Tiếng Tày – Wikipedia Tiếng Việt

Đừng nhầm với tiếng Tày Tấc hoặc tiếng Thổ (Việt Nam).

Tiếng Tày
Tiểng Tày
Sử dụng tại	Việt Nam
Tổng số người nói	1.626.392 (2009)[1]
Phân loại	Tai-Kadai Tai Thái Trung tâm Tiếng Tày
Hệ chữ viết	chữ La tinh (Chữ Quốc ngữ biến đổi), chữ Nôm Tày
Mã ngôn ngữ
ISO 639-2	tai
ISO 639-3	tyz
Glottolog	[2] tayy1238[2][3]

Tiếng Tày (tiểng Tày) là tiếng nói của người Tày, một ngôn ngữ thuộc ngữ chi Thái trong hệ ngôn ngữ Tai-Kadai. Tiếng Tày có quan hệ gần gũi với tiếng Nùng, tiếng Tráng ở mức trao đổi trực tiếp được, và giao tiếp được với người nói tiếng Lào, tiếng Thái.

Phân bố

[sửa | sửa mã nguồn]

Người Tày có vùng cư trú truyền thống là Bắc bộ Việt Nam và tỉnh Quảng Tây Trung Quốc.

Tại Việt Nam người Tày có mặt ở các tỉnh Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Hà Giang, Yên Bái, Bắc Giang, Quảng Ninh, Phú Thọ, Lào Cai, Hòa Bình. Từ thế kỷ 20 đã di cư vào phía nam, cư trú nhiều ở Đắk Lắk, Lâm Đồng.

Tại Trung Quốc người Tày được xếp chung trong mục người Tráng.

Ngày nay người Tày di cư vào Tây Nguyên, nhiều phần phát âm theo người Việt vẫn bị pha trộn ít nhiều.

Ngữ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Phụ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Môi		Lợi	Ngạc cứng	Ngạc mềm	Thanh hầu
thường	vòm hoá
Tắc	vô thanh	p	pʲ	t	c	k
	bật hơi	pʰ	pʰʲ	tʰ	kʰ
	hữu thanh	b	bʲ	d
	hút vào	ɓ	ɓʲ	ɗ
Xát	vô thanh	f	s	x	h
	hữu thanh	v	z	ɣ
	cạnh lưỡi	ɬ
Mũi		m	n	ɲ	ŋ
Rung		r
Tiếp cận		w	l	j

• Phương ngữ Tày Cao Bằng là phương ngữ duy nhất có các âm /jwrɣbdbʲ/.

Nguyên âm

[sửa | sửa mã nguồn] Nguyên âm đơn

Trước	Giữa	Sau
Đóng	i	ɯ	u
Nửa đóng	e	o
Vừa	ə əː
Nửa mở	ɛ	ɐ	ɔ
Mở	a

Nguyên âm đôi

Trước		Giữa	Sau
Đóng	ie		ɯə	uo

• Cũng có ba bán nguyên âm [u̯i̯ɯ̯] chủ yếu xuất hiện ở vị trí cuối âm tiết khi kết hợp với các nguyên âm khác. [u̯i̯] thường được được xem như là các âm phụ âm [wj]. [u̯] đứng sau các nguyên âm trước /ieɛ/ và các nguyên âm giữa /əaɐ/. [i̯] đứng sau các nguyên âm sau /uoɔ/ cũng như các nguyên âm trung tâm /əaɐ/. Tuy nhiên, [ɯ̯] chỉ đứng sau /ə/.[4]

Tones

[sửa | sửa mã nguồn]

Tày Cao Bằng có sáu thanh điệu:

a̋	˥
a᷄	˦˥
á	˦
ā	˧
à	˨
a᷆	˨˩

Quan hệ giữa tiếng Tày và một số ngôn ngữ khác

[sửa | sửa mã nguồn]

Tày	Phén	Giáy	Thái (Việt Nam)	Tráng	Xiêm (Thái Lan)	Lào	Nghĩa
Pì noọng	Pì noọng	Pi nuống	Pi noọng	Pei nuộng	P'i noóng	Phí noọng	anh em
Tha vằn	Tha vằn	Tang văn	Ta vèn	Ta ngổn	Tà văn	Ta vên	Mặt trời
Bươn	Bươn	Đươn	bươn	Đưên	Đươn	Đươn	Tháng
Vài	Vài	Vải	Khoai	Vài	Khoai	Khoai	Trâu
Thây	Thấy	Xây	Thay	Xơi	Thẩy	Thay	Cái cày
Mì	Mì	Mi	Mì, mi	Mì	Mi	Mi	Có
Slam/tham	slam	slam	sam	sam	Xảm	Xám	3
Hả	Hả	Há	Há, hạ	hả	hà	Hạ	5

Phương ngữ

[sửa | sửa mã nguồn]

Các phương ngữ tiếng Tày bao gồm:[5][6]

• Tiếng Tày Bảo Lạc được nói ở huyện Bảo Lạc, phía Tây tỉnh Cao Bằng.
• Tiếng Tày Trùng Khánh được nói ở huyện Trùng Khánh, đông bắc tỉnh Cao Bằng.
• Tiếng Tày Bình Liêu, được nói ở huyện Bình Liêu, đông bắc tỉnh Quảng Ninh.
• Tiếng Thu Lao, phương ngữ tiếng Tráng Đại có lẽ nên được coi là một ngôn ngữ khác.

Bộ chữ Tày Nùng 1961

[sửa | sửa mã nguồn]

Trước đây tiếng Tày sử dụng chữ viết là chữ Nôm-Tày, dạng chữ này hiện giờ không còn được sử dụng và chỉ một số ít người còn biết viết loại chữ này

Ngày nay tại Việt Nam chữ quốc ngữ (chữ Latinh) được sử dụng viết tiếng Tày, và vấn đề phát âm của tiếng Tày theo chữ quốc ngữ không có sai là bao nhiêu.

Phụ âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Phiên âm	Chữ	Ví dụ	Nghĩa
/ɓ/	b	bẻ	dê
/k/	c	cáy	gà
	k	ki	còi
	q	quai	khôn
/k/	k	khay tu	mở cửa
/z/	d	dú	ở
/ɗ/	đ	đo	đủ
/f/	f	fạ	trời
/h/	h	hai	trăng
/l/	l	lăng	lưng
/m/	m	má	chó
/n/	n	ray	ruộng
/r/	r	rằng	ổ
/p/	p	pu	cua
/s/	x	xú	tai
/t/	t	tú	cửa
/v/	v	và	sải
/ɲ/	nh	nhả	cỏ
/c/~/tɕ/	ch	chả	mạ
/ŋ/	ng	ngà	vừng
/tʰ/	th	tha	mắt
/kʰ/	kh	kha	chân
/pʰ/	ph	phải	vải
/ɬ/	sl	slam	ba
/ɓj/	bj	bjoóc	hoa
/mj/	mj	mjạc	trơn
/pj/	pj	pja	cá
/pʰj/	phj	phja	núi đá
những âm địa phương
/t'/	t'	t'ả	sông
/w/	w	wằn	ngày
/j/	j	ja	thuốc
/ɣ/	c	cần	người
Những âm mượn tiếng Việt
/ /	gi	giờ
/tʂ/	tr	trường
/ʂ/	s	(học) sinh

Nguyên âm

[sửa | sửa mã nguồn]

Phiên âm	Chữ	Ví dụ	Nghĩa
/a/	a	ca	con quạ
/ă/	ă	mắn	vững chắc
/ə/~/ɤ/	ơ	tơ	tơ lụa
/ə̆/~/ɤ̌/	â	bân	bay
/ɛ/	e	bén	cái mẹt
/e/	ê	mên	thối, hôi
/i/	i	pi	năm (thời gian)
/u/	u	mu	lợn
/ɨ/~/ɯ/	ư	mử	mợ
/ɔ/	o	mỏ	nồi
/o/	ô	nồm	sữa
/iə/	iê, ia	1.niêng; 2.mìa	1.diều; 2.vợ
/uə/	uô, ua	1.tuống; 2.tua	1.dây quai; 2.con
/ɨə/~/ɯɤ/	ươ, ưa	1.nưới; 2.mừa	1.mệt; 2.đi

1. Các nguyên âm dài: i, u,ư...trong tiếng Tày Nùng sẽ được thể hiện bằng hai chữ cái, như: khiing (gừng), khuúp (đầy năm)
2. Đánh dấu sắc (') các từ có kết cấu là âm tiết khép: hap (cách viết theo phương án không dấu) ---> háp (gánh)

Tên	Dấu	Nét
Không dấu	˧
Dấu sắc	◌́	˧˥
Dấu huyền	◌̀	˨˩
Dấu hỏi	◌̉	˧˩˧
Dấu nặng	◌̣	˧˨ˀ

Tiếng Tày không có thanh ngã, nên trong phương án chỉ dùng dấu ngã /◌̃/ để ghi các từ mượn từ tiếng Việt. Trong phương án không có ký hiệu để ghi thanh lửng, những từ mang thanh lửng đều được thể hiện bằng thanh hỏi /◌̉/.

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở trung ương. Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009: Kết quả toàn bộ. Hà Nội, 06/2010. Biểu 5, tr.134.
2. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Tay". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
3. ^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, biên tập (2013). [2] "Tay". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{Chú thích sách}}: ref stripmarker trong |chapter-url= tại ký tự số 51 (trợ giúp)
4. ^ Văn Ma, Hoàng (1997). "The Sound System of The Tày Language of Cao Bắng Province, Vietnam". Trong Edmondson, Jerold A.; Solnit, David B. (biên tập). Comparative Kadai: The Tai branch (bằng tiếng Anh). Dallas: Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington. tr. 221–231.
5. ^ Edmondson, Jerold A., Solnit, David B. (eds). 1997. Comparative Kadai: the Tai branch. Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington Publications in Linguistics 124. Dallas: Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington.
6. ^ "Bản sao đã lưu trữ". Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 27 tháng 10 năm 2020.

Xem thêm

[sửa | sửa mã nguồn] Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện về Tiếng Tày.

x t s Ngôn ngữ tại Việt Nam
Chính thức	Việt
Ngôn ngữbản địa	Nam Á Bắc Bahnar Brâu Co Hrê Giẻ Ca Tua Triêng Rơ Măm Xơ Đăng Hà Lăng Ca Dong Takua Mơ Nâm Sơ Rá Duan Ba Na Rơ Ngao Nam Bahnar M'Nông Xtiêng Mạ Cơ Ho Chơ Ro Katu Bru Cơ Tu Tà Ôi Pa Kô Phương Khơ Mú Khơ Mú Xinh Mun Ơ Đu Palaung Kháng Quảng Lâm Việt Arem Chứt Đan Lai Mã Lèng Mường Thổ Nguồn Việt Khác Khmer Mảng Nam Đảo Chăm Chu Ru Gia Rai Haroi Ê Đê Ra Glai H'Mông-Miền H'Mông H'Mông Mơ Piu Na-Miểu Pà Thẻn Miền Miền Ưu Miền Kim Miền Hán-Tạng Tạng-Miến Akha Cống Hà Nhì Xá Phó Khù Sung (La Hủ Đen) La Hủ Lô Lô Mantsi Phù Lá Si La Hán Quan thoại Quảng Đông Phúc Kiến Triều Châu Khách Gia Sán Dìu Tai-Kadai Thái Thái Đỏ Thái Đen Thái Mường Vạt Thái Trắng Tày Nhại Lự Lào Pa Dí Tày Đà Bắc (Phu Thái) Tày Tấc Tày Sa Pa Thái Hàng Tổng Tay Dọ Tày-Nùng Tày Nùng Thu Lao Tráng Lào Bóc Sán Chay Bố Y-Giáy Bố Y/Giáy Cao Lan Kra Nùng Vẻn (En) Cờ Lao La Chí La Ha Pu Péo Đồng-Thủy Thủy
Tiếng lai	Tiếng Tây bồi Vietlish
Ngoại ngữ	Tiếng Anh tại Việt Nam
Ký hiệu	Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam

x t s Ngữ hệ Kra-Dai
Kra	(Kra nguyên thủy)  • La Ha  • Cờ Lao  • La Chí  • Pa Ha  • Bố Ương  • Nùng Vẻn  • Pu Péo
Đồng-Thủy	Mục Lão  • Động  • Dương Quang  • Mao Nam  • Trà Động  • Thủy  • Mạc  • Cẩm
Hlai	(Hlai nguyên thủy)  • Hlai  • Gia Mậu
Ông Bối	Ông Bối  • Cát Triệu
Thái	(Thái nguyên thủy) Bắc Tráng chuẩn  • Bố Y  • Tráng Y  • Ai  • Sek  • Tai Mène  • Yoy Trung Tráng Ninh Minh  • Tráng Nùng  • Tráng Đại  • Tráng Miên  • Tráng Nhưỡng  • Nùng  • Tày  • Tráng Tả Giang  • Ts'ün-Lao Tây Nam(Thái) Tây Bắc Shan  • Khun  • Tai Ya  • Lự  • Tai Nüa  • Tai Hồng Kim  • Khamti  • Tai Laing  • Tai Phake  • Tai Aiton  • Khamyang  • Ahom  • Turung Lào–Phutai Lào • Phu Thai • Isan • Nhau Chiang Saen Thái (Siam)  • Bắc Thái  • Thái Đen (Tai Đam)  • Tai Dón  • Tai Daeng  • Phuan  • Tày Tấc  • Tày Sa Pa  • Thái Hàng Tổng  • Thái Sông Nam Nam Thái Khác Cao Lan  • Tai Pao
Chưa phân loại	Lak Kia Phiêu