Lễ Hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La

Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La là những công trình kiến trúc cổ, vừa có giá trị cao về nghệ thuật kiến trúc vừa có giá trị về văn hóa tâm linh; giá trị từ sự linh thiêng của tín ngưỡng Thờ Mẫu - một nét đẹp trong văn hóa tín ngưỡng của người Việt. Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La là 3 trong 5 di tích của thành phố Tuyên Quang đã được nhà nước xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia; cùng với đó Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La cũng được Nhà nước công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Các vị Mẫu thần thờ ở ba ngôi đền chính là tính “Thiêng”, là hạt nhân của lễ hội truyền thống được gìn giữ, bảo tồn, lưu truyền cho đến ngày nay. Lễ hội đền Thượng, đền Hạ, đền Ỷ La tổ chức nhằm phát huy, tôn vinh những giá trị văn hóa của nhân dân các dân tộc trên địa bàn thành phố, đặc biệt là Tín ngưỡng thờ Mẫu thoải – Mẹ Nước.

Đền Hạ, nằm trên địa bàn phường Tân Quang; đền Thượng, nằm trên địa bàn xã Tràng Đà, hai ngôi đền kể trên đều được xây dựng vào thời Hậu Lê (giữa thế kỷ XVIII); đền Ỷ La thuộc địa phận phường Ỷ La, thành phố Tuyên Quang được xây dựng muộn hơn vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX). Ba ngôi đền được người dân dựng lên để thờ đức thánh Mẫu (Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải) và các bậc thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam.

Truyền thuyết dân gian kể lại rằng: Xưa có hai nàng công chúa con vua Hùng là Phương Dung (tức Quỳnh Hoa công chúa) và Ngọc Lân (tức Mai Hoa công chúa), một hôm theo xa giá đi xem xét địa phương, đỗ thuyền ở bờ sông Lô (thuộc thôn Hiệp Thuận). Đến đêm nổi cơn mưa gió, hai công chúa vụt bay lên trời, người dân cho là linh dị, lập đền để thờ. Đền thờ Phương Dung công chúa ở phía hữu sông Lô thuộc địa phận xã Ỷ La (tức là đền Hạ ngày nay). Đền thờ Ngọc Lân công chúa ở phía tả sông Lô thuộc xã Tình Húc (tức là đền Thượng ngày nay). Trải qua thời gian cùng với biến thiên thăng trầm của lịch sử, do gặp nạn binh đao đền Hạ bị đốt phá nghiêm trọng, dân cư phải rước tượng thần đến làng Ỷ La để lánh nạn. Năm 1817, Khải Định thứ 3, khởi công dựng lại Đền Hạ trên địa điểm cũ nhưng quy mô lớn hơn. Khi đó tại địa điểm tượng thần đền Hạ lánh nạn dân làng Ỷ La cũng xây dựng đền Ỷ La để thờ công chúa Phương Dung. Sự hình thành Đền Mẫu Ỷ La bắt nguồn từ Đền Hạ, hai ngôi đền cùng thờ công chúa Phương Dung người đã hóa thân thành Mẫu Thượng Thiên. Trong quan niệm dân gian, Đền Ỷ La là nơi “lánh nạn” của Mẫu, là nơi có địa thế linh thiêng chở che Thánh Mẫu, là nơi có khả năng bảo toàn cái Thiện, cho nên Lễ hội Đền Thượng và Đền Hạ không tách rời Đền Ỷ La.

Hai vị Thánh Mẫu được thờ phụng ở 3 ngôi đền có chung ngày lễ trọng rước Mẫu; trong những ngày diễn ra lễ rước Mẫu, đền Mẫu Ỷ La được chọn là nơi khởi kiệu, đền Hạ là nơi hợp tế. Như vậy cùng với sự ra đời của đền Hạ, đền Thượng và đền Ỷ La, Lễ hội cũng được hình thành ở thành phố Tuyên Quang.

Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La là sự kiện để người dân tưởng nhớ, tỏ lòng tri ân công đức của Thánh Mẫu đối với cộng đồng các dân tộc sinh sống trên địa bàn. Đồng thời Lễ hội cũng là dịp để con người được giải toả, giãi bày những phiền muộn, lo âu với các bậc thần linh, mong được thần linh giúp đỡ, chở che để vượt qua những khó khăn, vươn tới ngày mai tươi sáng. Đây chính là sản phẩm tinh thần được hình thành từ quá trình sản xuất nông nghiệp trồng lúa nước gắn với cầu cho mưa thuận, gió hòa, hoạt động trị thủy, chống lại thiên tai bão lũ, khai hoang, lập làng tổ chức lao động sản xuất của Người Việt.

Lễ hội rước Mẫu đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La ở thành phố Tuyên Quang gắn với vùng đất và con người nơi đây, là nhu cầu thiết yếu của cuộc sống, được nhân dân các dân tộc anh em sinh sống trên địa bàn thành phố gìn giữ, lưu truyền từ đời này sang đời khác, Lễ hội tồn tại phát triển cho đến ngày nay đã trở thành nét sinh hoạt văn hóa đặc sắc của người dân mảnh đất xứ Tuyên. Trải qua bao thế hệ, lễ hội rước Mẫu ở Tuyên Quang gắn bó với làng xã, địa danh, vùng đất như một thành tố không thể thiếu vắng trong đời sống cộng đồng nhân dân các dân tộc ở thành phố Tuyên Quang.

Từ năm 2007 đến nay, Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La được tổ chức được khôi phục vào dịp đầu Xuân hàng năm, từ ngày 11 - 16/2 âm lịch. Từ sáng sớm ngày 11/2 (Âm lịch), nhân dân và du khách thập phương tập trung tại đền Ỷ La để rước bà Phương Dung công chúa (người chị) từ đền Ỷ La về đền Hạ. Tiếp đến ngày 12/2 Âm lịch, người dân lại làm lễ rước bà Ngọc Lân công chúa (người em) từ đền Thượng về đền Hạ, hai bà sẽ gặp nhau tại Đền Hạ để cùng hợp tế. Nghi thức uy nghi, có đầy đủ già, trẻ, gái, trai và khách thập phương tham dự. Bên cạnh phần lễ là phần hội được diễn ra với rất nhiều các trò chơi như: Đánh tổ tôm, tam cúc, cờ tướng, ô ăn quan, chọi gà, kéo co, hát chầu văn, rước nước và thả đèn hoa đăng trên sông Lô.....; Đặc biệt là tục "chui qua kiệu Mẫu" vẫn được lưu truyền gìn giữ với niềm tin thánh Mẫu ban cho sức khỏe, ấm no, hạnh phúc. Trai gái yêu nhau sẽ nên duyên vợ chồng, thế nên hàng năm không chỉ có con trẻ, mà các cụ già 70, 80 tuổi vẫn ngồi xếp hàng chờ chui qua kiệu Mẫu với tràn trề niềm hứng khởi. Ngày 16/2 (Âm lịch) kết thúc Lễ hội, nhân dân lại làm lễ hoàn cung đưa Mẫu trở về đền thờ riêng của mình để phù trợ, giữ yên cho muôn dân được an lành, sức khỏe, mùa màng bội thu, muôn vật sinh sôi nảy nở, cầu cho muôn người bước vào năm mới bình an, khang thái, gia đạo ấm êm, dân cư hòa thuận. Bên cạnh đó Lễ hội chính là thời điểm để anh em, bạn bè, du khách gần xa hướng về nguồn cội, tạ ơn Thánh Mẫu và cầu cho một năm mới làm ăn phát tài, phát lộc.

Lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Mẫu Ỷ La từ lâu đã trở thành sản phẩm du lịch đặc sắc, riêng có của thành phố Tuyên Quang. Lễ hội cũng là dịp giới thiệu, quảng bá, tôn vinh, phát huy các giá trị văn hóa các di tích cấp quốc gia của thành phố Tuyên Quang với bạn bè, du khách trong nước và quốc tế.