Vệ Tử Phu – Wikipedia Tiếng Việt

Hiếu Vũ Tư Hoàng hậu孝武思皇后
Hán Vũ Đế Hoàng hậu
Hoàng hậu nhà Hán
Tại vị	128 TCN – 91 TCN
Tiền nhiệm	Phế hậu Trần thị
Kế nhiệm	Hiếu Chiêu Thượng Quan hoàng hậu
Thông tin chung
Sinh	?
Mất	91 TCNTrường An
Phối ngẫu	Hán Vũ ĐếLưu Triệt
Hậu duệ	Hậu duệ Lệ thái tử Lưu CứVệ Trưởng công chúaThạch Ấp công chúaChư Ấp công chúa
Tên đầy đủ Tên thật: Không rõBiểu tự: Tử Phu (子夫) Thụy hiệu Tư Hoàng hậu(思皇后)
Thân mẫu	Vệ Ẩu

Hiếu Vũ Vệ Hoàng hậu (chữ Hán: 孝武衛皇后; ? - 91 TCN), còn gọi là Vệ Tư hậu (衛思后) hoặc Vệ Tử Phu (衛子夫), là Hoàng hậu thứ hai của Hán Vũ Đế Lưu Triệt - vị Hoàng đế thứ 7 nhà Tây Hán.

Vệ Tử Phu nổi tiếng từ một người hàn vi trở thành Hoàng hậu, rất được Hán Vũ Đế sủng ái và sinh nhiều con cho ông. Bà là mẹ của Lệ Thái tử Lưu Cứ, chị cùng mẹ của Đại tướng quân Vệ Thanh, dì của danh tướng Hoắc Khứ Bệnh và tằng tổ mẫu của Hán Tuyên Đế Lưu Tuân. Xuất thân hàn vi, nhưng từ khi trở thành Hoàng hậu, cả gia tộc họ Vệ nhận được vô vàn vinh sủng, đạt tới đỉnh cao quyền lực và vinh hoa phú quý. Cuối cùng phải chịu kết thúc bi thảm trong vụ án Vu cổ trứ danh cuối đời Hán Vũ Đế, làm chấn động cả một triều đại và giết chết con trai bà.

Ngoài ra, Vệ Tử Phu cũng là Hoàng hậu tại vị với thời gian dài nhất lịch sử nhà Hán là 38 năm[1][2], đồng thời dài thứ nhì lịch sử Trung Quốc, chỉ sau 42 năm tại vị của Hiếu Đoan Hiển hoàng hậu thời Minh Thần Tông. Bà cũng là Hoàng hậu đầu tiên trong lịch sử có thụy hiệu riêng, mở đầu cho việc Hoàng hậu sở hữu thụy hiệu không còn phụ thuộc hoàn toàn vào thụy hiệu của chồng.

Thân thế

[sửa | sửa mã nguồn]

Vệ Tư hậu là người quận Bình Dương (平阳郡; nay là Lâm Phần, tỉnh Sơn Tây). Sử sách không ghi rõ tên thật, chỉ biết Vệ thị có biểu tự Tử Phu (子夫), nên người đời mặc định tên bà là Vệ Tử Phu (衛子夫). Tuy nhiên biểu tự vốn là một dạng hiệu, không phải tên thật[3][4].

Khác với nhiều Hoàng hậu thời Tây Hán, Vệ Tử Phu xuất thân hàn vi, gia môn vô cùng phức tạp. Mẹ của bà là Vệ Ẩu (衛媼), nguyên là từ "Ẩu" ý chỉ là "đàn bà", cũng là hiệu sau khi bà về già, có gia hiệu Vệ thị, do đó mới gọi như vậy[5][6]. Vệ Ẩu nguyên là gia đồng[7], có thuyết là thiếp thất[8] của Bình Dương hầu Tào Thọ (曹時), chú dượng của Hán Vũ Đế. Sau đó, Vệ Ẩu sinh được 6 người con, 3 trai 3 gái đều lấy họ mẹ. Trong đó, 4 con trai là Vệ Trường Quân (衛長君), Vệ Thanh, Vệ Bộ (衛步), Vệ Quảng (衛廣); ba con gái là Vệ Quân Nhụ (衛君孺), Vệ Thiếu Nhi (衛少兒) và Vệ Tử Phu. Trong gia đình, Vệ Tử Phu là em gái của Vệ Trường Quân, Vệ Quân Nhụ, Vệ Thiếu Nhi, và là chị của Vệ Thanh, Vệ Bộ cùng Vệ Quảng[6][9][10]. Về sau, Tào Thọ thành thân với Dương Tín công chúa, chị của Vũ Đế. Vệ Tử Phu từ nhỏ được học ca múa tại phủ Bình Dương, gọi là [Âu giả; 謳者][11].

Tương truyền, Vệ Tử Phu có mái tóc đen, dài và đẹp. Bất luận thơ phú từ xưa, hay văn học hiện đại, Vệ Tử Phu đều được mô tả vẻ đẹp gắn liền với mái tóc, điều này sớm nhất thấy trong Tây kinh phú (西京赋) của văn học gia, thiên văn học gia Trương Hành, trong đó có nói:"Vệ hậu hưng vu tấn phát, Phi Yến sủng vu thể khinh"[12]. Mặt khác, ở tiểu thuyết Hán Võ cố sự, có một đoạn về Vệ Tử Phu như sau:"Thượng kiến kỳ mỹ phát, duyệt chi, hoan nhạc" (Nguyên văn: 上見其美鬓，悅之，歡樂)[13]. Sang thời nhà Tống, sách Thái bình ngự lãm (太平御览) có viết về sự tích:"Vệ hoàng hậu tự Tử Phu... Thượng kiến kỳ phát tấn, duyệt chi, nhân lập vi Hậu"[14].

Nhập cung

[sửa | sửa mã nguồn]

Được sủng hạnh

[sửa | sửa mã nguồn]

Hán Vũ Đế đăng cơ một thời gian, Trần Hoàng hậu mãi không sinh được con khiến Hoàng đế mệt mỏi chán ghét[15]. Có thuyết cho rằng Hoàng hậu cậy mình là cháu ngoại của Đậu Thái hoàng thái hậu, lại có mẹ là Quán Đào công chúa, từng lập đại công phò trợ Hoàng đế nên tính nết ương ngạnh, không cho Vũ Đế gần gũi phi tần. Bên cạnh Vũ đế không có sủng phi, Bình Dương công chúa học theo cô mẫu Quán Đào từng hiến mỹ nữ cho cha là Hán Cảnh Đế, đích thân đào tạo mỹ nữ dâng tặng em trai, mong muốn sau này được hưởng lộc[16].

Năm Kiến Nguyên thứ 2 (139 TCN), tháng 3, tiết Thượng tỵ, Hán Vũ Đế đi tuần du Bá Thượng hiến tế tiên tổ nhà Hán, sau đó ghé sang phủ Bình Dương công chúa[17]. Công chúa sai các mỹ nhân trong phủ ra nghênh tiếp, nhưng Vũ Đế không để mắt đến ai. Sau đó Công chúa bày yến, sai Vệ Tử Phu ca múa rót rượu. Tài nghệ và nhan sắc của nàng khiến Vũ Đế say mê không rời mắt[18]. Vũ Đế giả vờ rời tiệc đi thay áo, Công chúa hiểu ý, bèn giục Vệ Tử Phu theo hầu, nàng được Vũ Đế sủng hạnh tại phòng thay đồ[18][19]. Ngày hôm sau, Vũ Đế cao hứng ban thưởng Công chúa 1,000 cân vàng rồi mang Vệ Tử Phu về cung[20]. Sau khi vào cung, Hoàng đế nhanh chóng quên đi Vệ Tử Phu, để mặc nàng vô sủng, sống chen chúc trong hậu cung hơn nghìn người mà chưa từng một lần triệu hạnh[21][22][23]. Sang đến năm thứ 3 (138 TCN), Hán Vũ Đế sai viên hoạn quan chọn ra các cung nữ lớn tuổi để cho xuất cung. Vệ Tử Phu nghĩ mình không còn cơ hội hầu hạ Hoàng đế nên cũng xin viên hoạn quan cho tên vào danh sách rời cung. Trước khi cung nữ xuất cung, viên hoạn quan đưa họ đến cho Vũ Đế xem mặt lần cuối. Trông thấy Vũ Đế, Vệ Tử Phu bật khóc, xin ân chuẩn cho rời cung[22][24]. Vũ Đế nhớ lại người đẹp mình từng gặp và sủng ái tại Bình Dương phủ, liền dắt tay nàng đưa về cung. Vệ Tử Phu phục sủng và nhanh chóng mang thai[25].

Quán Đào công chúa ỷ có công nên rất tự mãn[26]. Nay Vệ thị đột nhiên đắc sủng, bà sợ đe dọa ngôi Hoàng hậu của con nên lập mưu trừ khử. Khi đó, Vũ Đế tuyển em trai Vệ Tử Phu là Vệ Thanh làm việc ở Kiến Chương điện, Quán Đào công chúa nhân cơ hội bắt nhốt Vệ Thanh vào ngục, chuẩn bị xử tử. May có người bạn là Công Tôn Ngao (公孙敖) và các tráng sĩ xông vào cứu, Vệ Thanh mới thoát chết[27]. Vệ Tử Phu bất mãn việc làm của mẹ con Trần Hoàng hậu nên khóc lóc xin Vũ Đế cho Vệ Thanh một chức quan. Hán Vũ Đế chiều ý, liền triệu Vệ Thanh vào, thấy người cao lớn, giỏi võ nghệ nên cho làm Thị trung, anh cả Vệ Trường Quân của Vệ Tử Phu do đó cũng được triệu vào làm Thị trung, liên tiếp mấy ngày ban thưởng cho nhà họ Vệ số vàng lên đến hàng nghìn[28].

Nhiều năm gần gũi Hoàng đế, Vệ Tử Phu lần lượt sinh 3 công chúa là Vệ Trưởng công chúa, Thạch Ấp công chúa và Chư Ấp công chúa[29]. Khi này hậu cung chưa có phi tần nào sinh con, nên Vệ Tử Phu được tấn phong Phu nhân (夫人), địa vị chỉ dưới Hoàng hậu. Trong thời gian này, sử sách liên tiếp ghi lại rằng ["Vệ thị đại hạnh"; 衛氏大幸] hay ["Hữu sủng"; 有宠] để mô tả sự chuyên sủng của Hán Vũ Đế đối với Vệ phu nhân[25]. Do Vệ phu nhân hiển quý, người nhà liên tục nhận được mối hôn nhân tốt, chị cả Vệ Quân Nhụ gả cho Công Tôn Hạ, Công Tôn Hạ vì thế được tín nhiệm trong triều. Vệ Thiếu Nhi cùng Trần Chưởng có tư tình, Vũ Đế liền lập tức ban hôn. Công Tôn Ngao do thân cận với nhà họ Vệ nên càng được lợi, Vệ Thanh từ chức Thị trung được thăng làm Đại trung đại phu[30]. Trần Hoàng hậu hận Hán Vũ Đế thiên vị, nhiều lần sai người hạ độc Vệ phu nhân, nhưng đều bị Vũ Đế phát hiện và ngăn cản. Từ đó Vũ Đế thôi thúc ý định phế hậu để lập Vệ phu nhân thay thế[31].

Lên ngôi Hoàng hậu

[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Nguyên Quang thứ 5 (130 TCN), có người tố giác Trần Hoàng hậu triệu một Vu nữ là Sở Phục (楚服) vào cung, dùng thuật Vu cổ mê hoặc Hoàng đế, đồng thời có quan hệ thân thiết bất chính (tin đồn là đồng tính luyến ái). Hán Vũ Đế nghe xong vô cùng tức giận, mệnh Ngự sử đại phu Trương Âu (张欧) phụ trách vụ án, cùng Hầu ngự sử Trương Trang (张汤) điều tra, phát hiện Trần Hoàng hậu đích thực cùng Sở Phục lập từ đường, yểm bùa chú và có hành vi bất chính. Tháng 7 (ÂL) năm đó, Trần Hoàng hậu bị khép tội đại nghịch bất đạo và bị phế truất[32][33][34].

Năm Nguyên Sóc nguyên niên (128 TCN), mùa xuân, Vệ phu nhân sinh hạ Hoàng trưởng tử Lưu Cứ, con trai đầu tiên của Hán Vũ Đế, điều này khiến ông rất vui mừng, sai Đông Phương Sóc làm "Hoàng thái tử sinh phú" (皇太子生赋) cùng "Lập Hoàng tử môi chúc" (立皇子禖祝)[35][36][37]. Vì cảm tạ trời xanh ban cho đệ nhất hoàng tử, Vũ Đế bèn xây dựng linh đường tôn thờ thần sinh nở Cú Mang (句芒) thời thượng cổ. Hoàng tử được đặt tên là Lưu Cứ[38]. Khi đó, Trung đại phu Chủ Phụ Yển [zh] dâng tấu lấy lý do "mẹ quý nhờ con" mà xin lập Vệ phu nhân làm Kế hậu. Hán Vũ Đế chuẩn tấu, lấy ngày 1 tháng 3 (âm lịch) cùng năm đó sách lập Vệ phu nhân làm Hoàng hậu[39]. Chiếu rằng:

“	朕聽說天地不變，施化不成；陰陽不變，物不暢茂。《易》說：‘因勢變通，人民的精神才會振作。’《詩》說： ‘通天地之變而不失道， 擇善而從。 ’ 朕欣賞唐虞而樂觀殷周，願汲取歷史的經驗教訓以為借鑒。現在大赦天下， 與民更始。有的犯了罪畏罪逃亡及久欠官物而被起訴， 事出在孝景帝三年以前的，都免予處理。 ... Trẫm thính thuyết thiên địa bất biến, thi hóa bất thành; âm dương bất biến, vật bất sướng mậu. 《Dịch》 thuyết: ‘nhân thế biến thông, nhân dân đích tinh thần tài hội chấn tác.’《Thi》 thuyết: ‘thông thiên địa chi biến nhi bất thất đạo, trạch thiện nhi tòng.’ Trẫm hân thưởng đường ngu nhi nhạc quan ân chu, nguyện cấp thủ lịch sử đích kinh nghiệm giáo huấn dĩ vi tá giám. Hiện tại đại xá thiên hạ, dữ dân canh thủy. Hữu đích phạm liễu tội úy tội đào vong cập cửu khiếm quan vật nhi bị khởi tố, sự xuất tại hiếu cảnh đế tam niên dĩ tiền đích, đô miễn dư xử lý.	”
— Chiếu lập Vệ Tử Phu làm Hoàng hậu[40][41]

Đương thời Vệ hoàng hậu nhận được vô vàn sủng ái của Hán Vũ Đế, và cũng từ đây đã thành lệ cho các thời đại sau rằng hễ tiến hành đại lễ lập Hoàng hậu thì sẽ miễn xá thiên hạ[42]. Năm Nguyên Thú nguyên niên (122 TCN), Lưu Cứ được 7 tuổi, Hán Vũ Đế chính thức làm đại lễ tấn lập làm Hoàng thái tử[43].

Vệ Tử Phu làm Hoàng hậu, nhà họ ngoại nhờ thế nhận vinh sủng ngất trời. Ngoài Vệ Thanh, Vệ Trường Quân cũng được Hán Vũ Đế cất nhắc trọng dụng. Vệ Thanh sau đó trở thành danh tướng nhà Hán, 6 lần cầm quân đánh bại Hung Nô, về cơ bản làm tan rã toàn bộ thế lực của Hung Nô, bảo vệ biên giới phía Bắc Trung Quốc. Sau đó, Vệ Thanh được phong Đại tư mã Đại tướng quân (大司马大将军) tham gia chính sự, tước Trường Bình hầu (長平侯), thực ấp 6.000 hộ, cả ba người con của ông là là Vệ Kháng (衛伉) làm Nghi Xuân hầu (宜春侯), Vệ Bất Nghi (衛不疑) thụ phong Âm An hầu (陰安侯) và Vệ Đăng (衛登) phong Phát Càn hầu (髮榦侯), mỗi tước thực ấp 1.300 hộ[44][45]. Người cháu của Vệ hậu là Hoắc Khứ Bệnh, nhiều lần cùng Vệ Thanh ra trận đánh Hung Nô lập được công lao, được phong chức Phiêu kỵ tướng quân và Quán quân hầu (冠軍侯)[46].

Nhà họ Vệ lúc đó rất vinh hiển, có năm người được phong Liệt hầu, vì vậy đương thời có câu đồng dao[47]:

“

Sinh nam vô hỉ, sinh nữ vô nộ, độc bất hiện Vệ Tử Phu bá thiên hạ！ 生男無喜，生女無怒，獨不見衛子夫霸天下！ Nghĩa là: Sinh trai chớ hí hửng, sinh gái chớ u sầu, chẳng thấy Vệ Tử Phu độc bá cả thiên hạ![48]

”

Khi ấy, Bình Dương công chúa góa chồng, muốn được tái giá. Có người khuyên công chúa chọn Vệ Thanh nhưng công chúa ngần ngại vì Vệ Thanh xuất thân là Thị vệ trong phủ, bèn hỏi ý kiến Vệ hoàng hậu. Vệ hậu rất vui mừng, muốn gia đình mình và hoàng tộc ngày càng thân thiết[47] nên nói lại với Hán Vũ Đế, lập tức được tán thành, hạ chiếu cho Vệ Thanh kết duyên với công chúa[49].

Nhiều năm sau, Vệ hậu tuổi cao nhan sắc suy giảm, Hán Vũ Đế bắt đầu sủng ái các phi tần khác như Vương phu nhân, Lý phu nhân và Câu Dặc phu nhân[50][51]. Dù vậy, bên ngoài Vệ Thanh cùng Hoắc Khứ Bệnh liên tiếp lập công nên Vệ Tử Phu vẫn có vinh hiển danh gia để dựa vào[52]. Bên cạnh đó, mỗi khi tuần du bên ngoài, Hán Vũ Đế thường giao mọi việc của Thiếu phủ (少府) trong nội đình cho Vệ hậu quản lý, đến khi quay về thì Hoàng hậu chỉ cần đem những việc quan trọng bẩm báo. Hoàng đế chưa hề nghi kỵ những việc do Hoàng hậu xử lý, thậm chí cho phép ra chỉ không cần tấu lại. Có thể thấy vai trò của Vệ Hoàng hậu trong việc quản lý nội đình khá cao, cũng như tình cảm Đế-Hậu rất đỗi tốt đẹp[53].

Cái chết

[sửa | sửa mã nguồn]

Vu cổ họa khởi

[sửa | sửa mã nguồn]

Khi về già, Hán Vũ Đế tuổi cao, sa vào hưởng lạc, xây cất nhiều cung điện và tin vào chuyện mê tín. Giữa lúc đó, trong triều nảy sinh mâu thuẫn giữa Vũ Đế và Thái tử, cũng như việc ngoại thích Vệ thị quá mạnh đã khiến rất nhiều thế lực thù địch hợp sức tiêu diệt, đầu tiên phải kể đến dòng họ Công Tôn thị, hậu duệ của chị ruột Vệ Hoàng hậu.

Công Tôn Kính Thanh (公孙敬声), là con trai của Thừa tướng Công Tôn Hạ và chị ruột của Hoàng hậu là Vệ Quân Nhụ. Kính Thanh do ỷ mình là cháu gọi Hoàng hậu bằng dì, hành sự kiêu xa không tuân thủ pháp kỷ, lại vin vào chức quyền Thái bộc (太仆) có địa vị cao, lạm dùng quân lương đáng tiền hơn 1900 vạn tiền. Sự tình bại lộ, bị bắt hạ ngục. Lúc này, Hán Vũ Đế hạ chiếu bắt giữa người Dương Lăng là Chu An Thế (朱安世), chậm chạp không thể quy án, Công Tôn Hạ liền nhân đó xin Hoàng đế xá tội cho con trai, được y chuẩn. Tuy nhiên, về sau Chu An Thế đột nhiên bị bắt, hắn tố cáo Công Tôn Kính Thanh cùng Dương Thạch công chúa liên quan đến vụ án yểm bùa vu cổ trù Thiên tử[54]. Sau khi Hoàng đế biết được, cực kì phẫn nộ, bèn sai diều tra trên dưới nhà Công Tôn Hạ.

Năm Chinh Hòa thứ 2 (92 TCN), mùa xuân, bắt giữ Thừa tướng Công Tôn Hạ, sau đó liệt kê toàn bộ tội danh tàn hại nước nhà, dung túng môn khách của nhà Công Tôn[55], cha con Công Tôn Hạ đều chết trong ngục. Lúc này, thế lực của Thái tử Lưu Cứ bị mất đi đáng kể trong triều đình, nhưng quan trọng hơn liên tiếp những thiên tai, đại nạn xảy ra ngay trong năm đó càng khiến những lời dị nghị không thể dập tắt[56][57]. Tháng 4, mùa hè năm đó, Chư Ấp công chúa cùng Dương Thạch công chúa do liên lụy vụ án vu cổ mà đều bị xử tử. Con trai của Vệ Thanh là Vệ Kháng, cùng con trai của Vệ Trưởng công chúa là Tào Tông đều khép tội xử tử liên đới[58].

Giang Sung lúc này chủ trương trong vụ án Vu cổ, nên đắc tội với Thái tử, thấy Vũ Đế đã cao tuổi, sợ Thái tử lên ngôi thì khó toàn mạng, bèn bí mật tố cáo với Vũ Đế rằng có người mong Hoàng đế chết sớm, dùng thuật vu cổ để niệm chú nguyền rủa. Vũ Đế tin lời Giang Sung, bèn cho làm sứ giả, giao cho quyền xét xử các sai lầm của hoàng thân quốc thích[59][60][60][61]. Vụ án này đã giết đến hơn vạn người.

Cùng quẫn tự sát

[sửa | sửa mã nguồn]

Hán Vũ Đế tuổi già, càng thêm tin tưởng việc Vu cổ. Giang Sung nhân đó nói việc Vu cổ hoành hành trong cung đến nỗi Thiên tử mắc bệnh lâu mà không giảm. Do đó, Vũ Đế cho Giang Sung lục soát cung đình, điều tra sự việc Vu cổ trong cung, đến tận Tiêu Phòng điện của Vệ hoàng hậu, nhưng trước mắt vẫn chưa thu được gì[62][63].

Năm Chinh Hòa thứ 2 (92 TCN), tháng 7 (ÂL), Giang Sung đến rà soát Đông Cung, hắn thông đồng với Án Đạo hầu Hàn Thuyết (韩说), Ngự sử Chương Cống (章赣) cùng Hoàng môn Tô Văn (苏文) đã phát hiện hình nhân gỗ bên dưới thềm Đông Cung[63][64]. Thái tử Lưu Cứ đích thân đến Cam Tuyền cung (甘泉宮) giải trình, nhưng không gặp được Hoàng đế do đám người Giang Sung ngăn cản[65]. Sợ Giang Sung hại mẹ con mình, Thái tử bèn hỏi kế Thiếu phó Thạch Đức[66]. Theo lời Thạch Đức, Thái tử vội vã chạy tới Vị Ương cung cầu cứu Vệ Hoàng hậu. Giúp con, Vệ Hoàng hậu dùng Tỷ thụ của mình để điều Ngự mã và Xạ sĩ trong cung của Hoàng hậu tới trợ gúp, lại phái Vệ quân từ Trường Lạc cung hỗ trợ[59]. Ngày 9 tháng 7 năm đó, Thái tử Lưu Cứ tập hợp quân sĩ, bèn giả lệnh phụ hoàng bắt bè đảng Giang Sung giết chết, rồi mang quân chiếm cứ các vị trí trọng yếu trong kinh thành Trường An, đánh phá kho vũ khí ở Trường Lạc cung[59][67]. Kinh thành hoảng loạn. Người cùng phe cánh của Giang Sung là Tô Văn chạy thoát, tới Cam Tuyền cung báo cho Vũ Đế rằng Thái tử dấy quân khởi loạn[59]. Vũ Đế đang dưỡng bệnh, nghe tin bèn sai Tả Thừa tướng Lưu Khuất Li đem quân bắt Thái tử. Hai bên đánh nhau tại Trường An 5 ngày liền. Cuối cùng Thái tử Lưu Cứ bị thua, phải chạy trốn khỏi kinh thành Trường An. Thiếu phó Thạch Đức cũng bị giết[68][69].

Tháng 7 năm đó, ngày Canh Dần, Thái tử được Tư trực Điền Nhân trợ giúp thoát khỏi Trường An qua Phúc Áng môn[70]. Cùng ngày hôm đó, Vũ Đế sai Tông chính Lưu Trường Lạc (劉長樂) cùng Chấp kim ngô Lưu Cảm Phụng (劉敢奉) đến Tiêu Phòng điện, tịch thu tỉ thụ của Hoàng hậu. Bà vừa thẹn vừa hận nên đã tự sát[1][71]. Sau khi Vệ hậu tự sát, Thái tử Lưu Cứ bị phát hiện trốn trong nhà dân ở Văn Hương, bị Vũ Đế mang quân vây bắt, phải tự vẫn, hai vị hoàng tôn là con của Thái tử cũng bị giết[59]. Hàng ngàn người khác bị liên lụy trong vụ án, đây được sử gọi là Loạn Vu cổ. Gia tộc họ Vệ một thời lừng lẫy bị diệt vong.

Thi hài Vệ Tử Phu được Hoàng môn Tô Văn cùng Diêu Định Hán lấy xe con đưa thi thể vào trạm xá, đặt vào quan tài nhỏ, đem táng tạm tại Đồng Bách đình (桐柏亭), bên vệ đường phía Đông cạnh đại lộ bên ngoài Phúc Áng Môn, thuộc phía Đông Nam của thành Trường An[72].

Truy tặng

[sửa | sửa mã nguồn]

Một năm sau, Hán Vũ Đế điều tra ra những chuyện yểm bùa hầu hết là do Giang Sung bịa đặt, nên dù Giang Sung đã chết vẫn bắt giết cả nhà Giang Sung. Hán Vũ Đế rất ân hận cho cái chết của Thái tử Lưu Cứ, truy tặng Thái tử thụy hiệu Lệ Thái tử (戾太子), cho xây Tư Tử cung (思子宮) và Quy Lai Vọng Tư Đài (歸來望思台) để tưởng nhớ[73].

Lại thêm 18 năm sau nữa, cháu nội của Lệ Thái tử, cũng là cháu cố của Vệ hoàng hậu là Lưu Bệnh Dĩ được Hoắc Quang chỉ định làm người kế vị cho Hán Chiêu Đế. Lưu Bệnh Dĩ lên ngôi, đổi tên thành Lưu Tuân, sử gọi Hán Tuyên Đế.

Sau khi lên ngôi, Hán Tuyên Đế vì muốn đề cao xuất thân, quyết định truy tặng cho cha và ông nội, cũng khôi phục lại danh dự cho gia tộc họ Vệ và chính thức truy tặng cho Vệ hậu. Hoàng đế chiếu lệnh truy phong thụy hiệu cho Vệ hậu một chữ Tư (思), gọi là Vệ Tư hậu (衛思后) hay Hiếu Vũ Tư hoàng hậu (孝武思皇后). Nơi Đồng Bách đình chôn cất Vệ hậu được Tuyên Đế án theo mộ của Hoàng hậu mà xây lại, gọi là Tư hậu viên (思后園)[74]. Hán Tuyên Đế thiết trí phòng vệ ở viên tẩm, mỗi ngày dâng đồ ăn hiến tế, bốn mùa giao tế ở viên điện, đều án theo hiến tế Hoàng hậu mà làm[75]. Cảm thấy còn chưa thỏa mãn, Hán Tuyên Đế lấy lý do Vệ Tư hậu sinh thời tinh thông âm luật, giỏi ca vũ, nên Hoàng đế lại thiết trí cho 1.000 người đàn ca trong viên tẩm của bà để tưởng niệm, do đó còn gọi là Thiên hương (千鄉)[76].

Phần mộ ấy của Vệ Tư hậu đến thời nhà Đường vẫn còn. Sách Trường An chí (长安志) có đề cập đến "Hán Tư viên" ở phường hướng Tây Bắc phường Kim Thành[77]. Phần mộ hiện tại đã không còn di chỉ, ở vị trí hiện nay là vùng phụ cận của Công viên Lao Động thuộc thành phố Tây An[78].

Gia tộc

[sửa | sửa mã nguồn]

• Mẹ: Vệ Ẩu (衛媪).
• Phối ngẫu: Hán Vũ Đế Lưu Triệt.
• Anh chị em:

1. Vệ Trường Quân [衛長君], anh cả.
2. Vệ Quân Nhụ [衛君孺], thường gọi là Vệ Nhụ, chị cả, kết hôn với Công Tôn Hạ (公孫賀)[79].
3. Vệ Thiếu Nhi [衛少兒], chị thứ, tư thông với người họ Hoắc sinh ra Hoắc Khứ Bệnh, sau kết hôn với Trần Chưởng (陳掌), chắt trai khai quốc công thần Trần Bình.
4. Vệ Thanh [衛青], hay còn gọi là Trịnh Thanh, sau ông theo họ mẹ nên đổi lại là Vệ Thanh, em trai khác cha của Vệ Tử Phu, được phong là Trưởng Bình hầu (長平侯), là Đại tư mã Đại tướng Quân (大司馬大將軍).
5. Vệ Bộ [衛步], em trai khác cha.
6. Vệ Quảng [衛廣], em trai khác cha.

• Chị chồng, em dâu: Bình Dương công chúa, chị cả của Hán Vũ Đế, sau khi góa chồng thì tái hôn với Vệ Thanh.
• Hậu duệ:

1. Hoàng thái tử Lưu Cứ [劉據], bị buộc tự sát, truy phong Lệ thái tử (戾太子).
2. Vệ Trưởng công chúa [衛長公主], còn gọi là Đương Lợi công chúa (當利公主).
3. Chư Ấp công chúa [諸邑公主], bị buộc tự sát năm 91 TCN.
4. Thạch Ấp công chúa [石邑公主].

• Cháu họ:

1. Công Tôn Kính Thanh [公孫敬聲], mẹ là Vệ Quân Nhụ, bị xử tử năm 91 TCN.
2. Hoắc Khứ Bệnh [霍去病], mẹ là Vệ Thiếu nhi, cha Hoắc Trọng Nhụ (霍仲孺), tước Quán quân hầu (冠軍侯), sau truy phong Cảnh Hoàn hầu (景桓侯).
3. Vệ Kháng [衛伉], con trai Vệ Thanh, tước Trường Bình hầu (長平侯), bị xử tử năm 91 TCN.
4. Vệ Bất Nghi [衛不疑], con trai Vệ Thanh, tước Âm An hầu (陰安侯).
5. Vệ Đăng [衛登], con trai Vệ Thanh, tước Phát Can hầu (發乾侯).

• Cháu nội:

1. Lưu Tiến [劉進], truy phong Điệu hoàng khảo (悼皇考), con trai Lưu Cứ.

• Cháu cố:

1. Lưu Bệnh Dĩ [劉病已], con trai Lưu Tiến, sau đổi tên Lưu Tuân (劉詢), tức Hiếu Tuyên hoàng đế.

Trong văn hóa đại chúng

[sửa | sửa mã nguồn]

Năm	Phim truyền hình	Diễn viên
2001	《Đại Hán thiên tử》	Vương Linh
2003	《Đại Hán thiên tử 2 Hán Vũ hùng phong》	Ninh Tĩnh
2004	《Hán Vũ đại đế》	Lâm Tĩnh
2005	《Đại Hán thiên tử 3 Thiết huyết hàn thanh》	Như Bình
2010	《Mỹ nhân tâm kế》	Trương Mông (khách mời)
2014	《Đại Hán hiền hậu Vệ Tử Phu》	Vương Lạc Đan
2014	《Phong trung kỳ duyên》	Trương Khả Di
2016	《Đại mạc phiếu kị— Hoắc Khứ Bệnh》	Trần Tử Hàm

Xem thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Hán Vũ Đế
• Lưu Cứ
• Vệ Thanh
• Hoắc Khứ Bệnh

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

• Sử ký Tư Mã Thiên
• Hán thư, quyển 6, 63, 97 thượng
• Tư trị thông giám, quyển 17, 18, 22.
• Bước thịnh suy của các triều đại phong kiến Trung Quốc, tập 1, Cát Kiếm Hùng chủ biên (2006), Nhà xuất bản Văn hoá thông tin
• Các hoàng đế Trung Hoa, Đặng Huy Phúc (2001), Nhà xuất bản Hà Nội
• Chính sử Trung Quốc qua các triều đại, Thương Thánh (2011), Nhà xuất bản Văn hóa thông tin
• Những người đàn bà của hoàng đế, Hướng Tư (2003), Nhà xuất bản Văn hóa thông tin
• 365 truyện cổ sử chọn lọc Trung Quốc, tập 3, Chu Mục, Trần Thâm chủ biên (2003), Nhà xuất bản Thanh niên

Chú thích

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ a b Chu Mục, Trần Thâm, sách đã dẫn, tr 301
2. ^ Hướng Tư, sách đã dẫn, tr 145
3. ^ 司马迁《史记·外戚世家》载："卫皇后字子夫，生微矣。盖其家号曰卫氏，子夫为平阳主讴者。"
4. ^ 《汉书·外戚传》：孝武卫皇后字子夫。
5. ^ 颜师古《汉书注》载：媪者，后年老之号，非当时所呼也。卫者，举其夫家姓也。
6. ^ a b Hướng Tư, sách đã dẫn, tr 142
7. ^ 班固《汉书·卫青霍去病传》载："季与主家僮卫媪通，生青。"
8. ^ 司马迁《史记·卫将军骠骑列传》载："其父郑季，为吏，给事平阳侯家，与侯妾卫媪通。"
9. ^ 班固《汉书·外戚传上》载："先是，卫长君死，乃以青为将军，击匈奴有功，封长平侯。"
10. ^ 司马迁《史记·卫将军骠骑列传》载："青同母兄卫长子，而姊卫子夫自平阳公主家得幸天子，故冒姓为卫氏。字仲卿。长子更字长君。长君母号为卫媪。媪长女卫孺，次女少儿，次女卫子夫。後子夫男弟步、广，皆冒卫氏。"
11. ^ 司马迁《史记·外戚世家》载：子夫为平阳主讴者。
12. ^ 张衡《西京赋》："卫后兴于鬓发,飞燕宠于体轻"
13. ^ 《汉武故事》载："陈皇后废，立卫子夫为皇后。初，上行幸平阳主家，子夫为讴者，善歌，能造曲，每歌挑上，上意动，起更衣，子夫因侍衣得幸。头解，上见其美发，悦之，欢乐。主遂内子夫於宫。上好容成道，信阴阳书。时宫女数千人，皆以次幸。子夫新入，独在籍末，岁馀不得见。上释宫人不中用者出之，子夫因涕泣请出。上曰："吾昨梦子夫庭中生梓树数株，岂非天意乎？"是日幸之，有娠，生女。凡三幸，生三女。後生男，即戾太子也。"
14. ^ 李昉等《太平御览·卷三百七十三·人事部一十四》："又曰：卫皇后字子夫，与武帝侍衣得幸。头解，上见其发鬓，悦之，因立为后。"
15. ^ 《史记 淮南衡山列传第五十八》及建元二年，淮南王入朝。素善武安侯，武安侯时为太尉，乃逆王霸上，与王语曰："方今上无太子，大王亲高皇帝孙，行仁义，天下莫不闻。即宫车一日晏驾，非大王当谁立者！"
16. ^ 司马迁《史记 外戚世家》载：平阳主求诸良家子女十馀人，饰置家。
17. ^ 司马迁《史记·外戚世家》载："武帝初即位，数岁无子。平阳主求诸良家子女十馀人，饰置家。武帝祓霸上还，因过平阳主。"
18. ^ a b 《汉书·外戚传》："帝祓霸上，还过平阳主。主见所偫美人，帝不说。既饮，讴者进，帝独说子夫。"
19. ^ 颜师古《汉书注》载：轩谓轩车，即今车之施幰者。
20. ^ 司马迁《史记 外戚世家》载：是日，武帝起更衣，子夫侍尚衣轩中，得幸。上还坐，驩甚。赐平阳主金千斤。主因奏子夫奉送入宫。子夫上车，平阳主拊其背曰："行矣，彊饭，勉之！即贵，无相忘。"
21. ^ Chu Mục, Trần Thâm, sách đã dẫn, tr 298
22. ^ a b Hướng Tư, sách đã dẫn, tr 143
23. ^ 司马迁《史记·外戚世家》载："入宫岁馀，竟不复幸。"
24. ^ 班固《汉书 景帝纪》载：甲子，帝崩于未央宫。遗诏赐诸侯王、列侯马二驷，吏二千石黄金二斤，吏民户百钱。出宫人归其家，复终身。
25. ^ a b 司马迁《史记·外戚世家》载："入宫岁馀，竟不复幸。武帝择宫人不中用者，斥出归之。卫子夫得见，涕泣请出。上怜之，复幸，遂有身，尊宠日隆。"
26. ^ 司马迁《史记·外戚世家》载：初，上为太子时，娶长公主女为妃。立为帝，妃立为皇后，姓陈氏，无子。上之得为嗣，大长公主有力焉，以故陈皇后骄贵。
27. ^ 司马迁《史记·卫将军骠骑列传》载："皇后，堂邑大长公主女也，无子，妒。大长公主闻卫子夫幸，有身，妒之，乃使人捕青。青时给事建章，未知名。大长公主执囚青，欲杀之。其友骑郎公孙敖与壮士往篡取之，以故得不死。"
28. ^ 司马迁《史记·卫将军骠骑列传》载："上闻，乃召青为建章监，侍中，及同母昆弟贵，赏赐数日间累千金。"
29. ^ 司马迁《史记 外戚世家》载：而子夫後大幸，有宠，凡生三女一男。男名据。
30. ^ 司马迁《史记·卫将军骠骑列传》载："孺为太仆公孙贺妻。少儿故与陈掌通，上召贵掌。公孙敖由此益贵。子夫为夫人。青为大中大夫。"
31. ^ 《漢書·卷九十七上·外戚傳·第六十七上》: 聞衛子夫得幸，幾死者數焉。上愈怒。
32. ^ 班固《汉书·外戚传》载："后又挟妇人媚道，颇觉。元光五年，上遂穷治之，女子楚服等坐为皇后巫蛊祠祭祝诅，大逆无道，相连及诛者三百余人，楚服枭首于市。使有司赐皇后策曰："皇后失序，惑于巫祝，不可以承天命。其上玺绶，罢退居长门宫。"
33. ^ 班固《汉书·张汤传》载："武安侯为丞相，征汤为史，荐补侍御史。治陈皇后巫蛊狱，深竟党与，上以为能，迁太史大夫。"
34. ^ 班固《汉书·武帝纪》载："五年春正月，河间王德薨。 夏，发巴、蜀治南夷道。又发卒万人治雁门阻险。 秋七月，大风拔木。 乙巳，皇后陈氏废。捕为巫蛊者，皆枭首。 "
35. ^ 班固《汉书·贾邹枚路传》载："武帝春秋二十九乃得皇子，群臣喜，故皋与东方朔作《皇太子生赋》及《立皇子禖祝》，受诏所为，皆不从故事，重皇子也。 "
36. ^ Chu Mục, Trần Thâm, sách đã dẫn, tr 299
37. ^ Hướng Tư, sách đã dẫn, tr 140
38. ^ 班固《汉书·武五子传》载："戾太子据，元狩元年立为皇太子，年七岁矣。初，上年二十九乃得太子，甚喜，为立禖，使东方朔、枚皋作禖祝。少壮，诏受《公羊春秋》，又从瑕丘江公受《谷梁》。及冠就宫，上为立博望苑，使通宾客，从其所好，故多以异端进者。"
39. ^ 司马迁《史记·平津主父列传》载："尊立卫皇后，及发燕王定国阴事，盖偃有功焉。"
40. ^ 班固《漢書·武帝紀》載："春三月甲子，立皇后衛氏。詔曰："朕聞天地不變，不成施化；陰陽不變，物不暢茂。《易》曰‘通其變，使民不倦’。《詩》雲‘九變復貫，知言之選’。朕嘉唐、虞而樂殷、周，據舊以鑒新。其赦天下，與民更始。諸逋貸及辭訟在孝景後三年以前，皆勿聽治。"
41. ^ 荀悅《前漢紀·前漢孝武皇帝紀三卷》載："春三月甲子。立皇后衛氏。赦天下。"
42. ^ 《汉官六种》载：立皇后、太子，大赦天下，赐天下男子爵，女子牛酒缯帛，夫增秩。
43. ^ 班固《汉书·武帝纪》载："孝武皇帝，景帝中子也，母曰王美人。年四岁立为胶东王。七岁为皇太子，母为皇后。"
44. ^ 《史记.卫将军骠骑将军列传》：诗不云乎，‘薄伐玁狁，至于太原’，‘出车彭彭，城彼朔方’。今车骑将军青度西河至高阙，获首虏二千三百级，车辎畜产毕收为卤，已封为列侯，遂西定河南地，按榆溪旧塞，绝梓领，梁北河，讨蒲泥，破符离，斩轻锐之卒，捕伏听者三千七十一级，执讯获丑，驱马牛羊百有馀万，全甲兵而还，益封青三千户
45. ^ 《史记.卫将军骠骑将军列传》:匈奴入杀辽西太守，虏略渔阳二千馀人，败韩将军军。汉令将军李息击之，出代；令车骑将军青出云中以西至高阙
46. ^ 班固《汉书·叙传第七十下》载："长平桓桓，上将之元，薄伐猃允，恢我朔边，戎车七征，冲輣闲闲，合围单于，北登阗颜。票骑冠军，猋勇纷纭，长驱六举，电击雷震，饮马翰海，封狼居山，西规大河，列郡祁连。"
47. ^ a b Chu Mục, Trần Thâm, sách đã dẫn, tr 300
48. ^ 司马迁《史记·外戚世家》载："卫子夫立为皇后，后弟卫青字仲卿，以大将军封为长平侯。四子，长子伉为侯世子，侯世子常侍中，贵幸。其三弟皆封为侯，各千三百户，一曰阴安侯，一二曰发干侯，三曰宜春侯，贵震天下。天下歌之曰："生男无喜，生女无怒，独不见卫子夫霸天下！"
49. ^ 司马贞《史记索隐·卫将军骠骑列传》载："君子豹变，贵贱何常。青本奴虏，忽升戎行。姊配皇极，身尚平阳。宠荣斯僭，取乱彝章。嫖姚继踵，再静边方。"
50. ^ Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 515
51. ^ 司马迁《史记·卫将军骠骑列传》载："大将军既还，赐千金。是时王夫人方幸於上，甯乘说大将军曰："将军所以功未甚多，身食万户，三子皆为侯者，徒以皇后故也。今王夫人幸而宗族未富贵，原将军奉所赐千金为王夫人亲寿。"大将军乃以五百金为寿。天子闻之，问大将军，大将军以实言，上乃拜甯乘为东海都尉。"
52. ^ 司马迁《史记·汲郑列传》载："大将军青既益尊，姊为皇后，然黯与亢礼。人或说黯曰："自天子欲群臣下大将军，大将军尊重益贵，君不可以不拜。"黯曰："夫以大将军有揖客，反不重邪？"大将军闻，愈贤黯，数请问国家朝廷所疑，遇黯过於平生。"
53. ^ 司马光《资治通鉴卷第二十二》："上每行幸，常以后事付太子，宫内付皇后；有所平决，还，白其最，上亦无异，有时不省也。"
54. ^ 班固《汉书》载："贺子敬声，代贺为太仆，父子并居公卿位。敬声以皇后姊子，骄奢不奉法，征和中擅用北军钱千九百万，发觉，下狱。是时，诏捕阳陵朱安世不能得，上求之急，贺自请逐捕安世以赎敬声罪。上许之。后果得安世。安世者，京师大侠也，闻贺欲以赎子，笑曰："丞相祸及宗矣。南山之行不足受我辞，斜谷之木不足为我械。"安世遂从狱中上书，告敬声与阳石公主私通，及使人巫祭祠诅上，且上甘泉当驰道埋偶人，祝诅有恶言。下有司案验贺，穷治所犯，遂父子死狱中，家族。 "
55. ^ 班固《汉书》载："征和二年春，制诏御史："故丞相贺倚旧故乘高势而为邪，兴美田以利子弟宾客，不顾元元，无益边谷，货赂上流，朕忍之久矣。终不自革，乃以边为援，使内郡自省作车，又令耕者自转，以困农烦扰畜者，重马伤枆，武备衰减；下吏妄赋，百姓流亡；又诈为诏书，以奸传朱安世。"
56. ^ 班固《汉书·五行志》载："征和二年春，涿郡铁官铸铁，铁销，皆飞上去，此火为变使之然也。其三月，涿郡太守刘屈釐为丞相。后月，巫蛊事兴"
57. ^ 司马光《资治通鉴·卷二十二》载："夏，四月，大风，发屋折木。　　闰月，诸邑公主、阳石公主及皇后弟子长平侯伉皆坐巫蛊诛。"
58. ^ 班固《汉书·五行志》载："后月，巫蛊事兴，帝女诸邑公主、阳石公主、丞相公孙贺、子太仆敬声、平阳侯曹宗等皆下狱死。"
59. ^ a b c d e Hướng Tư, sách đã dẫn, tr 147
60. ^ a b Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 517
61. ^ Hướng Tư, sách đã dẫn, tr 146
62. ^ 班固《汉书 武五子传》载：充典治巫蛊，既知上意，白言宫中有蛊气，入宫至省中，坏御座掘地。
63. ^ a b 班固《汉书·蒯伍江息夫传》载："是时，上春秋高，疑左右皆为蛊祝诅，有与亡，莫敢讼其冤者。充既知上意，因言宫中有蛊气，先治后宫希幸夫人，以次及皇后，遂掘蛊于太子宫，得桐木人。太子惧，不能自明，收充，自临斩之。"
64. ^ 班固《汉书 武五子传》载：上使按道侯韩说、御史章赣、黄门苏文等助充。充遂至太子宫掘蛊，得桐木人。
65. ^ 班固《汉书·武五子传》载："充遂至太子宫掘蛊，得桐木人。时上疾，辟暑甘泉宫，独皇后、太子在。"
66. ^ 班固《汉书·武五子传》载：太子召问少傅石德，德惧为师傅并诛，因谓太子曰："前丞相父子、两公主及卫氏皆坐此，今巫与使者掘地得征验，不知巫置之邪，将实有也，无以自明，可矫以节收捕充等系狱，穷治其奸诈。且上疾在甘泉，皇后及家吏请问皆不报，上存亡未可知，而奸臣如此，太子将不念秦扶苏事耶？"太子急，然德言。
67. ^ 班固《汉书·武五子传》载："征和二年七月壬午，乃使客为使者收捕充等。按道侯说疑使者有诈，不肯受诏，客格杀说。御史章赣被创突亡。自归甘泉。太子使舍人无且持节夜入未央宫殿长秋门，因长御倚华具白皇后，发中厩车载射士，出武库兵，发长乐宫卫，告令百官日江充反。乃斩充以徇，炙胡巫上林中。 "
68. ^ Đặng Huy Phúc, sách đã dẫn, tr 65-66
69. ^ 班固《汉书·公孙刘田王杨蔡陈郑传》载："太子引兵去，驱四市人凡数万众，至长乐西阙下，逢丞相军，合战五日，死者数万人，血流入沟中。丞相附兵浸多，太子军败，南奔覆盎城门，得出。"
70. ^ 褚先生补《史记·田叔列传》："其後逢太子有兵事，丞相自将兵，使司直主城门。司直以为太子骨肉之亲，父子之间不甚欲近，去之诸陵过。是时武帝在甘泉，使御史大夫暴君下责丞相"何为纵太子"，丞相对言"使司直部守城门而开太子"。上书以闻，请捕系司直。司直下吏，诛死。"
71. ^ 班固《汉书·外戚传上》载："诏遣宗正刘长乐、执金吾刘敢奉策收皇后玺绶，自杀。"
72. ^ 班固《汉书·外戚传上》载："黄门苏文、姚定汉舆置公车令空舍，盛以小棺，瘗之城南桐柏。卫氏悉灭。"
73. ^ Đặng Huy Phúc, sách đã dẫn, tr 66
74. ^ 班固《汉书 外戚传上》载：宣帝立，乃改葬卫后，追谥曰思后，置园邑三百家，长丞周卫奉守焉。
75. ^ 班固《汉书　韦贤传》载：而京师自高祖下至宣帝，与太上皇、悼皇考各自居陵旁立庙，并为百七十六。又园中各有寝、便殿，日祭于寝，月祭于庙，时祭于便殿。寝，日四上食；庙，岁二十五祠；便殿，岁四祠。又有一游衣冠。而昭灵后、武哀王、昭哀后、孝文太后、孝昭太后、卫思后、戾太子、戾后各有寝园，与诸帝合，凡三十所。
76. ^ 郦道元《水经注 卷十九》载：渠南有汉故圜丘，成帝建始二年罢雍五畤，始祀皇天上帝于长安南郊。应劭曰：天郊在长安南，即此也。故渠之北有白亭、博望苑，汉武帝为太子立，使通贵客，从所好也。太子巫蛊事发，斫杜门东出。史良娣死，葬于苑北，宣帝以为戾园，以倡优千人乐思后园庙，故亦曰千乡。
77. ^ 颜师古《汉书注》载：葬在杜门外大道东，以倡优杂伎千人乐其园，故号千人聚。其地在今长安城内金城坊西北隅是。
78. ^ 《三辅黄图》载：博望苑在长安城南，杜门外五里有遗址。汉博望苑在金城坊戾园东南。金城坊西南隅匡道府，即汉思后园，北门有汉戾园。
79. ^ 班固《汉书 公孙刘田王杨蔡陈郑传》载：贺夫人君孺，卫皇后姊也，贺由是有宠。

x t s Hoàng hậu nhà Hán
Hoàng hậu Tây Hán	Hán Cao Tổ Hoàng hậu Lã Trĩ * ~ Hán Huệ Đế Hiếu Huệ hoàng hậu Trương Yên Hán Hậu Thiếu Đế Hoàng hậu Lã thị * Hán Văn Đế Hiếu Văn hoàng hậu Đậu Y Phòng Hán Cảnh Đế Hoàng hậu Bạc thị # - Hiếu Cảnh hoàng hậu Vương Chí Hán Vũ Đế Hoàng hậu Trần A Kiều # - Tư hoàng hậu Vệ Tử Phu * Hán Chiêu Đế Hiếu Chiêu hoàng hậu Thượng Quan thị Hán Tuyên Đế Cung Ai hoàng hậu Hứa Bình Quân - Hoàng hậu Hoắc Thành Quân # - Hiếu Tuyên hoàng hậu Vương thị Hán Nguyên Đế Hiếu Nguyên hoàng hậu Vương Chính Quân ~ Hán Thành Đế Hoàng hậu Hứa thị # - Hiếu Thành hoàng hậu Triệu Phi Yến * Hán Ai Đế Hiếu Ai hoàng hậu Phó thị * Hán Bình Đế Hiếu Bình hoàng hậu Vương thị
Hoàng hậu nhà Tân	Vương Mãng Hiếu Mục hoàng hậu Vương thị - Hoàng hậu Sử thị
Hoàng hậu Đông Hán	Hán Quang Vũ Đế Hoàng hậu Quách Thánh Thông # - Quang Liệt hoàng hậu Âm Lệ Hoa Hán Minh Đế Minh Đức hoàng hậu Mã thị Hán Chương Đế Chương Đức hoàng hậu Đậu thị ~ Hán Hòa Đế Hoàng hậu Âm thị # - Hòa Hi hoàng hậu Đặng Tuy ~ Hán An Đế An Tư hoàng hậu Diêm Cơ ~ Hán Thuận Đế Thuận Liệt hoàng hậu Lương Nạp ~ Hán Hoàn Đế Ý Hiến hoàng hậu Lương Nữ Oánh *- Hoàng hậu Đặng Mãnh Nữ # - Hoàn Tư hoàng hậu Đậu Diệu ~ Hán Linh Đế Hoàng hậu Tống thị # - Linh Tư hoàng hậu Hà thị ~ Hán Hiến Đế Hoàng hậu Phục Thọ # - Hiến Mục hoàng hậu Tào Tiết
Hoàng hậu, Hoàng thái hậu truy phong hoặc tôn phong	Thái Thượng Hoàng Chiêu Linh hoàng hậu - Thái thượng hoàng hậu Hán Cao Tổ Cao hoàng hậu Bạc thị Hán Vũ Đế Hiếu Vũ hoàng hậu Lý thị - Hoàng thái hậu Triệu thị Lệ thái tử Lệ hoàng hậu Sử thị Điệu hoàng khảo Điệu hoàng hậu Vương Ông Tu Hán Nguyên Đế Hoàng thái thái hậu Phó thị * Hán Cung Hoàng Đế thái hậu Đinh thị * Hán Chương Đế Cung Hoài hoàng hậu Lương thị * - Kính Ẩn hoàng hậu Tống thị * Hán Đức Hoàng Hiếu Đức hoàng hậu Tả Tiểu Nga Hán An Đế Cung Mẫn hoàng hậu Lý thị * Hán Mục Hoàng Hiếu Mục hoàng hậu Triệu thị Hán Sùng Hoàng Hiếu Sùng hoàng hậu Yển Minh Hán Nguyên Hoàng Hiếu Nguyên hoàng hậu Hạ thị Hán Nhân Hoàng Hiếu Nhân hoàng hậu Đổng thị Hán Linh Đế Linh Hoài hoàng hậu Vương Vinh
Chính thất khác của Hoàng đế	Hán Huệ Đế Thái tử phi Hán Văn Đế Đại vương hậu Hải Hôn hầu Hải Hôn hầu phu nhân Hán Cung Hoàng Định Đào vương hậu Trương thị Nhũ Tử Anh Đích phu nhân Vương thị Hán Đức Hoàng Cam Lăng Đại Quý nhân Cảnh thị Đông Hán Thiếu Đế Hoằng Nông vương phi Đường thị
Sinh mẫu khác của Hoàng đế	Hán Tiền Thiếu Đế Mỹ nhân Mỗ thị Hán Bình Đế Trung Sơn Hiếu vương hậu Vệ thị Hán Canh Thủy Đế Hà thị Hán Quang Vũ Đế Phàn Nhàn Đô Hán Chương Đế Quý nhân Giả thị Hán Mục Hoàng Quý nhân Điền thị Hán Xung Đế Hiến Viên Quý nhân Ngu thị Hán Chất Đế Bột Hải Hiếu vương phi Trần thị
Chú thích: # Bị phế khi đang tại vị; * Không bị phế khi còn sống nhưng bị tước tư cách Hoàng hậu vào các đời sau; ~ Những vị lâm triều thính chính