​TỨ PHỦ THÁNH CÔ TRONG TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU

TỨ PHỦ THÁNH CÔ TRONG TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU

Tứ Phủ Thánh Cô gồm Thập Nhị Thánh Cô (Mười hai cô). Trong Đạo Mẫu, Tứ Phủ Thánh Cô đứng sau Ngũ Vị Tôn Ông, Tứ Phủ Chầu bà, Tứ Phủ Quan Hoàng, đứng trên Tứ Phủ Thánh Cậu.

1. Cô Đệ Nhất Thượng Thiên

Cô Nhất Thượng Thiên vốn là con Vua Cha Thủy Tề dưới Thoải Cung, được phong là Thiên Cung Công Chúa trên Thiên Đình, hầu cận bên cạnh Mẫu Đệ Nhất. Vì vậy, khi đến các đền, phủ, người ta thường có lời tấu để Cô kêu thay lạy đỡ trước cửa Vua Mẫu. Cô là tiên cô thần thông lục trí, cô chấm đồng người nết na thảo hiền rồi đem về tiến Mẫu trong Đền Mẫu Sòng Sơn.

Cô Nhất ít khi ngự đồng, chỉ những người sát căn cô mới hay hầu cô hoặc trong các dịp khai đàn mở phủ Cô Nhất về chứng đồng tân lính mới. Khi về ngự, Cô Nhất mặc áo đỏ (áo gấm hoặc áo lụa thêu phượng), đầu đội khăn đóng (khăn vành dây), thắt khăn và vỉ lét đỏ.

Cô Nhất thường được thờ vào ban Tứ Phủ Thánh Cô ở trong các đền, phủ.

2. Cô Đôi Thượng Ngàn

Cô Đôi Thượng Ngàn vốn là con Vua Đế Thích trên Thiên Cung, được phong là Sơn Tinh Công Chúa. Sau cô giáng sinh xuống đất Ninh Bình làm con gái nhà một chúa đất ở chốn sơn lâm.

Đền chính của Cô Đôi Thượng Ngàn là 2 ngôi đền gắn với truyền thuyết sinh hóa của Cô: Đền Bồng Lai Hạ ở Nho Quan, Ninh Bình là nơi Cô giáng sinh, Đền Bồng Lai Thượng ở Cao Phong, Hòa Bình là nơi Cô hóa. Bên cạnh đó, Cô còn được thờ tại Đền Cô cách đền Mẫu Đông Cuông khoảng 500m và được phối thờ tại các cung Tứ Phủ Thánh Cô hoặc một ban riêng ở các đền, phủ.

3. Cô Ba Thoải Cung (Cô Bơ Bông)

Cô Ba Thoải Cung vốn là con vua Thủy Tề dưới Thoải Cung, được phong là Thoải Cung Công Chúa. Sau này, Cô Bơ giáng sinh vào thời Lê Trung Hưng. Trong cuộc kháng chiến chống quân Minh, Cô đã có công giúp vua Lê trong những năm đầu kháng chiến (có tài liệu còn nói rằng cô cũng hiển ứng giúp nhà Lê trong công cuộc “Phù Lê Dẹp Mạc” sau này).

Cô Bơ thường hay ngự đồng. Ai hữu sự đến kêu van cửa Cô đều được như ý nên danh tiếng cô vang lừng khắp nơi; già trẻ, từ đồng tân đến đồng cựu, hầu như ai cũng hầu về Cô Bơ Bông. Khi cô giáng vào ai, dù già hay trẻ thì sắc mặt đều trở nên hồng hào tươi tốt, đẹp đẽ lạ thường. Khi cô ngự đồng, cô thường mặc áo trắng, đầu đội khăn đóng (khăn vành dây) có thắt lét trắng (có khi dùng thắt dải lưng hồng), cầm đôi mái chèo, bẻ lái dạo chơi khắp nơi.

Cô Bơ được thờ chính tại đền Cô Bơ Bông thuộc xã Hà Sơn, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa.

4. Cô Tư Ỷ La, Cô Tư Địa Phủ

Cô Tư Ỷ La cũng vốn là con vua Đế Thích chính cung. Theo lệnh vua cha, cô theo hầu Mẫu Thượng Ngàn tại đất Tuyên Quang (chứ không phải cô hầu cận Chầu Bà Đệ Tứ Khâm Sai như chúng ta vẫn thường nghĩ). Về sau, nơi Mẫu giá ngự đó, người ta lập đền Mẫu Ỷ La nên cô cũng được gọi là Cô Tư Ỷ La.

Trong hàng Tứ Phủ Tiên Cô, Cô Tư Ỷ La thường hiếm khi thấy ngự về đồng nên nếu nói về y phục cũng như cung cách khi hầu giá Cô Tư hiện giờ là rất khó.

Hiện nay, Cô Tư được thờ chính cung trong đền Mẫu Ỷ La thuộc thị xã Tuyên Quang, tỉnh Tuyên Quang. Ngoài ra, Cô Tư còn được thờ vọng trong Đình Tứ Liên (xưa gọi là Đình làng Ngoại Châu), phường Tứ Liên, quận Tây Hồ, Hà Nội.

5. Cô Năm Suối Lân

Cô Năm Suối Lân vốn là tiên nữ trên trời, theo lệnh, Cô giáng trần là người thiếu nữ dân tộc Nùng ở xứ Lạng, là tiên cô kề cận bên cửa Chầu Năm, trông giữ bản đền Suối Lân.

Trong hàng thánh cô, Cô Năm Suối Lân ít khi ngự đồng, thường chỉ người nào có sát căn quả về cửa Cô Năm hoặc khi về đền Suối Lân thì có thấy thỉnh bóng Cô Năm ngự đồng. Khi hầu về giá Cô Năm Suối Lân, thường người ta mặc xiêm y như màu áo của Chầu Năm (nhưng là áo ngắn vạt), đó có thể là màu xanh thiên thanh hoặc xanh lá cây, chít khăn củ ấu, bên mình có túi vóc, dao quai. Ngự đồng cô khai cuông rồi múa mồi.

Hiện nay, cung thờ Cô được đặt cạnh ngay đền chính của cửa Chầu Năm Suối Lân (huyện Hữu Lũng, Lạng Sơn).

6. Cô Sáu Lục Cung, Cô Sáu Sơn Trang

Cô Sáu Lục Cung nguyên tích là người Nùng ở đất Hữu Lũng, Lạng Sơn, là người kề cận Chầu Lục Cung Nương nên được gọi là Cô Sáu Lục Cung hay còn có danh khác là Cô Sáu Sơn Trang. Cô Sáu vẫn thường được muôn dân tôn là tiên cô có tài chữa bệnh cứu người, dân chúng khắp nơi về cửa cô để xin thuốc tiên trị bệnh. Cô Sáu Sơn Trang cũng nổi tiếng đành hanh trên đời, nghiêm khắc trừng trị kẻ nào nhạo báng cửa Cô.

Trong hàng Tứ Phủ Thánh Cô, Cô Sáu Lục Cung rất hay về ngự đồng. Các thanh đồng thường thỉnh bóng Cô Sáu Sơn Trang ngự đồng không chỉ khi về đền Lục Cung, về đất Lạng Sơn mà cả khi khai đàn mở phủ hay trong cả những dịp hầu vui, đón tiệc tiên thánh. Cô Sáu ngự đồng thường mặc áo lam hoặc áo tím chàm (ngắn vạt rộng tay).

Hiện nay, cung thờ Cô được xây ngay cạnh chính cung đền Chầu Lục Cung Nương (Chín Tư, Hữu Lũng, Lạng Sơn).

7. Cô Bảy Kim Giao (Cô Bảy Tân La, Cô Bảy Mỏ Bạch)

Cô Bảy Kim Giao vốn cũng là một tiên cô người dân tộc Mọi ở đền Kim Giao, Mỏ Bạch, Thái Nguyên. cô có công giúp người dân Mọi biết trồng trọt chăn nuôi rồi cô cũng có công trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược phương Bắc.

Trong hội đồng Thánh Cô, Cô Bảy Kim Giao ít khi ngự đồng nếu không nói là hầu như không thấy. Vậy nên nếu để nói đến y phục và cung cách hầu giá Cô Bảy là rất khó.

Hiện nay, Cô Bảy được thờ tại chính cung Đền Kim Giao (Thanh Liên, Mỏ Bạch, Thái Nguyên) và còn cả tại đền Tân La ( Dốc Lã, Bảo Khê, Hưng Yên).

8. Cô Tám Đồi Chè

Cô Tám Đồi Chè được cho là giáng sinh dưới thời Lê Thái Tổ dấy binh khởi nghĩa, là người thiếu nữ hái búp chè tại vùng Phong Mục, Hà Trung, Thanh Hoá, có công giúp vua trong công cuộc đánh đuổi giặc ngoại xâm nên khi thác hoá về trời, cô được phong công lập đền thờ, trấn giữ một bên bến song Đò Lèn, Phong Mục.

Trong hàng Tứ Phủ Thánh Cô, Cô Tám Đồi Chè hiếm khi về ngự đồng, chỉ có người nào sát về Cô Tám hoặc khi hầu đón tiệc tháng 6 tại các đền ở vùng Thanh Hoá thì Cô mới ngự đồng. Khi ngự đồng, Cô thường mặc áo xanh quầy đen (hoặc áo tím hoa cà).

Hiện nay, Cô Tám Đồi Chè được thờ riêng tại đền cô thuộc đất Phong Mục, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hoá, nếu đi từ đền Cô Bơ sang thì qua đò Lèn.

9. Cô Chín Sòng Sơn, Cô Chín Thượng Ngàn

Cô Chín Sòng Sơn vốn là một tiên nữ trên Thiên Đình, là hầu cận của Chầu Cửu - Mẫu Cửu. Cô Chín Sòng Sơn là một thánh cô có nhiều quyền phép. Những người có căn Cô Chín thường có khả năng xem bói, chữa bệnh và gọi hồn. Tuy nhiên, trong khi giáng hầu, Cô Chín chỉ hay cho thuốc chữa bệnh.

Cô Chín rất hay ngự đồng. Khi giáng hầu, Cô Chín thường mặc áo hồng phớt màu đào phai và múa quạt tiến Mẫu, đôi khi cũng múa cờ tiến Vua, cũng có khi cô thêu hoa dệt lụa, rồi lại múa cánh tiên.

Cô Chín được thờ chính tại Đền Cô Chín Sòng Sơn (Bắc Sơn, thị xã Bỉm Sơn, Thanh Hóa). Bên cạnh đó, Cô còn được thờ ở hầu hết các đền, phủ ở các ban thờ riêng hoặc thờ chung trong Cung Tứ Phủ Thánh Cô.

10. Cô Mười Mỏ Ba (hay Cô Mười Đồng Mỏ)

Cô Mười Đồng Mỏ theo hầu Chầu Mười Mỏ Ba, giúp vua đánh giặc Ngô, khi ngự về cô mặc áo vàng, cầm cung kiếm, cưỡi trên mình ngựa xông pha trận mạc. Thần tích về Cô Mười hiện nay hầu như không có.

11. Cô Bé Thượng Ngàn

Cô Bé Thượng Ngàn là tiên cô mà tên gọi thường được đặt theo tên các địa danh, các đền thờ. Các vị cô bé đều là những bộ nàng trên Tòa Sơn Trang, hầu Mẫu Thượng Ngàn, có rất nhiều cô bé trên khắp các cửa rừng lớn nhỏ. Các cô về mặc quần áo thổ cẩm, chân quấn xà cạp, đeo kiềng bạc, tay cầm ô, vai đeo gùi. Các cô bé gồm:

- Cô Bé Thượng Ngàn (Thị xã Lạng Sơn): .

- Cô Bé Suối Ngang (Hữu Lũng):

- Cô Bé Đông Cuông (Yên Bái):

- Cô Bé Chí Mìu:

- Cô Bé Tân An (Lào Cai):

- Cô Bé Cây Xanh (Bắc Giang):

- Cô Bé Cây Xanh ( Tuyên Quang):

- Cô Bé Nguyệt Hồ (Bắc Giang):

- Cô Bé Minh Lương (Tuyên Quang):

- Cô Bé Thác Bờ (Hòa Bình)

- Cô Bé Sóc (Miền Nam)

- Cô Bé Mỏ Than( Tuyên Quang)

12. Cô Bé Thoải Cung

Cô ngự ở dưới tòa Thoải Cung, rất xinh đẹp, tài giỏi, có thể hô mưa gọi gió... Thần tích về cô hiện chưa sưu tầm được và cũng rõ những nơi nào thờ cô.