Tính Vị, Qui Kinh Của Dược Liệu Nga Truật Và Những Bài Thuốc

Đặt lịch hẹn

×

Nga truật

Nga truật

Đặt lịch

Nga truật còn có tên gọi khác là Bồng nga truật, Nga mậu, Thanh khương, Ngải xanh, Ngải tím. Dược liệu thuộc họ Gừng (danh pháp khoa học: Zingiberaceae). Dược liệu có tác dụng giảm đau, bổ dạ dày, chữa khó tiêu, điều kinh, lưng đau, gãy xương, bệnh về tim…

Tên gọi, phân nhóm

Tên gọi khác:

• Bồng nga trật, Thuật, Thuật dược, Nga mậu, Quảng mậu, Mậu dược, Ba xát, Thanh khương, Phá bang phủ, Bồng truật (theo Hòa Hán Dược Khảo)
• Xú thể khương, Nga truật, Hắc tâm khương (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển)
• Nghệ đen, Nghệ tím, Ngải xanh, Ngải tím, Bồng truật, Tam nại, Nga truật (Việt Nam)

Tên gọi khác: Curcuma zedoaria Roscoe

Thuộc họ: Gừng (danh pháp khoa học: Zingiberaceae).

Đặc điểm sinh thái

Mô tả

Nga truật là loại cây thảo có chiều cao khoảng 1 – 1,5m. Dược liệu có thân rễ hình nón, có khía dọc. Củ đặc nạt tỏ ra theo hình chân vịt. Củ có vỏ màu vàng nhạt. Khi già vỏ có những vòng màu đen, trong ruột có màu tím xanh.

Ngoài những củ chính, dược liệu có những củ phụ với cuốn hình quả lê hoặc trái xoan, màu trắng. Lá dược liệu có bẹ dài ở gốc. Phiến lá hình mũi mác có chiều dài đến 60cm, có chiều rộng khoảng 8cm. Trên lá xuất hiện những đốm đỏ đọc theo gân chính, thường có cuốn ngắn hoặc không có cuốn.

Dược liệu có hoa mọc thành cụm. màu vàng. Cụm hoa hình trụ có chiều dài khoảng 20cm, chiều rộng khoảng 5cm. Hoa có đài hình ống được bao phủ bởi một lớp lông, có ba răng, không đều. Lá bắc phía dưới có hình mũi mác tù hoặc hình trái xoan. Lá có màu lục nhạt, lợp lên nhau. Mép lá có viền màu đỏ. Những lá bắc phía trên không sinh sản màu vàng nhạt, có màu hồng ở chóp.

Tràng hoa hình ống dài gấp 3 lần so với đài. Các chùy có hình mũi mác tù. Hoa có bao phấn kéo dài tạo thành cựa chẽ ngang. Chỉ nhị đính với các nhị lép. Trung đới ngắn, có dạng bản tròn. Cánh môi màu vàng, lõm lại ở đỉnh, thót lại ở gốc. Nhị lép thuôn hoặc có hình mũi mác tù dính vào nhau ở nửa dưới. Nhụy lép hình đùi, bầu có lông bao phủ.

Phân bố

Nga truật có nguồn gốc từ các vùng thuộc Đông – Bắc Ấn Độ. Dược liệu thường mọc tự nhiên hoặc được trồng rộng rãi ở những vùng nhiệt đới thuộc Nam và Đông Nam Châu Á gồm: Thái Lan, Ấn Độ, Malaysia, Philippin, Indonesia, Srilanca, Campuchia, Việt Nam, Lào, đảo Hải Nam, Đài Loan và một số tỉnh thành thuộc phía Nam lục địa Trung Quốc. Ngoài ra dược liệu còn phân bố ở Madagasca.

Ở Việt Nam, dược liệu Nga truật xuất hiện rộng rãi ở các tỉnh trung du và miền núi, gồm: Lào Cai, Lai Châu, Yên Bái, Hà Giang, Tuyên Quang, Cao Bằng, Sơn La… Ở phía nam dược liệu phân bố chủ yếu ở Quảng Châu và Bình Định. Ở Hưng Yên (vùng Nghĩa Trai) dược liệu mọc hoang hoặc được trồng đại trà ở ruộng. Nguồn Nga Truật ở nước ta rất tự nhiên phong phú. Theo một số cuộc điều tra, riêng ở tỉnh Hà Giang, ước tính có thể thu hái được vài ngàn tấn dược liệu ở mỗi năm.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến và bảo quản

Bộ phận dùng: Củ (thân rễ) khô hoặc tươi. Củ khô có vỏ màu vàng nâu, rất cứng. Bên trong sầm xanh, đen dần. Do đó dược liệu còn được gọi là Hắc tâm khương. Củ có hình con quay và mùi thơm rất đặc biệt.

Thu hái: Vào mùa đông hàng năm hoặc từ tháng 12 đến tháng 3 năm sau.

Chế biến: Sau khi thu hái Nga truật, cắt bỏ rễ con và rửa sạch.

Theo Lôi Công Bào Chế Dược Tính Giải

Dùng một chậu sành có đái nhám, đổ giấm vào. Mài dược liệu cho hết, mang dược liệu hơ trên than lửa cho đến khô, sau đó tán thành bột để dùng.

Theo Bản Thảo Cương Mục

Lùi dược liệu vào tro nóng cho đến khi chín mềm. Mang dược liệu giã nhỏ, tẩm giấm sao.

Theo Dược Tài Học

Đồ chín phơi khô, thái mỏng dược liệu rồi phơi. Hoặc ngâm giấm trước khi thái mỏng. Cứ 600 gram Nga truật ngâm với 160ml nước lọc và 160 gram giấm. Đun dược liệu đến cạn, để nguội bào mỏng và phơi khô. Trong trường hợp tứ chế được như Hương phụ thì càng tốt.

Theo kinh nghiệm Việt Nam

Củ tươi: Sau khi thu hái, mang dược liệu rửa sạch, thái thành lát mỏng phơi khô. Khi dùng mang dược liệu tẩm giấm. Ngoài ra có thể nước đồng tiện một đêm sau đó sao qua.

Củ khô: Mang dược liệu rửa sạch, thực hiện đồ nhanh cho mềm rồi thái lát. Khi dùng mang dược liệu tẩm giấm hoặc tẩm nước đồng tiện một đêm sau đó sao qua.

Sau khi tẩm xong, mang dược liệu tán thành bột để làm hoàn tán. Bào chế như Hương phụ tứ chế sẽ rất tốt.

Bảo quản: Đậy kín, để được liệu tại nơi khô ráo, sấy phơi.

Thành phần hóa học

Dược liệu Nga truật chứa một số thành phần hóa học hữu ích sau:

Theo Phương Hồng Cự, Dược Học Học Báo 1982, 17 (6) : 441

• 44,93% Curzerenone
• 4,28% Borneol
• 6,16% Germacrone
• Pinene
• Camphene
• Limonene
• 1,8-cineol
• Turmerone
• Ar-turmerone
• Curdione
• Terpinene
• Isoborneol
• Caryophylene
• Curcumene
• Caryophyllene epoxide.

Theo Chương Phản, Trung Thảo Dược 1986, 17 (6) : 244

• Curcurmenole
• Isocurcurmenole.

Theo Shiba K và cộng sự, C A 1990, 112 : 42559a

• Difurocumenone.

Tác dụng dược lý

Theo nghiên cứu dược lý hiện đại

Theo Trung Dược Học, công dụng của dược liệu Nga truật gồm:

• Dầu dược liệu có khả năng phá và ức chế hoạt động của những tế bào ung thư gan
• Nước sắc dược liệu có tác dụng làm tăng sự hấp thụ máu và huyết cục trong thí nghiệm với thỏ
• Tác dụng kháng khuẩn
• Kiện vị và phòng ngừa đậu thai sớm.

Theo y học cổ truyền

Điều trị trùng tích (theo Dược Tính Năng Động).

Trị tim, hoành cách mô đau (theo Y Học Khải Nguyên).

Trị mã đau chưa phá mủ mà cứng (theo Trân Châu Nang).

Là yếu dược điều trị các loại khí tích tụ (theo Bản Thảo Đồ Kinh).

Năng trục thủy, trị một số bệnh lý ở Tỳ, Tâm, phá khí bĩ (theo Y Học Nhập Môn).

Trị hưng hà, thực tích, tích tụ, đau sưng vùng bụng trên, khí trệ, ứ kinh, ứ huyết, ứ tích do chấn thương (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Tính vị

Tính bình, vị đắng (theo Y Học Khải Nguyên).

Tính ôn, vị đắng cay, không độc (theo Khai Bảo Bản Thảo).

Tính ấm, vị đắng cay (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Qui kinh

Qui vào kinh can (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Qui vào kinh phế, Tỳ (theo Lôi Công Bào Chế Dược Tính Giải).

Qui vào kinh túc Quyết âm Can (theo Bản Thảo Hội Ngôn).

Liều lượng và cách dùng

Liều lượng

Dùng 3 – 9 gram/ngày.

Cách dùng

Dùng tươi hoặc dùng khô sắc lấy nước uống, nấu thành cao hoặc tán thành bột mịn.

Bài thuốc

Từ những công dụng hữu hiệu nêu trên, dược liệu Nga truật thường được dùng trong điều trị những bệnh lý sau:

• Bài thuốc từ Nga truật điều trị các chứng đau do lãnh khí xung tâm: Dùng 60 gram dược liệu mang đi rửa sạch, tẩm với rượu trắng. Dùng 30 gram mộc hương rửa sạch, lùi. Mang cả hai dược liệu tán thành bột mịn. Uống bột thuốc với giấm 1 – 2 lần/ngày. Mỗi lần uống 1,5 gram bột thuốc cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị tiểu trường co thắt: Mang dược liệu rửa sạch, thái lát, phơi khô và tán thành bột. Mỗi lần lấy 3 gram bột dược liệu uống cùng với Hành và rượu lúc đói. Sử dụng 1 – 2 lần trong 3 – 5 ngày sẽ thấy bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị lưng đau, đàn bà đau do khí huyết: Dùng dược liệu và can tất với liều lượng bằng nhau. Sau khi rửa sạch, mang dược liệu phơi khô và tán thành bột mịn. Mỗi lần uống 6 gram dược liệu với rượu. Đối với trường hợp đau lưng uống dược liệu với rượu và đào nhân.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị ọc sữa ở trẻ nhỏ: Dùng 5 gram dược liệu rửa sạch. Cho dược liệu vào nồi cùng với một ít muối và một chén nước lọc. Thực hiện sắc thuốc trong 10 phút. Lọc lấy phần nước, bỏ bã. Thêm 3 gram tù ngưu hoàng vào thuốc để uống. Sử dụng 1 lần/ngày trong 3 ngày.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị khí thống ở trẻ nhỏ: Mang dược liệu rửa sạch, đồ chín và tán thành bột. Mỗi lần lấy 3 gram bột dược liệu uống cùng với rượu.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị huyết tích, bế kinh: Dùng 3 gram dược liệu, 3 gram nghệ trắng, 3 gram nghệ vàng rửa sạch, cho vào nồi cùng với 600ml nước lọc. Thực hiện sắc thuốc cho đến khi lượng nước thuốc trong nồi chỉ còn lại 300ml. Uống ngay khi còn ấm. Sử dụng 1 lần/ngày.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị ăn uống đình trệ, tích tụ: Dùng 3 gram dược liệu, 3 gram quất bị, 3 gram nhân sâm, 3 gram kinh tam lăng, 3 gram súc sa mật, 3 gram nhục đậu khấu, 3 gram mộc hương, 3 gram thanh bì, 3 gram mạch bá. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch, cho vào nồi cùng với 1 lít nước lọc. Thực hiện sắc thuốc trong 30 phút với lửa nhỏ hoặc cho đến khi lượng nước thuốc trong nồi còn lại một nửa. Chắt lấy phần nước và chia thành nhiều lần uống trong ngày. Sử dụng 1 thang/ngày trong 3 ngày bệnh tình sẽ thuyên giảm đáng kể.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị đau bụng trệ nặng xuống do bế kinh: Dùng 6 gram dược liệu, 9 gram thục địa, 1,15 gram xuyên khung, 9 gram bạch thược, 9 gram bạch chỉ. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch, tán thành bột. Mỗi lần lấy 9 gram bột thuốc uống với nước muối. Sử dụng 3 lần/ngày.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị đau sườn dưới: Dùng 1,15 gram dược liệu, 15 gram kim linh tử, 1,15 gram tam lăng, 1,15 gram nhũ hương, 1,15 gram mộc dược. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch, cho vào nồi cùng với 1 lít nước lọc. Thực hiện sắc thuốc trong 30 phút với lửa nhỏ. Chắt lấy phần nước và chia thuốc thành nhiều lần uống trong ngày. Sử dụng 1 thang/ngày trong 3 ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị gãy xương: Dùng Nga truật và điền tất rửa sạch, nghiền riêng và uống với thuốc. Dùng 3 gram thổ miết, 3 gram oai linh tiên, 3 gram xích thược, 3 gram tam lăng, 3 gram tục đoạn, 3 gram cốt toái bổ, 3 gram trạch lan, 3 gram hồng hoa, 6 gram đào nhân, 6 gram đài mã dược, 9 gram sinh địa, 12 gram qui vĩ. Rửa sạch vị thuốc, cho tất cả vị thuốc vào nồi và sắc cùng với nửa cân rượu. Chắt lấy phần nước và chia thành nhiều lần uống trong ngày. Sử dụng 1 thang/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị ngực bụng đầy trướng, ăn uống tích trệ, nôn mửa nước chua: Dùng 1,15 gram dược liệu, 1,15 gram tam lăng, 9 gram hương phụ, 9 gram trần bì, 1,15 gram la bặc tử, 3 gram sa nhân, 6 gram chỉ xác, 6 gram thanh bì, 3 gram hồ hoàng liên, 3 gram lô hội, 3 gram hồ tiêu. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch, tán thành bột, trộn hồ làm thành viên. Khi cần lấy 1 – 9 gram thuốc uống cùng với rượu nóng. Sử dụng 2 lần/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm. Kiêng ăn uống sống lạnh.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị bụng đau, tắt kinh: Dùng 8 gram dược liệu, 5 gram xuyên khung, 10 gram bạch chỉ, 10 gram bạch thược, 10 gram thục địa. Sau khi rửa sạch, mang tất cả vị thuốc tán thành bột mịn. Khi cần lấy 10 gram bột thuốc uống với nước muối nhạt 3 lần/ngày. Sử dụng liên tục từ 3 – 5 ngày bệnh tình sẽ thuyên giảm đáng kể.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị đau hông sườn: Dùng 5 gram dược liệu, 15 gram kim linh tử, 5 gram tam lăng, 5 gram nhũ hương, 5 gram một dược. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch, cho vào nồi cùng với 800ml nước lọc. Thực hiện sắc thuốc với lửa nhỏ khoảng 30 phút hoặc cho đến khi lượng nước thuốc trong nồi còn lại một nửa. Chắt lấy phần nước và chia thành nhiều lần uống trong ngày. Sử dụng 1 thang/ngày trong 3 ngày sẽ nhận thấy bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị chấn thương gãy xương: Mang Nga truật và điền tất rửa sạch, tán thành bột và hòa thuốc uống. Dùng 3 gram thổ miết giáp, 6 gram đào nhân, 6 gram ô dược, 3 gram hồng hoa, 3 gram tam lăng, 3 gram xích thược, 3 gram uy linh tiên, 3 gram tục đoạn, 3 gram cốt thái bổ, 3 gram trạch lan, 12 gram qui vĩ, 10 gram sinh địa. Rửa sạch, mang tất cả vị thuốc vào nồi cùng với một nửa nước và một nửa rượu. Thực hiện sắc thuốc trong 20 phút. Chắt lấy phần nước và chia thành nhiều lần uống trong ngày. Sử dụng 1 thang/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị đau bụng, rối loạn tiêu hóa ở trẻ nhỏ: Dùng 5 gram dược liệu, 5 gram tam lăng, 6 gram chế hương phụ, 10 gram trần bì, 5 gram la bặc tử, 3 gram sa nhân, 6 gram chỉ thực, 6 gram thanh bì, 3 gram lô hội, 3 gram hồ hoàng liên, 5 gram hồ tiêu. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch, tán thành bột, trộn hồ làm thành viên. Khi cần lấy 3 – 6 gram thuốc uống cùng với rượu gạo ấm. Sử dụng 2 lần/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm. Kiêng ăn thức ăn sống lạnh.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị bệnh mạch vành: Dùng thuốc chính Nga Lăng Phức Phương. Mỗi ống 2ml tương đương với 2 gram dược liệu, 2 gram hương phụ, 2 gram tam lăng, 2 gram an diệp, 2 gram giáng hương. Thực hiện chích bắp 2 lần/ngày. Mỗi lần 1 ống. Sử dụng liên tục trong 14 ngày.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị viêm đa dây thần kinh: Dùng Phức phương Nga truật gồm tam lăng và Nga truật chế thành thuốc chích. Thực hiện chích bắp hoặc chích huyết hải, khúc trì.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị bệnh tâm thần (chứng huyết ứ gồm lão hóa sớm, các bệnh tinh thần phân liệt, bệnh tâm thắn thể cuồng): Dùng Nga truật, đại hoàng, xích thược theo tỉ lệ 10:3:3. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch và chế thành viên sao cho mỗi viên có 8 gram thuốc sống. Uống 6 – 8 viên/lần x 3 lần/ngày. Sử dụng liên tục 30 ngày.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị hành kinh máu đông thành cũ, rong kinh ra huyết đặc, đau bụng khi có kinh, tích huyết: Dùng 15 gram dược liệu, 15 gram ích mẫu rửa sạch. Cho dược liệu vào nồi cùng với 600ml nước lọc. Thực hiện sắc thuốc trong 20 phút với lửa nhỏ. Chắt lấy phần nước và uống ngay khi còn ấm. Sử dụng 1 lần/ngày trong 3 ngày.
• Bài thuốc từ Nga truật điều trị phân thối khắm, cam tích, biếng ăn ở trẻ em: Dùng 6 gram dược liệu, 4 gram hạt muồn trâu. Sau khi rửa sạch, cho các vị thuốc vào nồi cùng với 600ml nước lọc. Thực hiện sắc thuốc trong 20 phút. Chắt lấy phần nước. Uống ngay khi còn ấm 1 lần/ngày trong 3 ngày.

Kiêng kỵ

• Nga truật kết hợp với dược liệu tam lăng rất tốt (theo Bản Thảo Đồ Kinh)
• Suy nhược không có tính trệ, phụ nữ đang có thai cấm dùng dược liệu. Nếu dùng phải kèm theo truật hoặc sâm (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Bài viết về dược liệu Nga truật chỉ cung cấp những thông tin mang tính chất tham khảo. Nếu người bệnh có ý định sử dụng những bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu, vui lòng liên hệ và hỏi ý kiến của bác sĩ chuyên khoa y học cổ truyền để được giải đáp và tư vấn cụ thể.

Dược liệu nên kết hợp

• Cây vẹt: Đặc điểm sinh thái, Tính vị và Tác dụng dược lý
• Hạt cau có tác dụng gì? Được dùng để trị bệnh gì?