Đền Bà Tấm (Đền Nguyên Phi Ỷ Lan – Gia Lâm, Hà Nội)

Lược sử

Cạnh chỗ đó vốn có một ngôi chùa nhỏ mang tên “Linh Nhân Tư Phúc Tự” do chính hoàng thái hậu Ỷ Lan cho dựng về cuối đời cùng với hàng trăm ngôi chùa khác và khánh thành vào tháng Ba năm Ất Mùi (1115).

Hiện nay, trên cả nước có hàng trăm đền thờ Ỷ Lan nhưng “ Đền Bà Tấm” ở phía đông ngã tư Phú Thị – Kiêu Kỵ là to nhất. Đền cũ được xây vào cuối thế kỷ XI, tương truyền làm theo lối cung đình với 72 cửa. Đền Bà Tấm thực ra chỉ được lập nên vào năm 1117. Dưới thời phong kiến, ngôi đền đã qua nhiều lần tôn tạo, lớn nhất là vào năm 1612, đời vua Lê Kính Tông.

Năm 1962, khu di tích này gần như bị hạ giải toàn bộ để sử dụng làm trường học và nơi sinh hoạt chung của địa phương. Tuy nhiên, dân sở tại vẫn tự dựng lên đền thờ Bà Tấm bên cạnh, rồi tiếp tục góp tiền xây chùa vào thập niên 1980. 

Thờ tự

Bà Ỷ Lan tên thật Lê Thị Yến, sinh năm 1044 tại làng Sủi tức Thổ Lỗi, sau đổi là hương Siêu Loai, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh (nay thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội). Mẹ bà mất lúc 12 tuổi, cha lấy vợ kế, có lẽ vì vậy mà về sau dân gian thường gọi bằng Bà Tấm. Họ gọi ngôi đền thờ ở xã Dương Xá là đền Bà Tấm và ngôi chùa liền kề là chùa Bà Tấm.

Tương truyền, vua Lý Thánh Tông – 李 聖 宗 (1023-1072) hiếm con, năm Quý Mão (1063) trên đường về chùa Dâu cầu tự đã gặp một cô gái dựa gốc lan nhìn vua mà không sợ. Thấy cô xinh đẹp lại đối đáp thông minh, vua bèn đưa vào cung và phong làm nguyên phi. Vua lại cho cô nhà riêng và đặt tên là cung Ỷ Lan để ghi nhớ buổi đầu gặp gỡ. Nơi đó nay là đình Yên Thái, số 8, ngõ Tạm Thương, phường Hàng Gai, quận Hoàn Kiếm, TP Hà Nội.

Ỷ Lan sinh ngay con trai, được vua tin yêu. Bà chịu khó học hỏi quan sát, nên sớm có hiểu biết sâu sắc về chính trị, sau được phong là hoàng hậu Linh Nhân. Năm 1069, khi thân chinh dẫn đại quân đi đánh Chiêm Thành, vua đã trao quyền nhiếp chính cho bà. Nhờ biết dùng các đại thần tài giỏi và quyết định nhiều kế sách đúng đắn, nước Đại Việt ngày ấy càng giàu mạnh, đời sống nhân dân cũng khá hơn.

Năm 1072, Lý Thánh Tông bỗng mất. Ỷ Lan trở thành hoàng thái hậu, lại làm nhiếp chính vì Lý Nhân Tông mới có 7 tuổi. Năm 1077, vua Tống tập trung quân ở Ung Châu, Liêm Châu, định xâm lược nước ta, Ỷ Lan với sự trợ giúp của thái úy Lý Thường Kiệt đã cho quân đánh trước, đập tan âm mưu kẻ thù. Thái hậu còn ban hành các chính sách tiến bộ như chuộc nô tỳ, tha cung nữ, giảm tô thuế, cấm giết trâu bò… Cho nên dù từng gây những điều oan trái trong cung, bà vẫn được tôn quý hết mực.

Kiến trúc

Quần thể khu di tích đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan gồm: Chùa, đền, điện, sơn trang nằm trong khuôn viên rộng khoảng 5 ha có sân, nhà thủy đình, cây xanh các loại. Nằm ở phía tay trái, trước cửa đền thờ Nguyên phi Ỷ Lan là đôi rồng chầu bằng đá phủ phục, với đường nét, chạm khắc hết sức tinh xảo.

Năm 2010 bên ngoài cổng đền có thêm tượng đài hoàng thái hậu cao 9 m, đúc bằng đồng, nặng khoảng 30 tấn, đặt ở cuối khoảng sân lớn cách đường QL5 bởi một hồ bán nguyệt. Phía sau tượng đài có bức phù điêu đá dài 31 m, mới ốp trên bức tường bên hữu của tam quan. Qua nghi môn, du khách bước vào con đường chính xuyên qua khu vườn rộng um tùm cổ thụ dẫn tới các công trình xây kiểu cũ như nhà khách, đền, chùa, điện Mẫu và vườn tháp.

Mặt đền có hướng tây-nam, trước sân nhỏ là bức bình phong dưới chân giả sơn, trên có một thềm rồng quay vuông góc sang trái và dẫn xuống con đường chính. Từ giả sơn mới có cây cầu bắc ra thủy đình trên hồ bán nguyệt, nhìn thẳng sang các bia ghi công đức gắn trên bức tường ở ngay phía sau tượng đài.

Đền xây theo kiểu tường ngoài để gạch trần, hàng hiên mở 3 cửa lớn ra sân và 2 cửa ra đầu hồi. Chính điện cũng mở 2 cửa thông sang tả hữu mạc và 2 cửa vào nhà thiêu hương, nơi có mái cao lấy ánh sáng tự nhiên. Giữa hậu cung đặt một pho tượng Ỷ Lan rất đẹp trong khám gỗ, tạc bà khi còn trẻ, cùng tượng 6 vị cung nữ khác chia làm 2 ban thị giả. Gian ngoài có bày ngai thờ và một số đồ tế khí. Trên ngai là bài vị ghi rõ “Lý triều đệ tam Hoàng thái hậu”.

Di vật

Di tích vẫn giữ được nhiều cổ vật quý và 1 khám thờ 

Ngoài sân chùa Bà Tấm có một thành bậc bằng đá dài 1,3 m cao 0,8 m, chạm nổi hình cặp rồng và lân như đang chạy xuống. Tác phẩm này hiện ở ngay sau nghi môn, cho thấy nền ngôi chùa cũ phải cao chừng 1 m. Trong khu di tích còn có nhiều chân tảng đá mài của thời Lý, những mảnh gốm và chim uyên ương cụt đầu. Đặc biệt, vẫn bảo lưu được 4 tấm bia đá từ thời Hậu Lê, riêng 2 bia niên hiệu Đức Long 6 (1635) đời vua Lê Thần Tông và Bảo Đại 18 (1943) đã ghi lại năm tu bổ chùa.

Tại cửa đền thì có đôi câu đối cổ viết rằng:

Thập bát tử đế phương thế tại tam truyền chiêu lệnh thục

Bách dư sở tự quán địa lưu cổ trạch tối linh thanh

Tạm dịch là:

Đời vua thứ ba kén chọn, nết người thục nữ đức cao

Cả nước hơn trăm đền thờ, nền cũ tiếng linh thiêng nhất

Lễ hội

Hằng năm từ ngày 19 đến 21 tháng 2 âm lịch, nhân dân 9 xã của tổng Dương Quang cũ (từ Phú Thị đến huyện Văn Lâm, Hưng Yên) và những làng cấy ruộng hậu của đền Ỷ Lan đều cùng tổ chức hội. Chính hội mở ngày 19, tương truyền là ngày đăng quang của bà. Nhân dịp này, phường hát ở các nơi đến xin đăng cai giữ cửa đền suốt từ đầu đến hết hội. Thông thường, địa phương tín nhiệm phường nào thì cho phép phường ấy hát nhưng đến khi rã đám mới thanh toán tiền cho họ. Hội còn có trò đấu cờ người, tổ tôm, đấu vật, chọi gà…

Ngoài ra từ 24 đến 25 tháng 7 âm lịch còn có dịp lễ nữa cũng được nhân dân Dương Xá tổ chức long trọng. Tương truyền 25 là ngày giỗ của Ỷ Lan và là ngày bà làm lễ giải oan cho hoàng hậu Thượng Dương cùng 72 cung nữ bị chết oan.

Cuối thế kỷ XX, cả đền lẫn chùa đã quy hoạch lại thành một quần thể rồi được Bộ Văn hóa và Thông tin xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia theo quyết định số 310-QĐ/BT ngày 13-2-1996.

Tham khảo

1. Đền Nguyên Phi Ỷ Lan: Kiến trúc cổ độc đáo thời nhà Lý, https://kinhtemoitruong.vn/den-nguyen-phi-y-lan-kien-truc-co-doc-dao-thoi-nha-ly-5409.html
2. Đền Nguyên Phi Ỷ Lan, http://360.hncity.org/spip.php?article244
3. Đền Nguyên Phi Ỷ Lan, https://mytour.vn/location/3641-den-nguyen-phi-y-lan.html

5/5 (2 bình chọn)