực hành tínngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trên cả nước phần nào cho thấy sự buông lỏng củacơ quan quản lý Nhà nước về loại hình tín ngưỡng này và nó đã nảy sinh nhiều vấn đề tiêucực, nhất là nghi lễ hầu đồng.2.4. Nguyên nhân thực trạng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Định hiện nayThứ nhất, cộng đồng không tuân thủ các văn bản hướng dẫn của nhà nước về quản lý disản văn hóa. Theo lời chia sẻ của ơng Vũ Hồng Phong, hiện nay các văn bản của Nhà nướcban hành rất đầy đủ nhưng có một số địa phương, thủ nhang dường như không tuân thủ cácquy định của các văn bản Nhà nước đề ra, như việc hạn chế đốt vàng mã, vung tiền tronghầu đồng, phát lộc. Việc quy định thời gian hầu đồng phải kết thúc trước 23 giờ đêm nhưng1Phỏng vấn Thanh đồng Lưu Ngọc Đức, thủ nhang đền Tiên Hương vọng từ, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, ngày15/4/2019. TẠPCHÍKHOAHỌC-SỐ43/202021nhiều thủ nhang vẫn cho các thầy đồng hầu thánh cả ngày lẫn đêm.Theo sự phân cấp quản lý di sản văn hóa, các di tích cấp quốc gia do Ủy ban nhân dânhuyện quản lý có thể thành lập Ban quản lý di tích để giám sát, theo dõi thực hành nghi lễ.Năm 2012, Ủy ban nhân dân huyện Vụ Bản ra Quyết định thành lập Ban quản lý di tích phủDầy, nhân sự do Ủy ban huyện tuyển chọn đã gặp phải sự phản đối của cộng đồng. Bởi cácdi tích ở phủ Dầy, phủ Nấp đều do cá nhân tự bỏ kinh phí và kêu gọi xã hội hóa trong việctrùng tu, tu sửa và thủ nhang thay mặt cộng đồng quản lý thực hành nghi lễ. Mục đích củaỦy ban nhân dân huyện Vụ Bản thành lập Ban quản lý di tích nhằm thay vị trí của thủ nhangtrong việc giám sát, điều hành thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tại các đền, phủ đã dẫn đến bấtđồng quan điểm giữa Nhà nước với thủ nhang, cộng đồng nên đã xảy ra sự xung đột vàonăm 2012 và cuối cùng bản Quyết định thành lập Ban quản lý di tích phủ Dầy phải hủy bỏ.Hiện nay, hầu hết các di tích thờ Mẫu đều do cá nhân và cộng đồng quản lý. Nhà nước chỉtham gia quản lý công tác tổ chức lễ hội. Ở huyện Vụ Bản thành lập Ban tổ chức lễ hội chợViềng và lễ hội phủ Dầy theo mơ hình quản lý Nhà nước với sự tham gia của cộng đồng. Dothiếu các cơ sở pháp lý cụ thể trong công tác quản lý tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Định dẫnđến việc bị động, lúng túng trong việc xử lý các vi phạm trong quá trình thực hiện nhiệm vụ.Thứ hai, thiếu đội ngũ cán bộ làm công tác quản lý Nhà nước đối với các hoạt động tơngiáo, tín ngưỡng, lễ hội. Theo kết quả nghiên cứu tại phòng văn hóa thể thao huyện Vụ Bảnvà huyện Ý Yên cho thấy đội ngũ cán bộ quản lý văn hóa cịn mỏng và thiếu cán bộ chuyêntrách, như trường hợp trưởng phịng văn hóa thể thao huyện Vụ Bản học chun ngành Sưphạm Thể thao; trưởng phịng văn hóa thể thao huyện Ý Yên vốn là cán bộ bảo hiểm chuyểnsang đảm trách chun mơn quản lý văn hóa,... Trình độ cán bộ chưa đáp ứng được nhu cầucủa xã hội, thiếu kinh nghiệm thực tế và thiếu am hiểu về loại hình tín ngưỡng này. Đặc biệtlà chức năng, nhiệm vụ của cán bộ phịng văn hóa thể thao đảm trách với 31 đầu việc, trongkhi đó số lượng cán bộ biên chế chỉ từ 6- 10 cán bộ. Họ chủ yếu quản lý các di tích đã đượcxếp hạng di tích lịch sử- văn hóa, dịp tổ chức lễ hội nên các ngày thường họ khơng có thờigian đi kiểm tra các cơ sở thờ Mẫu tư nhân.Ba là, vẫn cịn nhiều chủ thể văn hóa nhận diện sai về di sản văn hóa thờ Mẫu. Về cơbản, các thầy đồng, thủ nhang, đệ tử đều trân trọng những giá trị di sản thực hành tín ngưỡngthờ Mẫu với cái tâm trong sáng, ít trục lợi cá nhân. Bên cạnh đó vẫn cịn nhiều đồng thầy,đệ tử thiếu sự am hiểu về tín ngưỡng này trên phương diện quản lý văn hoá Nhà nước. Điềunày dẫn đến ý thức bảo tồn và phát triển di sản văn hóa thờ Mẫu bị hạn chế, thậm chí bị sailệch về bản chất so với ban đầu. Nhiều người quan niệm, sau khi ra trình đồng mở phủ sẽđược ăn lộc thánh, cuộc sống của họ nhàn nhã và giàu có. Nhiều người dân đi lễ ít quan tâmtìm hiểu bảng tóm tắt lịch sử văn hóa hay nội quy, quy chế của cơ sở thờ tự. Họ thường chỉquan tâm đến việc khấn cầu, mặc cả với Phật Thánh sao cho ban phát được nhiều phúc, lộc,danh, tài cho bản thân và gia đình.Bốn là, nội sinh từ đặc điểm thực hành tín ngưỡng mang tính chất dân gian. Bản thâncủa thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu mang tính chất dân gian nên mọi tri thức liên quan đến 22TRƯỜNGĐẠIHỌCTHỦĐƠHÀNỘItín ngưỡng này chủ yếu là truyền khẩu, khơng có hệ thống kinh sách, giáo chủ, giáo hội nhưtôn giáo. Do đó việc chuyển hóa các hoạt động thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu dưới góc độquản lý Nhà nước là điều khơng dễ. Đặc tính của các thầy đồng là chỉ thích mọi người khen,khơng thích những người ngoại đạo góp ý. Họ thường chỉ nghe theo những sự mách bảo củathần thách qua dạy âm (giấc mơ) và đồng thầy của mình hướng dẫn. Đây là một thách thứclớn trong công tác quản lý Nhà nước về thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trong xã hội đương đại.2.5. Một số giải pháp nhằm phát huy giá trị và hạn chế các tiêu cực trong thực hành tínngưỡng thờ Mẫu Tam phủ ở Nam Định hiện nayCần quán triệt quan điểm của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về thực hànhtín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ hiện nay. Trong bối cảnh xã hội đương đại, hướng đến tâmlinh không chỉ là một nhu cầu của cá nhân, cộng đồng mà còn giúp con người sống lươngthiện hơn, tốt đẹp hơn. Tuy thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam được Nhà nước thừa nhậnlà loại hình tín ngưỡng nội sinh của dân tộc, người dân được tự do thể hiện đức tin của mìnhnhưng đều phải có sự quản lý của Nhà nước để tránh xảy ra tình trạng tái diễn hình thức hầuđồng với những vũ đạo “lệch chuẩn”, trang phục thái quá, đưa các lời hát đương đại vào hátvăn, hầu các giá hầu mới, như: Phật Bà Quan Âm, Ngọc Hoàng,… vào nghi lễ hầu đồng.Để hạn chế những tiêu cực nêu trên, cần phải tăng cường cơng tác quản lý Nhà nước,hồn thiện hệ thống pháp luật điều chỉnh về tơn giáo, tín ngưỡng, trong đó có tín ngưỡng thờMẫu. Tăng cường cơng tác tuyên truyền, phổ biến các văn bản pháp luật liên quan đến quảnlý văn hóa tín ngưỡng với cộng đồng thơng qua các hệ thống tổ chức trính trị. Mở lớp tậphuấn cho cán bộ chuyên trách quản lý văn hóa xã, các đồng thầy, thủ nhang về nhận diện,quản lý, bảo tồn, phát triển thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trong bối cảnh hiện nay một cáchcó hiệu quả. Mục đích tổ chức tập huấn nhằm nâng cao trình độ chuyên môn cho cán bộchuyên trách quản lý Nhà nước về tơn giáo, tín ngưỡng để họ hiểu rõ được đối tượng quảnlý thì khi đó triển khai cơng tác nghiệp vụ mới phù hợp lòng dân, thầy đồng, thủ nhang. Đồngthời, chính quyền địa phương, thủ nhang cần tuyên truyền, phổ biến tới các thanh đồng hạnchế đốt vàng mã, vung tiền khi hầu thánh và không tổ chức hoạt động liên hoan diễn xướnghầu đồng ở bên ngồi di tích thờ Mẫu. Ngồi ra, Nhà nước cần xây dựng một cơ chế phốihợp giữa các tổ chức xã hội, chủ thể văn hóa với các cơ quan quản lý các cấp về tơn giáo, tínngưỡng thờ Mẫu. Chỉ khi nào cộng đồng tự nguyện cùng phối hợp với cơ quan quản lý Nhànước trong việc giám sát, theo dõi, điều chỉnh thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu thì việc đấutranh với những hành vi trục lợi, bn thần, bán thánh của một số thầy đồng mới được hạnchế và dần dần sẽ loại bỏ khỏi đời sống xã hội.3. KẾT LUẬNThực trạng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở nước ta nói chung và ởNam Định nói riêng phần lớn là phát huy được các giá trị di sản văn hóa của nó vào trongđời sống đương đại được xã hội thừa nhận. Những hạn chế nhỏ chủ yếu là do một số đồngtân mới ra làm thầy chưa hiểu hết được “luật thánh”, “luật đồng” và họ cho rằng, thực hànhtín ngưỡng cũng là một nghề mưu sinh vừa duy trì cuộc sống vừa phụng sự Phật Thánh nên TẠPCHÍKHOAHỌC-SỐ43/202023có phần lạm dụng về kinh tế dẫn đến hiện tượng trục lợi, buôn thần bán thánh làm vấn đụcđến đạo Mẫu.Việc bài trừ cái xấu và hướng đến cái tốt đẹp cũng là nguyện vọng của những người tâmhuyết với tín ngưỡng này. Tâm huyết ấy vẫn được toả sáng trong thực hành nghi lễ hầu đồngtại các di tích thờ Mẫu. Tuy nhiên, những nổ lực này phải đền từ Nhà nước và cộng đồng.Dù theo hình thức nào thì yếu tố cộng đồng, dựa vào cộng đồng, mang lại lợi ích cho cộngđồng cũng phải đặt lên hàng đầu trong công tác quản lý di sản văn hóa thực hành tín ngưỡngthờ Mẫu. Một khi vẫn cịn những cá nhân lợi dụng di sản để trục lợi thì tín ngưỡng thờ Mẫuvẫn bị đặt giữa hai làn danh giới là di sản văn hóa và “mê tín”. Về đề này, tiến sĩ Lê ThịMinh Lý cũng đã cảnh báo tình trạng loạn hầu đồng, dị đồng sau vinh danh. Quan trọngtrước hết là phải làm rõ đừng có lẫn lộn giữa cái đang thực hành tín ngưỡng với lại cái trìnhdiễn. Mọi cái trình diễn phải giới thiệu hết sức là rõ ràng. Đặc biệt là đưa các ông đồng, bàđồng lên sân khấu phải hết sức thận trọng, bởi vì họ chính là những người đang thực hành disản, làm cho họ trở thành một diễn viên, điều đó có nghĩa là đang làm sai lệch di sản.TÀI LIỆU THAM KHẢO1. Nguyễn Thị Hiền (2016), Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ từ góc độ xuyên quốc gia(Nghiên cứu trường hợp ở Thung lũng Silicon, California, Hoa Kỳ), trong Nghiên cứu thực hànhtín ngưỡng trong xã hội đương đại (trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu), Kỷ yếu hội thảo khoa họcquốc tế, Nxb Thế giới, tr. 94-119.2. Bùi Quang Hùng (2016), Vai trò và giá trị của các bản thần tích về Mẫu Liễu Hạnh trong tínngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ, trong Nghiên cứu thực hành tín ngưỡng trong xã hội đương đại (trườnghợp tín ngưỡng thờ Mẫu), Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế, Nxb Thế giới, tr. 374-383.3. Phạm Thị Mai (2017), Tín ngưỡng ở Hà Nội hiện nay- Thực trạng, nguyên nhân và giải pháp, tạpchí Giáo dục (số đặc biệt), tháng 5/2017, tr. 246-249.4. Trần Hữu Sơn (2019), Di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trong cuộc sống đương đại, báo cáohội thảo khoa học,“Phát huy di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trong cuộc sống đương đại”,Viện nghiên cứu văn hoá dân gian ứng dụng tổ chức (lần 1-2019).5. Hồ Đức Thọ (2016), Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ của người Việt, trong: Nghiên cứu thực hànhtín ngưỡng trong xã hội đương đại (trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu), Kỷ yếu hội thảo khoa hochquốc tế, Nxb. Thế giới.6. Phúc Thanh (2018), “Đạo Phật và đạo Mẫu dưới góc nhìn của một cư sĩ Phật gia”, Hội thảo khoahọc Phật giáo với tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam, Học Viện Phật giáo Việt Nam, tháng 12/2018.7. Ngơ Đức Thịnh (2004), Đạo Mẫu và các hình thức Shaman trong các tộc người Việt và châu Á,Nxb. Khoa học xã hội.8. Vũ Hồng Thuật- Vũ Thị Diệu (2018), “Phát huy giá trị di sản tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sốngvăn hoá đương đại”, trong: Phát huy di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trong cuộc sống đươngđại, Báo cáo hội thảo khoa học, Viện Nghiên cứu văn hoá dân gian ứng dụng, lần 1 năm 2019,tr.133-141.9. Vũ Hồng Thuật (2016), “Làm lính có cơng làm đồng có phép”: Câu chuyện tạo lập quyền lực vềphép thuật trong tín ngưỡng thờ Mẫu của các đồng thầy ở Việt Nam”, trong Nghiên cứu thực hành 24TRƯỜNGĐẠIHỌCTHỦĐƠHÀNỘItín ngưỡng trong xã hội đương đại (trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu), Kỷ yếu hội thảo khoa họcquốc tế, Nxb Thế giới, Hà Nội, tr. 232-248.10. Luật tín, ngưỡng tôn giáo, số 02/2016/QH14, tại: CURRENT SITUATION OF MOTHER GODDESSES WORSHIPIN NAM DINH PROVINCEAbstract: This paper is based on the author’s 2019-2020 anthropological work about someproblems related to the actual situation of practicing Mother Goddesses of Three Realmsworship in Nam Dinh province in the contemporary social context. The Mother GoddessWorship has become more prevalent, especially after being recognised as an IntangibleCultural Heritage of Humanity by UNESCO. Many private shrines have been established;temples have been renovated, and other rituals such as “hau dong” (Vietnamese shamandance) have become popular,… A part from these positive factors, there are still manyissues such as miscellaneous culture, profit-seeking business, and modernisation in “haudong” rituals. Therefore, Nam Dinh province is looking for a solution to adapt the practiceof Mother Goddesses of Three Realms worship in modern context without losing the corevalues of this traditional belief.Keywords: Vietnamese, Nam Dinh province, practicing Mother Goddesses worship.

Tài liệu liên quan

Bước đầu khám phá tính chất nông nghiệp – nông thôn trong nghi lễ hầu đồng của tín ngưỡng thờ mẫu ở việt nam
- 53
- 703
- 1
Thực trạng và giải pháp phát triển du lịch tại một số điểm tín ngưỡng thờ mẫu ở Hà Nội
- 157
- 457
- 2
thực trạng cải cách hành chính ở Bình Định hiện nay
- 29
- 839
- 4
Tín ngưỡng thờ mẫu ở hưng yên hiện nay ( qua khảo cứu một số cơ sở thờ tự)
- 106
- 697
- 2
Tín ngưỡng thờ mẫu ở Hưng Yên hiện nay ( Qua khảo cứu một số cơ sở thờ tự)
- 16
- 340
- 0
Sự tích hợp văn hóa trong tín ngưỡng thờ mẫu ở việt nam
- 19
- 466
- 1
Thực trạng và giải pháp phát triển du lịch tại một số điểm tín ngưỡng thờ mẫu ở hà nội
- 14
- 398
- 2
Tuyên truyền giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc bộ Việt Nam hiện nay (Luận án tiến sĩ)
- 233
- 177
- 0
Ý NGHĨA CỦA NGHI LỄ HẦU ĐỒNG TRONG TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU Ở VIỆT NAM
- 29
- 325
- 1
Hầu hội trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở Đà Lạt, Lâm Đồng
- 14
- 207
- 0