Những Nhầm Lẫn Sai Sót Này đã Gây Ra Khó Khăn Phiền Toái Cho Việc ...

Chồng con là cái nợ nần

Thà rằng ở vậy nuôi thân béo tròn. (Nam giao cổ kim lý hạng ca dao chú giải)

hay là 嫀 (nữ + tần)

Như ai dầu có nợ nần

Ta thề thay giả ngươi ăn cũng đành

(Hương Sơn quan thế âm chân kinh)

Cả hai cách viết đều dùng bộ nữ như ở mã nợ. Mã nợ dùng bộ nữ làm phần chỉ âm, bộ phận trái 債 làm phần chỉ nghĩa, song bộ nữ lại viết sang bên trái mã chữ, khiến cho người viết tưởng đây là phần chỉ nghĩa, nên đã dùng luôn làm phần chỉ nghĩa cho mã thứ hai, nên đã tạo ra chữ không có phần chỉ nghĩa, (nữ + nan), 嫀 (nữ + tần).

Có khi từ song âm cấu tạo bằng cách ghép hai từ trái nghĩa, hoặc là nhóm từ cấu tạo bằng cách ghép hai từ không phải đồng nghĩa. Hai mã chữ Nôm ghi từ này thì mã thứ nhất cấu tạo đúng, mã thứ hai vẫn rập theo mã thứ nhất, nên cùng tạo ra chữ Nôm có cấu trúc đặc biệt. Thí dụ

- Mã trai trong từ gái trai:

Gái trai ăn ở gót câu

Ấy là những kẻ cơ cầu nhà ta (Hành tham quan gia huấn)

Chữ trai cũng có bộ nữ như mã gái. Bộ nữ trong mã gái là chỉ đàn bà, phụ nữ, đáng ra phải đối lập với phần chỉ nghĩa trong mã trai, song lại được dùng để tạo mã trai(2).

- Mã hồng ghi từ má hồng: ??? 牤 月工

Tương tư trách kẻ tư thông

Tuyên Khương trách kẻ má hồng xem trơ (Thi Thư dịch)

Chữ hồng cũng có bộ nhục như ở mã má. Má là bộ phận trong cơ thể, nên mã chữ dùng bộ nhục làm phần chỉ nghĩa, song hồng là từ chỉ màu sắc, thế mà mã chữ lại cũng dùng bộ nhục.

2. Từ hai mã chữ thông dụng tạo thành mã chữ thứ ba không đúng quy cách

Do chưa được quy phạm nên người viết có thể dùng hai hoặc nhiều mã chữ cấu tạo theo cách thức khác nhau để ghi một từ. Có khi mã chữ dùng cùng một bộ phận chỉ âm và thay đổi bộ phận chỉ nghĩa. Thí dụ mã lấy dùng bộ lễ ghi âm được viết là:

(lễ + dĩ)

(lễ + thủ)

(lễ + bán đầu vi)

Có khi bộ phận chỉ nghĩa giống nhau, bộ phận chỉ âm lại khác nhau, thí dụ mã cửa có bộ môn chỉ nghĩa, được viết là:

(cử + môn)

(cự + môn)

Các mã chữ này cùng được nhiều người chấp nhận và sử dụng rộng rãi, nhiều khi nó cũng song song tồn tại trong một khoảng thời gian, vì vậy nó dễ khiến cho người viết nhầm phần này của mã này với phần kia của mã kia mà đặt ra một mã chữ mới có cấu tạo đặc biệt.

2.1. Cả hai bộ phận của mã chữ đều dùng để ghi âm đọc. Thí dụ:

- Mã ngủ ???

Miên phòng: Buồng ngủ (Đại Nam quốc ngữ)

Nếu không có phần chữ Hán kèm theo, thì nghĩa và âm đọc của từ mà mã chữ ghi cũng khó xác định nổi. Cả hai bộ phận của mã chữ là ngũ và ngọ đều dùng để ghi âm ngủ. Thông thường mã chữ ngủ được viết theo hai cách: (mục + ngũ), ( mục + ngọ), đều dùng bộ mục làm bộ phận chỉ nghĩa, nhưng người viết ở đây đã bị cả hai mã chữ chi phối, nên khi viết đã quên đi bộ phận chỉ nghĩa, mà viết bằng cả hai bộ phận chỉ âm.

- Mã cữ:

Ngày xanh đã dễ đâu rằng

Luống thay cữ gió tuần trăng hỡi người. (Hoa Tiên)

Gồm có bộ phận cử và cự đều dùng để ghi âm đọc cữ, không có bộ phận chỉ nghĩa. Đúng là cữ và cự thường hay được dùng để ghi âm cữ, nhưng nó thường dùng bộ nguyệt hoặc nhật chỉ khái niệm thời gian làm bộ phận chỉ nghĩa. Ở đây người viết do biết được các cách viết này, nên khi viết vội vàng đã bỏ mất bộ phận chỉ nghĩa mà dùng cả hai bộ phận cùng chỉ âm đọc.

- Mã 午舉(ngọ + cử) dùng để ghi tên người trong tấm bia đá ở xã Lai Tổng, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa. Ở đây không có phần nghĩa Hán kèm theo, lại không có cả văn cảnh để xác định âm đọc và nghĩa nữa. Bản thân cấu tạo của chữ cũng có một gợi ý gì để phân biệt phần chỉ âm với phần chỉ nghĩa? Bộ phận ngọ thường dùng để ghi các từ ngõ, ngủ..., bộ phận cử thường dùng để ghi các từ cửa, cữ... Chúng tôi thấy từ cửa và ngõ chứa nội dung khái niệm gần giống nhau, chúng đều là những bộ phận ở phía trước của một ngôi nhà, hơn nữa lại có từ ghép cửa ngõ, mã chữ Nôm để ghi chúng đều dùng bộ môn làm phần chỉ nghĩa: ngõ (ngọ + môn), cửa (cử + môn), vì vậy chúng tôi cho rằng hai mã chữ cửa, ngõ này đã tạo ra mã chữ có cấu tạo khác như trên. Nếu dự đoán này đúng thì mã này nên đọc như thế nào? Trước đây cha ông ta vẫn có thói quen đặt tên bằng những từ bình dị gần gũi... Song tên là Ngõ thì vẫn thường gặp, còn tên là Cửa thì thật chưa thấy ai, nên chúng tôi tạm đọc là Ngõ.

2.2. Cả hai bộ phận của mã chữ đều chỉ nghĩa(3)

- Mã chữ trông (mục + vọng)

Trông vời trời bể mênh mang

Đem thân băng tuyết gửi hàm giao long. (Hoa Tiên)

Gồm bộ mục và bộ phận vọng, đều có gắn với khái niệm xem nhìn cả. Chữ trông có rất nhiều cách viết, trong đó có hai cách khá thông dụng là (long + mục), (long + vọng), dùng bộ phận long để ghi âm đọc. Chính hai mã chữ thông dụng này đã tác động đến người viết và khiến cho người ta viết thành mã chữ có cả hai bộ phận đều chỉ nghĩa.

- Mã trông (mục + vọng) này được xã hội chấp nhận, nên được sử dụng khá phổ biến trong các văn bản Nôm.

- Mã đi (túc + khứ):

Rày khi ai phải duyên ai

Dầu gột chẳng sạch dẫu mài chẳng đi. (Hữu ké truyện)

Gồm có bộ túc và chữ khứ, đều gắn với khái niệm di chuyển vị trí. Từ đi thường hay viết bằng hai mã có bộ đa làm phần chỉ âm (khứ + đa), (túc + đa). Hai mã này cũng rất thông dụng, nên khi viết người ta vội vàng đã quên mất phần chỉ âm đọc, mà viết cả hai phần chỉ nghĩa.

- Mã chữ chín (cửu + thục)

Chẳng chua cũng thể là chanh

Chẳng ngọt cũng thể cam sành chín cây. (An Nam phong thổ thoại

Gồm có bộ cửu (số chín) và bộ phận thục (quả chín), vốn đều là bộ phận chỉ người ở hai mã chữ chín ghi hai từ chín khác nhau có bộ phận chỉ âm là 㐱 chẩn. Người viết đã lẫn lộn các bộ phận trong hai mã chữ này mà viết thành mã chín gồm bộ cửu và bộ phận thục.

3. Chữ Nôm tạo ta nhầm lẫn với chữ Hán đồng nghĩa

Tiếng Việt phát triển, từ thuần Việt thay thế dần cho các từ Hán Việt, vì vậy đòi hỏi cần phải đặt ra những mã chữ Nôm mới để ghi. Có khi trong cùng một giai đoạn nhất định từ thuần Việt và từ Hán Việt chứa cùng một nội dung khái niệm, đều song song tồn tại. Vì vậy trong khi vừa viết vừa đặt chữ, đến một từ nào đấy, người viết chưa kịp đặt ra chữ Nôm, lại dùng luôn chữ Hán có sẵn để ghi.

3.1. Nhầm tưởng giữa âm đọc và nghĩa của từ Hán Việt, nên dùng luôn chữ Hán làm bộ phận chỉ âm trong chữ Nôm. Đây có thể là do lối giảng giải chữ Hán ngày xưa trong các loại sách giáo khoa như Tam tự kinh giải âm, đã khắc sâu vào trong trí nhớ người học về âm và nghĩa của từ. Thí dụ:

- Mã chữ đuổi (túc + trục)

Xin khúc đuôi

Tha hồ mà đuổi. (Nam giao cổ kim lý hạng ca dao chú giải)

Có bộ túc là chân chỉ ý dùng chân để đuổi, song lại dùng phần trục làm âm đọc. Người viết tưởng lầm chữ trục có âm đọc là đuổi.

- Mã trải (thủ sóc + lịch)

Ông già đã trải mùi đời

Không nên tham muốn thói người lợi danh. (Lý hạng ca dao)

Có bộ thủ và chữ lịch đều chỉ ý kinh qua từng trải. Riêng bộ thủ sóc dùng làm phần chỉ nghĩa cho từ từng trải, có lẽ đã mô phỏng. Theo chữ 扯 chải (thủ sóc + chỉ) trong từ chải đầu, người viết lại tưởng chữ lịch có âm đọc là trải.

- Mã chữ (hòa + cốc):

Gồm có bộ hòa và bộ cốc, gần giống hình dáng của mã góc (mộc + cốc). Trong cuốn Thanh Hóa quan phong do Nguyễn Văn Tiếu phiên âm chú thích xuất bản ở Sài Gòn 1973, có phần chữ Nôm kèm theo viết là gốc nhưng ở phần phiên âm, soạn giả phiên là ống:

Con chuột mắc bẫy vì ống tre

Già đẽo ra đòn xóc

Chồng đi lính vợ ở nhà khóc tỉ tỉ.

Trời ơi sinh giặc làm chi

Để cho chồng thiếp phải đi chiến trường.

Chưa kể viết là gốc mà lại tùy tiện phiên là ống, ngay việc viết là gốc cũng có vấn đề. Có thể người viết đã vô tình viết mất nét, hoặc do không lý giải nổi mã chữ kỳ lạ này nên đã sửa đi theo ý mình. Bản Thanh Hóa quan phong của Viện Nghiên cứu Hán Nôm, kí hiệu VHv.1370, viết rõ ràng là (hòa + cốc). Nhưng dù thế nào đi nữa việc phiên là gốc thì giảng nghĩa vẫn không rõ. Nếu để là “Con chuột mắc bẫy vì gốc tre già, đẽo ra đòn xóc...” thì chỉ được ý gốc tre già đẽo ra đòn xóc là hợp lôgíc, còn không biết là con chuột mắc bẫy vì cái gì cả ? Còn nếu hiểu là “Con chuột mắc bẩy vì gốc tre già, đẽo ra đòn xóc”, thì chỉ được ý trên, con chuột có thể vì tham ăn mà mắc vào gốc tre già không ra được, hoặc gốc tre già đem dùng làm bẫy bẫy chuột, song lại không biết lấy gì để đẽo ra đòn xóc nữa.

Mấu chốt của vấn đề vẫn là ở mã chữ . Chúng tôi cho rằng đây cũng là trường hợp nhầm lẫn giữa âm đọc và nghĩa của từ Hán Việt. Từ cốc, dùng để chỉ chung các giống cây lương thực, và cũng dùng riêng để chỉ thóc. Người viết đã lầm tưởng từ cốc có âm đọc là thóc nên đã dùng làm bộ phận chỉ âm cho mã chữ. Vì vậy mà, nên đọc là thóc, bộ hòa là phần chỉ nghĩa, bộ phận cốc dùng để chỉ âm đọc, và bài ca dao đó nên hiểu là:

Con chuột mắc bẫy vì thóc

Tre già đẽo ra đòn xóc

Chồng đi lính vợ ở nhà khóc tỉ ti.

Trời ơi sinh giặc làm chi

Để cho chồng thiếp phải đi chiến trường. (Thanh Hóa quan phong)

3.2. Tưởng chữ Hán đó có âm đọc như thế nên dùng luôn chữ Hán thay cho chữ Nôm.

Cũng như trường hợp trên, người viết đã lầm lẫn nghĩa và âm đọc của từ Hán Việt, nên nhiều khi viết luôn chữ Hán thay cho chữ Nôm ghi từ chỉ cùng khái niệm. Có người cho rằng đây là trường hợp đọc theo nghĩa của từ. Nhưng nếu như có một quy tắc đặt chữ Nôm là “dùng mã chữ Hán để ghi và đọc theo nghĩa của từ” thì gây khó khăn nhiều cho người đọc, người đọc sẽ lẫn lộn không hiểu khi nào đọc theo âm, khi nào đọc theo nghĩa thì có nhiều trường hợp không thể lý giải được.

Một là trong cùng một văn bản, có khi viết bằng mã chữ Nôm, có khi lại viết bằng mã chữ Hán đọc theo âm Nôm. Thí dụ như từ thổi trong sách Nam giao cổ kim lý hạng ca dao chú giải, khi thì được viết là suy:

Chồng hen lại lấy vợ hen

Đêm nằm kéo cử như kèn thổi đôi,

khi thì được viết là 栧(khẩu + thoái)

Khi vui non nước cũng vui

Khi buồn dẫu thổi kèn đôi cũng buồn,

hoặc là 穦(khẩu + thôi)

Tiếc thay hạt gạo tám xoan

Thổi nồi đồng điếu mà chan nước cà.

Hai là, có khi nghĩa của từ Hán Việt đó đã hoàn toàn tách biệt khỏi từ Nôm. Đây là trường hợp chỉ mượn âm đọc của chữ Hán để ghi từ Nôm. Song người viết lại tưởng nghĩa của từ đó là âm đọc của nó. Thí dụ như từ Hán Việt 恃 thị mang nghĩa là trông cậy nhờ vả, song người viết lại tưởng nó có âm đọc là cậy, nên đã dùng để ghi từ Nôm cậy chỉ khái niệm dùng tay để tách một vật thể này khỏi một vật thể khác.

Ra đường người ngỡ ông Chiêu

Về nhà móng tay mỏ sẻ cậy niêu đã mòn.

(Nam giao cổ kim lý hạng ca dao chú giải)

4. Tạo ra một số chữ Nôm có cấu tạo chồng chéo

Do hiện tượng ngữ âm biến đổi theo thời gian, nên sau một thời gian nhất định có những mã chữ không thể ghi đúng âm đọc của người đương thời nữa, vì vậy đã xuất hiện một hiện tượng chua âm mới. Thí dụ như phụ âm m ghi từ Hán Việt đời Tần Hán, sang đến đời Đường Tống đã chuyển thành phụ âm v, nên các mã chữ (vũ), (vũ), (vụ), không thể ghi được các từ múa, mưa, mùa nữa, nên người viết đã chua thêm các âm mỗ, mi, mậu.

múa (vũ + mỗ)

mưa (vũ + mi)

mùa (vụ + mậu)

Song hiện tượng này đã bị lạm dụng, nhiều mã chữ bản thân nó đã chỉ đầy đủ nội dung khái niệm của từ nó ghi, hoặc đã cho một âm đọc gần đúng, việc đưa thêm vào một bộ phận chỉ nghĩa mới hoặc bộ phận chỉ âm mới chỉ có tác dụng là mách bảo người đọc loại trừ khả năng đọc theo âm Hán Việt, hoặc ghi đúng âm của từ. Nhưng mã chữ thì lại phức tạp lên rất nhiều, người ta như có cảm giác rằng lợi bất cập hại.

4. 1. Đưa thêm phần chỉ nghĩa.

Phần chỉ nghĩa này thường là bộ thủ hoặc chữ Hán chỉ cùng nội dung với phần chỉ âm. Đây thường là chữ Nôm có niên đại ra đời muộn. Thí dụ:

- Mã chữ đời (thế + đại), bộ phận chỉ âm đại cũng chỉ cùng nội dung khái niệm như phần chỉ nghĩa thế.

- Mã chữ “báu” (ngọc + bảo), bộ phận chỉ âm bảo cũng đã chỉ những vật quý giá giống như bộ phận chỉ nghĩa ngọc.

- Mã chữ than (hỏa + thán), bản thân bộ phận chỉ âm thán, đã có bộ hỏa rồi, nhưng người viết vẫn đưa thêm bộ phận chỉ nghĩa hỏa nữa vào.

- Mã xưa (cổ + sơ), bộ phận sơ cũng chứa đựng nội dung ban đầu, khởi thủy, cổ xưa như ở bộ phận chỉ nghĩa cổ.

4. 2. Chua thêm âm đọc mới.

Nếu như không chua thêm âm đọc mới thì bản thân mã chữ cũng tồn tại được. Nói cách khác là riêng “phần chỉ nghĩa” của mã chữ đã cho một âm đọc gần đúng, ít gây lầm lẫn. Thí dụ:

- Mã chữ quan (quán + quan), ghi từ quan (tiền), bản thân bộ phận quán cũng đủ để đọc là quan rồi.

- Mã chữ từ (tự + từ), bộ phận tự vừa chỉ nghĩa vừa chỉ âm, trong bất kể văn cảnh nào trong văn Nôm, bản thân nó đã đủ để đọc là từ mà không sợ lầm lẫn.

- Mã chữ thỏ (thố + thỏ), bộ phận thố chỉ nghĩa con thỏ, cũng đủ khả năng ghi âm thỏ.

Chua thêm âm đọc mới, đưa thêm một bộ phận chỉ nghĩa cũng đều nhằm mục đích giới hạn cho mã chữ Nôm một âm đọc đúng tránh gây lầm lẫn. Song đối với những mã chữ bản thân đã đủ điều kiện tồn tại, không cần thiết phải đưa thêm vào thành phần mới mà cứ đưa vào thì chỉ làm cho cấu tạo của mã chữ phiền phức nặng nề thêm, có khi còn khó lý giải nữa. Thí dụ:

- Mã chữ tro (hỏa + chu + dấu nháy)

Đường đài bỗng hóa bụi tro

Lăng viên chúa ngụy gần đò Chương giang (Đường thi tuyệt cú)

Bộ phận chu dùng để ghi âm đọc tro, bộ hỏa dùng để chỉ nghĩa. Chỉ hai bộ phận này hợp lại đã ghi được âm tro, người đọc khó có thể đọc lầm thành âm khác nữa. Nhưng ở đây người viết lại thêm dấu nháy. Chúng ta đã biết rằng dấu nháy chỉ có tác dụng mách bảo người đọc đừng đọc theo âm Hán Việt của mã chữ Hán mượn ghi từ Nôm. Song ở đây đã là mã chữ Nôm một trăm phần trăm (gồm bộ phận chỉ âm và bộ phận chỉ ý) thì việc đưa dấu nháy vào là không cần thiết, vì không có nó người ta đã phải đọc khác âm Hán Việt rồi, đành rằng loại chữ Nôm cấu tạo theo kiểu ghép âm ý cũng có khi đọc đúng âm Hán Việt của phần ghi âm, nhưng trường hợp này rất hiếm.

Trên đây là tìm hiểu những chữ Nôm có cấu tạo khác thường, cùng có thể có những cách lý giải khác về các trường hợp này, ví dụ các chữ đuổi , trải có thể hiểu là ghép hai thành tố cùng biểu thị ý nghĩa, giống như cách hội ý trong chữ Hán. Dù phân tích theo cách nào, chúng ta cũng nên biết trong cấu trúc chữ Nôm còn có nhiều chữ được tạo ra không giống với quy cách chung. Nhận biết được điều này sẽ giúp cho chúng ta nhanh chóng tìm ra âm đọc của chữ, để có thể đọc đúng, hiểu đúng văn bản của người xưa.

Chú thích:

(1) Ở đây chúng tôi chỉ nêu lên một số sai lầm có tính chất đặc thù, còn các loại nguyên nhân khác giống như văn bản khác, thì tạm thời chưa đề cập đến.

(2) Ở mã trai, ngoài việc máy móc dùng bộ nữ như ở mã gái, bộ phận nam của mã chữ cũng có vấn đề, đây có thể là do hiện tượng lầm lẫn giữa âm đọc và nghĩa của chữ Hán, phần dưới chúng tôi sẽ bàn đến kỹ hơn.

(3) Phần này cũng có thể lý giải là do nhầm giữa âm đọc và nghĩa của chữ Hán dùng làm phần chỉ âm trong chữ Nôm. Song chúng tôi thấy chúng cũng hay dùng làm phần chỉ nghĩa, và nhất là thấy có cả hai mã chữ ghi cùng một khái niệm đó song song tồn tại, nên xếp thêm vào loại này.

Tài liệu tham khảo:

1. Đào Duy Anh: Chữ Nôm, nguồn gốc cấu tạo và diễn biến, Nxb. KHXH, H. 1975.

2. Lê Văn Quán: Nghiên cứu về chữ Nôm, Nxb. KHXH, H. 1981.

3. Nguyễn Tài Cẩn: Một số vấn đề về chữ Nôm, Nxb. Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1985.

4. Trần Xuân Ngọc Lan: Chỉ nam ngọc âm giải nghĩa, Nxb. KHXH, H. 1985.

5. Nguyễn Ngọc San: Thử tìm hiểu mô hình hình thanh trong cấu trúc chữ Nôm, Tạp chí Hán Nôm, số 1/1986.

6. Kiều Thu Hoạch: Truyện Nôm - Nguồn gốc và bản chất thể loại, Nxb. KHXH, H. 1993.

7. Hoàng Thị Ngọ: Chữ Nôm và tiếng Việt qua văn bản Phật thuyết đại báo phụ mẫu ân trọng kinh, Nxb. KHXH, H. 1998.

8. Lã Minh Hằng: Các phương thức biểu nghĩa trong cấu trúc chữ Nôm Việt, Nxb. KHXH, H. 2004.

9. Nguyễn Thị Lâm: Chữ Nôm và tiếng Việt qua văn bản Thiên Nam ngữ lục, Nxb. KHXH, H. 2006.

10. Từ điển tiếng Việt, Nxb. KHXH, H. 1980.

11. Di sản Hán Nôm Việt Nam - Thư mục đề yếu, Nxb. KHXH, H. 1993.

12. Lý hạng ca dao, VNv.303.

13. Đường thi trích dịch, VNv.156.

14. Hữu ké truyện, AB.72.

15. Hiếu kinh lập bài, AB.266.

16. Nhân sinh tối bảo thi, A.1560.

17. Thi kinh giải âm, AB.149.

18. Thiên Nam ngữ lục, AB.478./.

(Tạp chí Hán Nôm, Sô 4 (77) 2006; Tr.22-32)