Tứ Chẩn | Y Học Căn Bản

Có thể bạn quan tâm

Y học căn bản

"Ôn cố tri tân"

Lý luận
Đông dược
Phương tễ
Trung dược lâm sàng
Tổng hợp

Home » Bài giảng y học cổ truyền » Tứ chẩn

Tứ chẩn

Label: Bài giảng y học cổ truyền

VỌNG CHẨN

Nhìn để quan sát thần, sắc, hình thái, mặt, mũi, môi, lưỡi,…. Của người bệnh để biết được tình hình bệnh tật bên trong cơ phản ánh ra bên ngoài. Đông y rất chú trọng xem các bộ phận ở mặt và lưỡi vì có liên quan nhiều đến bệnh tật tại các tạng phủ bên trong

Vọng thần

Thần sự hoạt động về tinh thần và ý thức, là nơi thể hiện ra bên ngoài sự hoạt động của các tạng phủ bên trong cơ thể. Khi xem thần cần xác định:

Còn thần

Mắt sáng, tỉnh táo nên bệnh nhẹ, chính khí chưa bị tổn thương nhiều, công năng của tạng phủ chưa bị suy yếu, tiên lượng bệnh còn tốt

Mất thần

Thể hiện tinh thần mệt mỏi, thờ ơ lãnh đạm, nói không có sức (hoặc biểu hiện của các triệu chứng trong hôn mê )… là bệnh nặng chính khí đã suy yếu, khi điều trị bệnh rất khó khăn và lâu dài, tiên lượng dè dặt

Chú ý

Hiện tượng "Hồi quang chiếu nghịch"

Một số bệnh nhân mãn tính bệnh lâu ngày, cơ thể quá suy yếu, nhưng đột nhiên tinh thần tỉnh táo, muốn ăn uống, gò má đỏ, thích nói…. Đó là biểu hiện của một tình trạng bệnh tiến triển xấu đi, chính khí muốn thoát. Vì thông thường bệnh nặng mãn tính khi phục hồi phải phục hồi từ từ đây mới đúng quy luật sinh lý bình thương trong bệnh tật, nên khi có hiện tượng phục hồi nhanh là dấy hiệu khác thường ( bệnh lý) nên tiên lượng thường xấu

Ngoài ra cần quan sát tổng thể của bệnh tật để có kết luận chính xác. Cần quan sát thêm tình trạng tinh thấn như u uất, nói cười huyên thuyên, chán ăn, hoang tưởng, mê sảng hay lơ mơ ý thức, hôn mê… để có chẩn đoán bệnh thuộc về tạng nào trong cơ thể ( tâm, can, tỳ,…)

Vọng sắc

Thường xem sắc ở mặt, người bình thường sắc mặt tươi nhuận, khi có bệnh thường có thể biến đổi như sau:

Sắc đỏ

Do nhiệt, cần phân biệt sắc đỏ do thực nhiệt hay hư nhiệt:

Thực nhiệt: thì toàn mặt đỏ đều như trong bệnh sốt nhiễm trùng, say nắng..

Hư nhiệt: thường hai gò má đỏ, sốt về chiều, gặp trong bệnh mãn tính lâu ngày, trong các bệnh lao (lao phổi…) do âm hư sinh nội nhiệt

Sắc vàng

Do hư, do thấp. Nguyên do tại tỳ mất chức năng kiện vận, vậy thủy thấp không được vận hóa, khí huyết giảm sút, da không được nuôi dưỡng vậy mà có triệu chứng da màu vàng. Chứng vàng da (hoàng đản) được chia ra:

Hoàng đản mà sắc tươi sáng là do thấp nhiệt (hoàng đản nhiễm trùng)

Hoàng đản mà sắc vàng ám tối là do hàn thấp (hoàng đản do ứ mật, tan huyết)

Sắc mặt hơi vàng do tỳ hư

Sắc trắng

Do hư, do hàn, do mất máu

Sắc trắng hơi phù là thận dương hư. Bệnh cấp tính đột nhiên sắc mặt trắng bệch là dương khí sắp thoát ( choáng…….). Đau bụng mà sắc mặt trắng do hàn nhiều ( bệnh cấp cứu ngoại khoa như thủng dạ dầy, viêm ruột thừa, túi mật, viêm tụy cấp..)

Sắc đen

Do hàn, do đau, do thủy, do thận hư

Dương khí hư gây chứng hàn, hàn ứ không thông gây chứng đau. Thủy thấp không vận hóa được. thận hư tinh khí suy kiệt, đều gây sắc mặt đen

Sắc xanh

Do hàn, do đau, do ứ huyết, do kinh phong

Sắc xanh do khí huyết không thông, kinh mạch bị trở trệ mà thành. Hàn gây khí huyết không thông, không thông thì gây đau và huyết ứ. Phong hàn gây đau đầu, lý hàn gây đau bụng, đau nhiều sắc mặt trắng bệch mà xanh, môi miêng xanh tím là huyết ứ ( suy tim), trẻ em sốt cao, sắc mặt xanh là sắp có kinh phong ( co giật)

Vọng hình thái ( hình dáng, tư thế, cử động)

Xem hình thái để biết được tình trạng khỏe hay yếu của 5 tạng

Da lông khô là phế hư
Cơ nhục gầy, nhẽo là tỳ hư
Xương yếu, răng lung lay chậm biết đi, liền thóp, chậm mọc tóc là thận hư
Chân tay run, co quắp là can hư
Tinh thần mệt mỏi.. là tâm hư
Người béo ăn ít, thở gấp là tỳ hư đàm thấp. người gầy mau đói là vị hỏa

Xem tư thể cử động của bệnh nhân để biết bệnh thuộc âm hay dương

Thích động, nằm quay ra ngoài,.... thuộc dương
Thích tĩnh, nằm quay vào trong,... thuộc dương

Vọng mũi

Đầu mũi xanh có đau bụng
Đầu mũi hơi đen trong ngực có đàm ẩm
Đầu mũi sắc trắng là trong cơ thể khí hư hoặc các trường hợp mất máu
Đầu mũi màu vàng cơ thể có chứng thấp
Đầu mũi sắc đỏ thuộc phế nhiệt
Cánh mũi phập phồng do phế nhiệt (gặp trong viêm phổi, phế quản, hen xuyễn
Chảy nước mũi do ngoại cảm phong hàn; nước mũi đục do ngoại cảm phong nhiệt

Vọng mục

Lòng trắng

Đỏ bệnh ở tâm

Trắng bệnh ở phế

Xanh bệnh ở can

Vàng bệnh ở tỳ

Đen bệnh ở thận

Mắt

Đỏ sưng đau do can hỏa phong nhiệt

Mi mắt (niêm mạc) nhạt màu do thiếu máu

Mắt quầng thâm do tỳ hư

Đỏ khóe mắt do tâm hỏa

Vọng môi

Đỏ hồng khô là nhiệt
Trắng nhợt là huyết hư
Xanh tím là ứ huyết
Hồng tưới là do âm hư hỏa vượng
Xanh đen do hàn
Lở loét do vị nhiệt

Vọng da

Da

Da phù thũng: ấn vào vết lõm còn là thủy thấp; ấn vào vết lõm nổi nhanh là do khí trệ
Vàng da: có sốt kèm sắc da vàng tươi sang là dương hoàng; không sốt sắc da vàng tối là âm hoàng

Ban chẩn

Ban là đám nhỏ nổi trên mặt da, chẩn là những mụn nổi cao trên mặt da.

Ban chẩn tươi nhuận là chính khí chưa hư
Ban chẩn tím là nhiệt thịnh
Ban chẩn nhạt xám là chính khí đã hư

Vọng lưỡi

Xem lưỡi để biết được tình trạng hư thực của tạng phủ, khí huyết, tân dịch trong con người, cùng với sự nông sâu diễn biến nặng nhẹ của bệnh tật
Xem lưỡi chính tại 2 bộ phận rêu lưỡi và chất lưỡi; chất lưỡi là tổ chức cơ, mạch của lưỡi, rêu lưỡi là chất phủ trên bề mặt của lưỡi.
Lưỡi người bình thường: chất lưỡi mềm mại linh hoạt, hoạt động tự nhiên, màu hơi hồng, rêu lưỡi mỏng trắng hoặc ít rêu, không khô, ướt vừa phải.
Khi có bệnh: chất lưỡi thay đổi về màu sắc, hình dáng và cử động thông qua đó phản ánh tình trạng hư thực của tạng phủ, thịnh suy của khí huyết; rêu lưỡi thay đổ về màu sắc và tính chất thông qua đó phản ánh vị trí nông sâu, tính chất của bệnh tật và sự tiêu trưởng của chính khí và tà khí

Xem chất lưỡi

Màu sắc

Màu nhạt: nếu hơi trắng thuộc hàn chứng, hư chứng, dương khí suy kém, khí huyết không đầu đủ

Màu đỏ: Thuộc nhiệt chứng, có thể do lý thực nhiệt hoặc do hư nhiệt ( âm hư hỏa vượng)

Màu đỏ giáng: Do nhiệt thịnh, tà nhiệt đã vào phần dinh và huyết; đối với bệnh nhân mãn tính do âm hư hỏa vượng, tân dịch bị hao tổn giảm sút nhiều.

Màu xanh tím: bệnh do hàn và nhiệt, có những tr/ chứng kèm theo khác nhau: do nhiệt chất lưỡi xanh tím nhiều, lưỡi khô ít tân dịch; do hàn và ứ huyết chất lưỡi xanh tím, ướt và nhuận, nêu ứ huyết kèm theo các nốt ban điểm ứ huyết

Xem hình dáng của lưỡi

Phù nề: thuộc thực chứng và nhiệt chứng; hơi nề hai bên có hằn răng thuộc hư chứng, hư hàn hoặc do đàm thấp kết lại tràn lên.
Sưng to: Màu trắng nhạt và sưng to do tỳ thận dương hư; chất lưỡi hồng đỏ và sưng to do thấp nhiệt bên trong hay nhiệt độc mạnh
Mỏng nhỏ: chất lưỡi đạm (nhạt) nhỏ do tâm tỳ hư, khí huyết hư; chất lưỡi hồng giáng mọng nhỏ do âm hư nhiệt thịnh, tâm dịch hao tổn, dấu hiệu của bệnh nặng
Phì đại: đầu lưỡi phì đại thuộc tâm hỏa thịnh; hai bên phì đại thuộc can đởm hỏa thịnh; giữa lưỡi phì đại là trường vị nhiệt thịnh

Xem cử động của lưỡi

Mềm yếu, không cử động tự do: bệnh cũ lâu ngày chất lưỡi đạm nhạt mà liệt là khí huyết đều hư; lưỡi đỏ giáng mà liệt do âm hư cực độ; Bệnh mới mắc lưỡi khô hồng mà liệt là do nhiệt tổn thương đến phần âm
Cứng không cử động co ra vào được: gặp trong các trường hợp hôn mê do các nguyên nhân, theo y học cổ truyền thì nguyên do bệnh nhiệt, nhiệt nhập tâm bào (bệnh truyền nhiễm sốt cao, bệnh trúng phong,
Lưỡi lệch: do trúng phong
Lưỡi run: do tâm, tỳ, khí, huyết hư nhược
Lưỡi rụt ngắn: là triệu chứng bệnh nguy hiểm, nếu lưỡi rút nhưng nhuận là do hàn ngưng trệ ở cân mạch, nêu lưỡi phù to mà ngắn do đàm thấp, nếu lưỡi hồng khô là do sốt cao tổn thương tân dịch
Lưỡi thè: lưỡi thè ra ngoài la do tâm tỳ có nhiệt, hoặc trong các bệnh bẩm sinh chậm phát dục ( não úng thủy, chứng đần độn) trẻ em.

Xem rêu lưỡi

Xem mầu sắc rêu

Rêu trắng: thuộc hàn chứng và biểu chứng; trắng mỏng do phong hàn; trắng mỏng đầu lưỡi phớt vàng do phong nhiệt; trăng trơn do thấp hay đàm ẩm; trắng dính do đàm trọc, thấp tà gây ra; trắng khô, nứt nẻ hoặc như phấn dày là nhiệt tà bên trong thịnh, tân dịch bị tổn thương
Rêu vàng: thuộc nhiệt chứng và lý chứng; vàng dính do đàm nhiệt hay thấp nhiệt
Rêu xám đen: bệnh nặng; xám đen mà khô là nhiệt thịnh; ướt nhuận, trơn là do dương hư hàn thịnh, thủy ẩm ứ lại bên trong

Xem tính chất của rêu lưỡi

Rêu dày hay mỏng: rêu lưỡi mỏng là bệnh nhẹ còn ở biểu. Rêu lưỡi dày là tà vào lý hoặc có tích trệ bên trong. Rêu lưỡi từ mỏng chuyển sang dày là tà từ biểu vào lý, bệnh chuyển từ nhẹ sang nặng

Rêu khô hay ướt

Rêu lưỡi nhuận biểu hiện chưa bị tổn thương, nếu rêu lưỡi ướt trơn là do thủy thấp ứ bên trong
Rêu lưỡi khô là tân dịch hao tổn (do thực nhiệt hoặc âm hư nội nhiệt, thấp tà tụ lựi bên trong - khí không sinh tân dịch cũng gây ra lưỡi khô
Rêu dính và hôi: do trường vị có nhiệt hoặc thực tích ở tỳ vị

VĂN CHẨN

Nghe âm thanh

Tiếng nói

Tiếng nói nhỏ, thểu thào không ra hơi thuộc hư chứng

Tiếng nói sang sảng thuộc thực chứng

Mê sảng nói nhiều thuộc thực nhiệt

Nói ngọng do phong đàm, trúng phong

Nói một mình (độc thoại) thuộc tâm thần hư

Tiếng thở

Thở to là thực chứng gặp trong các bệnh cấp tính ( nhiêm khuẩn đường hô hấp giai đoạn đầu ….)

Thở nhỏ ngắn, gấp, nông là hư chứng gặp trong các bệnh mãn tính, nhiễm khuẩn nặng suy hô hấp….

Tiếng ho

Ho có đờm là thấu; ho không đờm là khái; ho khan bệnh nội thương thuộc phế âm hư
Bệnh cấp tính mà khản tiếng do phế thực nhiệt, ho lâu ngày mà khản tiếng là phế âm hư. Ho hắt hơi sổ mũi do cảm mạo phong hàn; ho từng cơn kèm nôn là ho gà.

Tiếng nấc

Nấc liên tục tiếng to và có sức là do thực nhiệt, nấc yếu đứt quãng là do hư hàn. Nấc do vị nghịch lên nguyên nhân do ăn uống, cảm mạo phong hàn tự nhiên bệnh cũng tự khỏi
Đối với những bệnh nhân lâu ngày vị khí yếu, thấy triệu chứng nấc cần chú trọng theo dõi sát vị đó có thể là một dấu hiệu tiến triển xấu của bệnh tật ( kích thích rối loạn thần kinh giao cảm), y học cổ truyền cho là vị khí rối loạn muốn tuyệt

Ngửi mùi vị

Ngửi mùi vị của hơi thở của mũi mồm và các chất thải ra như đờm, phân, nước tiểu để người thấy thuốc có thể phân biệt được tình trạng hư thực, hàn nhiệt của bệnh.

Phân tanh, hôi, loãng do tỳ hư
Nước tiểu khai đục do thấp nhiệt
Đại tiện phân chua, thối do tích nhiệt thực tích
Đại tiện phân khăm thối do tỳ hư, huyết nhiệt…

VẤN CHẨN

Hỏi về hàn nhiệt

Sợ lạnhBệnh mới mắc mà sợ lạnh thường là do cảm phong hàn.Bệnh lâu ngày, sợ lạnh, tay chân lạnh là dấu hiệu dương hư, lý hàn; sợ lạnh ở lưng là thận dương hư; sợ lạnh ở tay chân là tỳ dương hưPhát sốtPhát sốt có quy luật hoặc sốt càng ngày càng tăng gọi là "triều nhiệt" Trong ngực phiền nhiệt kèm theo nóng lòng bàn tay bàn chân gọi là "Ngũ tâm phiền nhiệt"Cảm giác nóng nhức trong xương gọi là ‘Cốt chưng lao nhiệt’Lúc sốt lúc rét là "hàn nhiệt vãng lai"; rét nóng có quy luật thuộc chứng thiếu dương, không có quy luật là bệnh sốt rét

Mồ hôi

Có và không có mồ hôi Sợ lạnh, phát sốt, có mồ hôi là chứng biểu hư, không có mồ hôi là chứng biểu thực Sốt cao ra mồ hôi nhiều, mạch hồng đại là lý thực nhiệt Thời gian ra mồ hôi Tự hãn: ra mồ hôi bất kể thời gian, lúc lao động ra nhiều hơn (do khí hư hoặc dương khí hư) Đạo hãn: ra mồ hôi vào ban đêm (do âm hư hoặc khí âm hư) Tính chất và số lượng mồ hôi Vàng là thấp nhiệt Dính như dầu là tuyệt hãn Ra hay không ra mồ hôi nửa người là trúng phong Toàn thân ra mồ hôi nhiều không dứt, chân tay lạnh người lạnh là dương khí muốn tuyệt (thoát dương)

THIẾT CHẨN

Mạch chẩn

Mục đích: Là để biết được tình trạng thịnh suy của tạng phủ, vị trí nông sâu và tính chất hàn nhiệt của bệnh tật
Vị trí, nơi xem mạch: Tại ĐM quay ở cổ tay tại vị trí thốn khẩn, ĐM đùi, ĐM chày sau, ĐM mu chân, ĐM thái dương nông. Hay dung nhất là ĐM quay
Tại thốn khẩu nơi ĐM quay đi qua, là vị trí GP để xem mạch được chia thành 3 bộ là bộ thốn, bộ quan, bộ xích. Bộ quan tương ứng với vị trí GP mỏm châm trụ kéo ngang ra, tiếp đó vị trí bộ thốn ở dưới và bộ xích ở trên bộ quan tính theo thứ tự từ khủy tay đến cổ tay. Tay phải thuộc khí và tay trái thuộc huyết

Bộ	Tay trái (thuộc huyết)	Tay phải (thuộc khí)
Thốn	Tâm -tiểu trường	Phế - đại trường
Quan	Can - đởm	Tỳ -vị
Xích	Thận âm - Bàng quang	Thận dương - Tam tiêu

Bảng diễn giải vị trí tạng phủ tương quan các bộ mạch Cách xem mạch

Chuẩn bị

Nên xem vào buổi sáng
Người bệnh nghỉ ngơi 15 phút trước khi xem mạch
Thầy thuốc cần nhẹ nhàng, bình tĩnh, tập trung tư tưởng, chú ý vào cảm giác đầu ngón tay

Tư thế

Người bệnh để bàn tay ngửa
Thầy thuốc dùng 3 ngón tay: ngón trỏ, ngón giữa, ngón nhẫn đặt vào vị trí mạch tại thốn khẩu ( đường đi của ĐM quay), ngón giữa của thầy thuốc tương ứng với bộ quan, ngón trỏ tương ứng bộ thốn, ngón nhẫn tương ứng với bộ xích. Tùy theo hình dáng người bệnh cao hay thấp, nhỏ hay lớn mà tay thầy thuốc đặt thưa hay khít lại. Tay phải của người thầy thuốc xem tay trái của người bệnh và ngược lại tay trái thầy thuốc xem tay phải người bệnh.

3 mức độ ấn mạch

Thượng án là ấn nhẹ mà thấy mạch đập, dạng mạch tiêu biểu là mạch phù; Trung án là ấn vừa phải thấy mạch đập, ấn sâu sát xương mới thấy mạch đập là hạ án

2 cách xem (tổng khản và đơn khản)

Xem chung cả 3 bộ gọi là tổng khán để nhận định tình hình chung, đây là cách thồng thường hay sử dụng nhất. Xem từng bộ vị gọi là đơn khán hay vi khan, để đánh giá tình hình chi tiết từng tạng phủ. Trong khám bệnh thường kết hợp cả hai cách xem, trước là tổng khán sau là đơn khan.

Các hiện tượng (dạng) về mạch Mạch bình thường

Là mạch đập ở cả 3 bộ, mạch đi không phù không trầm, mạch đi hòa hoãn, điều hòa có lực. Tần số người lớn 70 – 80 lần/ phút, trẻ em nhịp mạch theo tháng tuổi, thường 120 – 140 lần/ phút, 6 tuổi 90 – 110 lần/ phút, Thể trạng, giới, tuổi, tinh thần cũng có liên quan đến dạng mạch
Thanh niên mạch đập hữu lực, người già và người yếu mạch đập yếu hơn, mạch phụ nữ yếu hơn mạch nam giới. người cao mạch dài hơn người thấp lùn, người gầy mạch hơi phù, người béo mạch hơi trầm.
Thời tiết khí hậu cũng có tác động đếm dạng mạch: mùa xuân mạch đi hơi huyền; mùa hạ mạch hơi hồng; mùa thu mạch hơi phù; mùa đông mạch hơi trầm.

Người xưa nói mạch bình thường là mạch có vị khí, có thần và có gốc

“vị khí là gốc của con người”, nên mạch có vị khí là mạch hòa hoãn, điều hòa, là mach thuận (mạch sinh lý), không có vị khí là mạch nghịch (mạch bệnh lý), dấu hiệu này dung để đánh giá tình trạng và tiên lượng bệnh.
Mạch có thần là mạch có lực
Mạch có gốc: thận khí là gốc của con người, mạch xích là gốc của mạch, nên mạch xích là nơi biểu hiện của thận khí gốc của con người, vậy mạch BT là mạch xích hữu lực. nên khi có bệnh hai mạch quan thốn mất, nhưng mạch xích còn thì tiên lượng bệnh còn tốt chưa nguy hiểm.

Mạch khi có bệnh

Khi có bệnh thì mạch có thể thay đổi về vị trí nông sâu, về tốc độ nhanh chậm, về cường độ có lực hay không có lực, có quy luật hay không có quy luận (nhịp mạch đều hay không), có dạng mạch kết hợp nhiều tính chất mạch ở trên gọi là khiêm mạch

Theo vị trí nông sâu của mạch

Mạch phù

Sờ nhẹ tay thấy mạch, ấn xuống hơi giảm nhưng không rỗng mạch.
Chủ bệnh: Tại biểu
Phù hữu lực là biểu thực; phù sác là biểu nhiệt
Phù vô lực là hư chứng, nguyên do âm hư (hư dương phù ra ngoài)

Mạch trầm

Ân mạnh tay thấy mạch đập (mạch đập xát xương).
Chủ bệnh: bệnh thuộc lý
Trầm hữu lực là lý thực
Trầm vô lực là lý hư

Theo tốc độ của mạch

Mạch sác

Mạch đập nhanh 80 - 90 lần/phút là mạch đới sác; trên 90 lần/phút là mạch sác
Chủ bệnh thuộc về nhiệt, mạch sác hữu lực là thực nhiệt, sác vô lực là hư nhiệt, phù sác là biểu nhiệt, trầm sác là lý nhiệt

Mạch trì

Mạch đập chậm dưới 60 lần/ phút
Chủ bệnh: chứng hàn: mạch trì hữu lực là thực chứng do bị lạnh; Mạch trì vô lực thuộc chứng lý hàn (dương hư).

Theo cường độ của mạch

Mạch hư

Cả ba bộ mạch không cơ lực, ấn thấy rỗng mạch
Chủ bệnh thuộc chứng hư do khí huyết hư

Mạch thực

Cả ba bộ mạch đều có lực, gọi là mạch hữu lực
Chủ bệnh: thực chứng, do tà khí thịnh nhưng chính khí chưa suy

Mạch hoạt

Mạch đi lại lưu lợi, trơn như hòn bi lăn trong đĩa
Chủ bệnh có đàm, thục trệ và thực nhiệt (tà khisungr trệ).
Phụ nữ mang thai mạch cũng hoạt nhưng thường là hoạt động và sác

Mạch sáp

Mạch đi khó khăn, không lưu lợi, cảm giác như sáp sít.
Chủ bệnh tinh hao, huyết kiệt, thiếu máu, khí trệ huyết hư (không nhu nhuận kinh mạch)

Mạch hồng

Mạch đi cuồn cuộn như sóng, đến mạnh mà đi nhẹ
Chủ bệnh: chủ các bệnh thuộc nhiệt thịnh, mạch hồng còn có thể thấy trong các trường hợp do nhiệt làm mất nước gây âm hư và dương vượt ra ngoài

Mạch đại (mạch to)

Mạch đại có lực là tà khí thịnh
Mạch đại không có lực là hỏa bốc mà gây âm hư, nên hư dương bốc ra ngoài. Cần phân biệt một dạng mạch đại nữa thuộc các mạch không có quy luật

Mạch tế

Mạch nhỏ nhưng còn bắt được
Chủ bệnh: do âm hư và huyết hư là chính cũng có thể do thấp tà sinh ra
Mạch vi: Là mạch rất nhỏ vaf rất yếu khó bắt, có lúc không thấy khó đếm mạch
Chủ bệnh âm dương khí huyết đều hư; chứng thoát dương ( trụy mạch choáng)

Theo biên độ mạch

Mạch nhu

Mạch đi phù nhỏ và mềm
Chủ bệnh thuộc chứng hư (khí huyết – âm , dương, thân hư, tinh khô huyết kiệt)

Mạch huyền

Mạch đi ngay thẳng mà dài, căng như sợi dây đàn
Chủ bệnh thuộc can đởm, bệnh sốt rét, chứng đau đớn, chứng đàm ẩm
Huyền sác là thực nhiệt; huyền trì là hàn chứng; huyền hoạt là đàm ẩm; huyền khẩm là các chứng đau do ứ huyết..

Mạch khẩn

Mạch đi khẩn trương có lực và giống như dây thừng vặn xoắn
Chủ bệnh: chứng hàn, chứng đau đớn, ứ đọng đồ ăn

Mạch khâu

Mạch phù nhưng mạch rỗng bên trong như cọng hành
Chủ bệnh chứng thương âm (mất máu và mất nước)

Các dạng mạch không theo quy luật

Mạch xúc

Mạch nhanh cấp có lúc dừng lại không có quy luật
Mạch xúc hữu lực chủ dương thịnh, thực nhiệt. khí huyết đàm ẩm thức ăn trở trệ
Mạch tế xúc vô lực là chứng hư thoát

Mạch kết

Mạch đến chậm có lúc dừng lại không có quy luật.
Chủ bệnh: âm thịnh khí kết. hàn đàm ứ huyết, khí uất không điều hòa thường thấy mạch kết.

Mạch đợi

Mạch nửa chừng dùng lại có quy luật nhất định
Chủ bệnh khí huyết hư nhược, chứng phong gây đau đớn

Kiêm mạch (kết hợp mạch) và chủ bệnh

STT	CÁC LOẠI MẠCH	CHỦ BỆNH
1	Phù khẩn	Chứng biểu hàn, đau khớp do phong gây ra
2	Phù hoãn	Chứng biểu hàn có ra mồ hôi
3	Phù sác	Chứng biểu nhiệt, phong nhiệt
4	Phù hoạt	Phong đàm, biểu chứng kèm thêm đàm thấp
5	Trầm trì	Thuộc lý hàn
6	Trầm khẩn	Lý hàn và đau
7	Trầm sác	Lý nhiệt
8	Huyền trì	Hàn gây đau ở kinh mạch can
9	Huyền khẩn	Hàn gây đau và hàn gây ứ trệ ở kinh can
10	Huyền sác	Can nhiệt
11	Trầm hoạt	Đàm ẩm thực tíc
12	Trầm huyền	Can khí uất trệ, chứng đau
13	Hồng sác	Nhiệt thịnh ở khí phận
14	Hoạt sác	Đàm nhiệt, đàm hỏa
15	Trầm sáp	Ứ huyết
16	Trầm tế	Lý hư, khí huyết hư, âm hư
17	Trầm tế sác	Âm hư, huyết hư sinh nội nhiệt
18	Huyền tế	Can thận âm hư, âm hư can uất
19	Tế sáp	Huyết hư kèm ứ huyết
20	Nhu hoãn	Bệnh ở tỳ vị, bệnh mãn tĩnh

Xúc chẩn

Sờ nắn để xem vị trí và tính chất của bệnh, thường xem tại da thịt, tay chân và bụng

Sờ nắn da thịt

Hàn và nhiệt

Nóng ở ngoài da, ấn sâu vào giảm: biểu nhiệt .
Ở ngoài da nóng vừa, càng ấn càng thấy nóng là lý nhiệt
Lòng bàn tay nóng, cảm giác da nóng bừng bưng nhưng không sốt là hư nhiệt (âm hư hỏa vượng)

Khô nhuận

Da nhuận trơn: tân dịch chưa bị tổn thương
Da khô táo: tân dịch giảm, ứ huyết.

Phù

Ấn mạnh vết lõm còn là thủy thũng; vết lõm nổi lên ngay là khí thũng

Mụn nhọt

sưng, không nóng đỏ là âm thư (áp xe lạnh)
sưng nóng đỏ đau là dương thư (áp xe nóng)

Sờ nắn tay chân

Tay chân lạnh, sợ lạnh là dương hư.
Tay chân nóng nhiều và đều là nhiệt thịnh
Nóng ở mu bàn tay là do biểu nhiệt (nhiệt thịnh ngoại cảnh)

Phúc chẩn

Tùy theo vị trí xem tạng phủ nào có bệnh, cần trú trọng vào cơn đau, vào ứ trệ của khí huyết, vào hư thực của bệnh tật

Thiện án (thích xoa bóp) thuộc hư chứng; cự án (không thích xoa bóp) thuộc về thực chứng.
Bụng có khối rắn, đau, theo vị trí giải phẫu mà có liên tưởng đếm bệnh tương ứng; khối ứ huyết lúc có lúc tan; ấn vào không thấy hình thể, không điểm đau khu trú một nơi nhất định thường do khí trệ