Thủy Lợi – Wikipedia Tiếng Việt

Thủy lợi là một thuật ngữ, tên gọi truyền thống của việc nghiên cứu khoa học công nghệ, đánh giá, khai thác sử dụng, bảo vệ nguồn tài nguyên nước và môi trường, phòng tránh và giảm nhẹ thiên tai.

Cụ thể, thủy lợi là việc sử dụng nước để tưới cho các vùng đất khô nhằm hỗ trợ cho cây trồng phát triển hoặc cung cấp nước tưới cho cây trồng vào những thời điểm có lượng mưa không đủ cung cấp. Ngoài ra, thủy lợi cũng có một vài ứng dụng khác trong sản xuất cây trồng, trong đó bao gồm bảo vệ thực vật tránh được sương giá,[1] khống chế cỏ dại phát triển trên các cánh đồng lúa[2] và giúp chống lại sự cố kết đất.[3] Thủy lợi thường được nghiên cứu cùng với hệ thống tiêu thoát nước, hệ thống này có thể là tự nhiên hay nhân tạo để thoát nước mặt hoặc nước dưới đất của một khu vưc cụ thể.

Lịch sử

[sửa | sửa mã nguồn]

Các điều tra khảo cổ học đã xác định có công trình thủy lợi ở Lưỡng Hà và Ai Cập vào khoảng thiên niên kỷ 6 TCN, lúa mạch được trồng ở các khu vực có lượng mưa không đủ để cung cấp cho nó.[4]

Ở thung lũng Zana thuộc dãy núi Andes ở Peru, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy dấu vết của ba con kênh, và theo định tuổi cacbon phóng xạ nó được xây dựng từ thiên niên kỷ 4 TCN, thiên niên kỷ 3 TCN và thế kỷ 9. Các con kênh này là kỷ lục về thủy lợi đầu tiên tại Tân Thế giới. Các dấu vết của một con kênh có thể có tuổi từ thiên niên kỷ 5 TCN được tìm thấy bên dưới con kênh có tuổi vào thiên niên kỷ 4 TCN.[5] Hệ thống chứa nước và thủy lợi tinh vi được phát triển bởi nền văn minh thung lũng Indus ở Pakistan và bắc Ấn Độ, bao gồm các bể chứa ở Girnar vào năm 3.000 TCN và một kênh có tuổi cổ hơn vào năm 2600 TCN.[6][7] Hoạt động nông nghiệp với quy mô lớn làm cho nhu cầu mở rộng hệ thống kênh đào cho mục đích tưới tiêu.

Có dấu hiệu cho thấy vào thời pharaon Amenemhat III nhà thứ 12 (khoảng 1800 TCN), người Ai Cập cổ đại đã sử dụng các hồ tự nhiên của ốc đảo Faiyum làm hồ chứa để cung cấp nước trong mùa khô, vì nước hồ này dâng lên trong mùa lũ hàng năm của sông Nin.[8]

Các qanat, được xây dựng ở Ba Tư cổ đại vào khoảng năm 800 TCN, là một trong số những phương pháp thủy lợi cổ nhất từng được biết đến mà ngày nay vẫn còn sử dụng. Ngày nay chúng được tìm thấy ở châu Á, Trung Đông và Bắc Phi. Hệ thống nào bao gồm mạng lưới giống như giếng đứng và các ống dẫn hơi nghiêng hướng vào mặt của các vách đá và các đồi dốc để khai thác nước ngầm.[9] Noria, một guồng nước được gắn các bình bằng đất sét xung quanh được vận hành bởi năng lượng của dòng nước, lần đầu tiên được đưa vào sử dụng trong thời gian này bởi những người La Mã đến định cư ở Bắc Phi. Vào năm 150 TCN, các bình được lắp các van cho phép nước chảy vào êm hơn khi chúng chịu tác động của lực nước.[10]

Các công trình thủy lợi của Sri Lanka cổ đại sớm nhất được định tuổi vào khoảng 300 TCN vào thời vua Pandukabhaya và tiếp tục phát triển liên tục đến 1000 năm sau đó, là một trong những hệ thống thủy lợi phức tạp nhất trong thế giới cổ đại. Người Sinhal là những người đầu tiên xây các bể chứa để trữ nước. Do những ưu thế về kỹ thuật của họ trong lĩnh vực này, họ thường được gọi là 'bậc thầy về thủy lợi'. Hầu hết các hệ thống thủy lợi này vẫn tồn tại mà không bị phá hủy cho đến ngày nay ở Anuradhapura và Polonnaruwa do những kỹ thuật tiên tiến và chính xác của họ. Hệ thống này đã được hồi phục rộng rãi và mở rộng vào thời vua Parakrama Bahu (1153 – 1186 TCN).[11]

Các kỹ sư thủy lực đầu tiên của Trung Quốc là Tôn Thúc Ngao (thế kỷ 6 TCN) vào thời Xuân Thu và Tây Môn Báo (thế kỷ 5 TCN) vào thời Chiến Quốc, cả hai đã xây dựng các dự án thủy lợi lớn. Ở vùng Tứ Xuyên thuộc nước Tần, hệ thống thủy lợi Đô Giang Yển được xây dựng vào năm 256 TCN để tưới cho một vùng nông nghiệp rộng lớn mà ngày nay vẫn còn được sử dụng để cung cấp nước.[12] Vào thế kỷ 2, dưới thời nhà Hán, người Trung Quốc cũng sử dụng bơm chuyền để đưa nước từ thấp lên cao.[13] Chúng được vận hành bởi bàn chân có bàn đạp với các guồng nước hoặc bằng sức kéo của trâu, bò.[14] Nước được dùng cho các công trình công cộng cung cấp nước cho các khu dân cư đô thị và các khu vườn của cung điện, nhưng hầu hết được dẫn vào các kênh thủy lợi để tưới cho các cánh đồng.[15]

Máy đo mưa đầu tiên trên thế giới ở Triều Tiên là uryanggye (tiếng Triều Tiên:우량계), được phát hiện vào năm 1441. Người phát minh là Jang Yeong-sil, một kỹ sư Triều Tiên vào thời nhà Triều Tiên, theo chỉ vụ của vua Thế Tông. Nó được lắp đặt trong các bồn chứa như là một phần của hệ thống thủy lợi trên toàn quốc để đo và thu thập lượng mưa phục vụ cho nông nghiệp. Với công cụ này, các nhà quy hoạch và nông dân có thể có được nhiều thông tin hơn trong công việc của mình.[16]

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Snyder, R. L.; Melo-Abreu, J. P. (2005). “Frost protection: fundamentals, practice, and economics – Volume 1” (PDF). Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISSN: 1684-8241. Đã bỏ qua tham số không rõ |book-title= (trợ giúp)
2. ^ J. F. Williams & S. R. Roberts, J. E. Hill, S. C. Scardaci, and G. Tibbits. “Managing Water for Weed Control in Rice”. UC Davis, Department of Plant Sciences. Bản gốc lưu trữ ngày 3 tháng 4 năm 2007. Truy cập ngày 14 tháng 3 năm 2007.Quản lý CS1: sử dụng tham số tác giả (liên kết)
3. ^ “Arid environments becoming consolidated”. Bản gốc lưu trữ ngày 9 tháng 10 năm 2008. Truy cập ngày 5 tháng 10 năm 2009.
4. ^ The History of Technology – Irrigation. Encyclopædia Britannica, 1994 edition. Chú thích có các tham số trống không rõ: |lirst= và |fast= (trợ giúp)
5. ^ Dillehay TD, Eling HH Jr, Rossen J (2005). “Preceramic irrigation canals in the Peruvian Andes”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 102 (47): 17241–4. doi:10.1073/pnas.0508583102. PMID 16284247.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
6. ^ Rodda, J. C. and Ubertini, Lucio (2004). The Basis of Civilization - Water Science? pg 161. International Association of Hydrological Sciences (International Association of Hydrological Sciences Press 2004).
7. ^ “Ancient India Indus Valley Civilization”. Minnesota State University "e-museum". Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 2 năm 2007. Truy cập ngày 10 tháng 1 năm 2007.
8. ^ “Amenemhet III”. Britannica Concise. Truy cập ngày 10 tháng 1 năm 2007.
9. ^ “Qanat Irrigation Systems and Homegardens (Iran)”. Globally Important Agriculture Heritage Systems. UN Food and Agriculture Organization. Bản gốc lưu trữ ngày 24 tháng 6 năm 2008. Truy cập ngày 10 tháng 1 năm 2007.
10. ^ Encyclopædia Britannica, ấn bản 1911 và 1989
11. ^ de Silva, Sena (1998). “Reservoirs of Sri Lanka and their fisheries”. UN Food and Agriculture Organization. Truy cập ngày 10 tháng 1 năm 2007.
12. ^ China – history. Encyclopædia Britannica, ấn bản 1994.
13. ^ Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering. Taipei: Caves Books Ltd. tr. 344-346.
14. ^ Needham, Volume 4, Part 2, 340-343.
15. ^ Needham, Volume 4, Part 2, 33, 110.
16. ^ Baek Seok-gi 백석기 (1987). Jang Yeong-sil 장영실. Woongjin Wiin Jeon-gi 웅진위인전기 11. Woongjin Publishing Co., Ltd.

Liên kết ngoài

[sửa | sửa mã nguồn] Tra thủy lợi trong từ điển mở tiếng Việt Wiktionary Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Thủy lợi.

• “Irrigation techniques”. USGS. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 12 năm 2005. Truy cập ngày 8 tháng 12 năm 2005.
• “The Irrigation Association”. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 6 năm 2013. Truy cập ngày 8 tháng 12 năm 2005.
• Royal Engineers Museum Lưu trữ 2010-07-30 tại Wayback Machine 19th century Irrigation in India
• International Commission on Irrigation and Drainage (ICID)
• Irrigation Lưu trữ 2009-10-08 tại Wayback Machine Water Quality Information Center, U.S. Department of Agriculture
• AQUASTAT FAO's global information system on water and agriculture
• Irrigation methods at Appropedia, a wiki for non-Wikipedia content (projects & practical "how tos").
• Equal and Proportionate Distribution of Water in Irrigation Systems - article at Appropedia
• Texas Irrigation Lưu trữ 2010-01-25 tại Wayback Machine
• Guide to Irrigation Lưu trữ 2010-01-07 tại Wayback Machine an article written by Ahmet Korkmaz]

x t s Biến đổi khí hậu
Tổng quan Nguyên nhân của biến đổi khí hậu Tác động của biến đổi khí hậu Giảm thiểu biến đổi khí hậu Climate change adaptation By country and region
Nguyên nhân Tổng quan Hệ thống khí hậu Hiệu ứng nhà kính (Carbon dioxide trong khí quyển Trái Đất) Quan điểm khoa học về biến đổi khí hậu Nguồn cơn Phá rừng Nhiên liệu hóa thạch Khí nhà kính Greenhouse gas emissions Carbon accounting Vết carbon Carbon leakage from agriculture from wetlands World energy supply and consumption
Lịch sử History of climate change policy and politics Lịch sử khoa học biến đổi khí hậu Svante Arrhenius James Hansen Charles David Keeling Hội nghị Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu Years in climate change 2019 2020 2021 2022 2023 2024
Tác động và vấn đề Tự nhiên Biến đổi khí hậu đột ngột Anoxic event Arctic methane emissions Suy giảm băng biển Bắc Cực Atlantic meridional overturning circulation Hạn hán Thời tiết cực đoan Lụt Coastal flooding Đợt nóng Marine Đảo nhiệt đô thị Oceans axit hóa deoxygenation heat content sea surface temperature stratification temperature Suy giảm ôzôn Permafrost thaw Sự lùi dần của sông băng từ năm 1850 Mực nước biển dâng Season creep Điểm tới hạn trong hệ thống khí hậu Tropical cyclones Water cycle Cháy rừng Động thực vật Biomes Mass mortality event Birds Tuyệt chủng Forest dieback Invasive species Đời sống dưới nước Đa dạng sinh học thực vật Xã hội và kinh tế Nông nghiệp Livestock United States Children Cities Civilizational collapse Crime Depopulation of settlements Destruction of cultural heritage Disability Economic impacts U.S. insurance industry Ngư nghiệp Gender Health Mental health Human rights Indigenous peoples Infectious diseases Migration Poverty Psychological impacts Security and conflict Urban flooding Thiếu nước Water security Theo quốc gia vàvùng lãnh thổ Africa Americas Antarctica Arctic Asia Australia Caribbean Europe Middle East and North Africa Small island countries by individual country
Giảm thiểu Kinh tế vàtài chính Carbon budget Mua bán phát thải carbon Bù trừ và tín chỉ carbon Gold Standard Giá carbon price Thuế cacbon Nợ khí hậu Tài chính khí hậu Climate risk insurance Co-benefits of climate change mitigation Economics of climate change mitigation Fossil fuel divestment Green Climate Fund Kinh tế carbon thấp Phát thải Net zero Năng lượng Thu hồi và lưu trữ carbon Energy transition Fossil fuel phase-out Năng lượng hạt nhân Năng lượng tái tạo Năng lượng bền vững Bảo tồn vàtăng cườngbể chứa carbon Blue carbon Carbon dioxide removal Cô lập carbon Direct air capture Carbon farming Climate-smart agriculture Quản lý rừng afforestation forestry for carbon sequestration REDD and REDD+ reforestation Land use, land-use change, and forestry (LULUCF and AFOLU) Nature-based solutions Cá nhân Individual action on climate change Plant-based diet
Xã hội và thích nghi Xã hội Business action Climate action Climate emergency declaration Phong trào khí hậu Bãi khóa vì khí hậu Phủ nhận Ecological grief Governance Công lý Litigation Politics Dư luận Women thích nghi Adaptation strategies on the German coast Adaptive capacity Disaster risk reduction Ecosystem-based adaptation Kiểm soát lũ lụt Loss and damage Managed retreat Nature-based solutions Resilience Risk Vulnerability The Adaptation Fund National Adaptation Programme of Action Truyền thông Climate Change Performance Index Khủng hoảng khí hậu (thuật ngữ) Climate spiral Education Media coverage Popular culture depictions art fiction video games Warming stripes Thỏa thuận quốc tế Glasgow Climate Pact Nghị định thư Kyōto Thỏa thuận Paris về khí hậu Cooperative Mechanisms under Article 6 of the Paris Agreement Nationally determined contributions Sustainable Development Goal 13 Công ước khung Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu
Nền tảng và lý thuyết Đo lường Global surface temperature Instrumental temperature record Proxy Satellite temperature measurement Lý thuyết Suất phản chiếu Chu trình carbon atmospheric biologic oceanic permafrost Carbon sink Độ nhạy khí hậu Biến thiên khí hậu Cloud feedback Cloud forcing Fixed anvil temperature hypothesis Băng quyển Earth's energy budget Extreme event attribution Feedbacks Global warming potential Illustrative model of greenhouse effect on climate change Orbital forcing Radiative forcing Nghiên cứu và mô hình Climate change scenario Climate model Coupled Model Intercomparison Project Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) IPCC Sixth Assessment Report Paleoclimatology Representative Concentration Pathway Shared Socioeconomic Pathways
Cổng thông tin Biến đổi khí hậu Thể loại Glossary Index