Quốc Tế Ngữ – Wikipedia Tiếng Việt

Quốc tế ngữ
Esperanto
Sử dụng tại	115 nước
Khu vực	Tây Âu, Bắc Mỹ và châu Đại Dương
Tổng số người nói	2000 (1996)[1]2 triệu
Hạng	Ngôn ngữ nhân tạo:
Thể loại (mục đích)	Quốc tế ngữ
Địa vị chính thức
Quy định bởi	Akademio de Esperanto
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	eo
ISO 639-2	epo
ISO 639-3	epo

Quốc tế ngữ hay Esperanto (/ˌɛspəˈrɑːntoʊ, -ˈræn-/) [2][3] là ngôn ngữ phụ trợ quốc tế được xây dựng và được sử dụng rộng rãi nhất. Bác sĩ nhãn khoa người Ba Lan LL Zamenhof đã tạo ra ngôn ngữ này vào năm 1887, khi ông xuất bản một cuốn sách chi tiết về ngôn ngữ Quốc tế, Unua Libro ("Cuốn sách đầu tiên"), với bút danh là "Tiến sĩ Esperanto". Từ esperanto dịch sang tiếng Anh/Việt là "một người đang hy vọng".[4]

Mục tiêu của bác sĩ Zamenhof là tạo ra một ngôn ngữ dễ dàng và linh hoạt, hoạt động như một ngôn ngữ thứ hai phổ quát để thúc đẩy hòa bình thế giới và hiểu biết quốc tế, và xây dựng một cộng đồng người nói, vì ông tin rằng người ta không thể có ngôn ngữ mà không có một cộng đồng như vậy.[5]

Tiêu đề ban đầu của ông cho ngôn ngữ chỉ đơn giản là "Ngôn ngữ quốc tế" (lingvo internacia), nhưng những người sử dụng ngôn ngữ đầu tiên đã yêu thích cái tên Esperanto và bắt đầu sử dụng nó làm tên cho ngôn ngữ chỉ sau hai năm sau khi ngôn ngữ được tạo ra; cái tên này nhanh chóng nổi tiếng và bắt đầu được sử dụng làm tên cho Quốc tế ngữ kể từ đó.[6]

Năm 1905, bác sĩ Zamenhof đã xuất bản cuốn Fundamento de Esperanto như một hướng dẫn rõ ràng về ngôn ngữ này. Vào cuối năm đó, ông đã tổ chức Đại hội Esperanto thế giới đầu tiên, một hội nghị thường niên diễn ra tại Boulogne-sur-Mer, Pháp. Đại hội đầu tiên đã phê chuẩn Tuyên bố Boulogne, nơi thiết lập một số tiền đề nền tảng cho phong trào Esperanto; một trong những tuyên bố của mình là Fundamento de Esperanto là cơ quan bắt buộc duy nhất đối với ngôn ngữ; một điều nữa là phong trào Esperanto chỉ là một phong trào ngôn ngữ và không có nghĩa nào có thể được gán cho nó. Zamenhof cũng đề xuất với đại hội đầu tiên rằng một cơ quan độc lập của các học giả ngôn ngữ sẽ quản lý sự phát triển của Esperanto trong tương lai, báo trước sự thành lập của Akademio de Esperanto (một phần được mô phỏng theo Académie française), được thành lập ngay sau đó. Kể từ năm 1905, đại hội đã được tổ chức ở một quốc gia khác nhau hàng năm, ngoại trừ những năm đó trong Thế chiến. Năm 1908, một nhóm các loa trẻ Esperanto do Thụy Sĩ Hector Hodler thành lập Hiệp hội Quốc tế ngữ Toàn cầu nhằm cung cấp một tổ chức trung ương cho cộng đồng Esperanto toàn cầu.

Esperanto phát triển trong suốt thế kỷ 20, cả về ngôn ngữ và cộng đồng ngôn ngữ. Mặc dù các diễn giả phải đối mặt với sự khủng bố trong các chế độ như Đức Quốc xã và Liên Xô dưới thời Stalin,[7] những người nói Esperanto vẫn tiếp tục thành lập các tổ chức và xuất bản các ấn phẩm định kỳ phù hợp với các khu vực và lợi ích cụ thể. Năm 1954, Liên Hợp Quốc đã cấp hỗ trợ chính thức cho Esperanto như một ngôn ngữ phụ trợ quốc tế trong Nghị quyết Montevideo.[8] Một số nhà văn đã đóng góp cho sự phát triển của văn học Esperanto, bao gồm William Auld, người đã nhận được đề cử đầu tiên cho giải thưởng Nobel Văn học cho một tác phẩm văn học bằng tiếng Esperanto năm 1999, tiếp theo là hai, vào năm 2004 và 2006. Những người viết bằng Esperanto cũng được đại diện chính thức trong PEN International, hiệp hội các nhà văn trên toàn thế giới, thông qua Esperanto PEN Centro.[9]

Sự phát triển của Esperanto đã tiếp tục không dừng lại trong thế kỷ 21. Sự ra đời của Internet đã có tác động đáng kể đến ngôn ngữ, khi việc học nó ngày càng trở nên dễ tiếp cận trên các nền tảng như Dunno và khi các diễn giả ngày càng kết nối mạng trên các nền tảng như Amikumu.[10] Với khoảng hai triệu người nói ngôn ngữ này, một phần nhỏ trong số họ thậm chí là người bản ngữ, đó là ngôn ngữ được xây dựng được dùng rộng rãi nhất trên thế giới. Mặc dù không có quốc gia nào chấp nhận Esperanto chính thức, [Note 1] Esperantujo là tên được đặt cho bộ sưu tập các địa điểm được nói và ngôn ngữ được sử dụng rộng rãi trong du lịch thế giới, thư tín, trao đổi văn hóa, hội nghị, văn học, ngôn ngữ, truyền hình và đài phát thanh.[11] Một số người đã chọn học Esperanto vì sự giúp đỡ có mục đích trong việc tiếp thu ngôn ngữ thứ ba, như tiếng Latin.

Trong khi nhiều người ủng hộ mình tiếp tục hy vọng cho ngày hôm đó Esperanto trở nên chính thức công nhận là ngôn ngữ phụ trợ quốc tế, một số lượng ngày càng tăng đã ngừng tập trung vào mục tiêu này và thay vào đó xem cộng đồng Esperanto như là một " ngôn ngữ thiểu số mang tính quốc tịch tha hương" dựa trên việc tự do lập hội, với một nền văn hóa xứng đáng được bảo tồn, chỉ dựa trên giá trị riêng của nó.

Khởi nguồn

[sửa | sửa mã nguồn]

Quốc tế Ngữ được sáng tạo bởi một học giả Ba Lan, Ludwik Lejzer Zamenhof trong khoảng 1872 tới 1885 tại Warszawa. Ludwik Lejzer Zamenhof am hiểu nhiều tiếng châu Âu, nhưng ông không hiểu nhiều về châu Á cũng như các ngôn ngữ của châu lục này. Vào thời điểm Quốc tế ngữ được sáng chế, ngôn ngữ này được kì vọng sẽ là ngôn ngữ phổ thông, được sử dụng trong mọi sinh hoạt hàng ngày của nhân dân toàn thế giới.

Thực trạng

[sửa | sửa mã nguồn]

Sau hơn 100 năm hình thành và phát triển, tại thời điểm điều tra năm 1996, số người sử dụng Quốc tế ngữ như thứ tiếng mẹ đẻ chỉ là khoảng từ 200 cho tới 2.000 người. Có khoảng 2 triệu người khác trải khắp 115 quốc gia và vùng lãnh thổ sử dụng ngôn ngữ này như ngôn ngữ thứ hai của mình.

Từ vài thập kỷ nay, quốc tế ngữ được sử dụng để dịch những cuốn Kinh thánh. Những người được giáo hội Công giáo La Mã dịch Kinh thánh sang Quốc tế ngữ, thường là những nhân vật có tiếng với người dân trong vùng. Một vài trong số họ cũng chính là những người có công hoàn thiện Quốc tế ngữ, giúp nó trở nên logic hơn trước.

Đặc điểm

[sửa | sửa mã nguồn]

Về đặc trưng và cấu tạo ngôn ngữ, Quốc tế ngữ tập hợp nhiều điểm ưu việt của các ngôn ngữ châu Âu:

• Có từ sở hữu, từ quan hệ đứng sau danh từ
• Mạo từ, tính từ, từ chỉ số lượng đứng trước danh từ
• Vấn đề hỏi đáp đứng đầu tiên trong một câu ngữ pháp
• Từ chỉ nguyên nhân sẽ được hình thành khi được nối với một tiếp vĩ ngữ duy nhất là "-ig"
• Có sự chia cách thức, nhưng chỉ có hai cách thức là tặng cách và đối cách, và mỗi cách cũng chỉ có một biến âm, đối với tặng cách là tiếp vĩ ngữ "-n" và đối với đối cách là tiếp vĩ ngữ "-al". Việc chỉ có tiếp vĩ ngữ (chứ không có tiếp đầu ngữ) là bởi lập luận của Zamenhof rằng khi biến âm đứng ở cuối từ người nghe và cả người đọc đều có khả năng hiểu và diễn đạt nhanh hơn; do trước khi nói thì người nói không phải nghĩ nhiều, kết cấu từ sẽ hoàn thành ngay sau khi anh ta thêm tiếp vĩ ngữ như một thói quen; người nghe có điều kiện để không bị "đánh lừa" bởi những tiếp đầu ngữ, mà sẽ được tiếp xúc ngay lập tức với những từ chỉ tính chất, hành vi, hiện tượng, tình cảm... vốn là nội dung và bản chất của câu nói
• Phần phụ tố được dùng để chỉ thời, như vậy người học chỉ cần thêm một vài phụ tố nhất định và đơn giản là có thể chia thời và hành văn đúng ngữ pháp, chứ không như cả ba ngôn ngữ phổ biến nhất của thời đại Zamenhof là tiếng Pháp, tiếng Đức và tiếng Anh đều bao gồm quá nhiều sự bất quy tắc trong việc chia thời cho từ ngữ;
• Từ bị động khi kết hợp với "esti" sẽ trở thành phân từ bị động (động tính từ bị động)
• Phần lớn từ vựng, dù bắt nguồn từ thứ tiếng nào (tiếng Hy Lạp, tiếng Latin hay tiếng khác), đa phần đều được chuyển sang những âm mới đơn giản và dễ đọc, dễ nhớ hơn

Một số mẫu câu

[sửa | sửa mã nguồn]

Dưới đây là các từ và một số mẫu câu trong Quốc tế ngữ cùng với phiên âm IPA:

Tiếng Việt	Tiếng Anh	Tiếng Pháp	Quốc tế ngữ	IPA
Xin chào	Hello	Salut	Saluton	[sa.ˈlu.ton]
Vâng/Có	Yes	Oui	Jes	[ˈjes]
Không	No	Non	Ne	[ˈne]
Chào buổi sáng	Good morning	Bonjour	Bonan matenon	[ˈbo.nan ma.ˈte.non]
Chào buổi tối	Good evening	Bonsoir	Bonan vesperon	[ˈbo.nan ves.ˈpe.ron]
Chúc ngủ ngon	Good night	Bonne nuit	Bonan nokton	[ˈbo.nan ˈnok.ton]
Tạm biệt	Goodbye	Au revoir	Ĝis revido	[dʒis re.ˈvi.do]
Tên bạn là gì?	What is your name?	Comment tu t'appelles ?	Kiel vi nomiĝas?	[ˈki.el vi no.ˈmi.dʒas]
Tên tôi là John	My name is John	Je m'appelle John	Mi nomiĝas Johano	[mi no.ˈmi.dʒas jo.ˈha.no]
Bạn có khỏe không?	How are you?	Comment allez-vous ?	Kiel vi fartas?	[ˈki.el vi ˈfar.tas]
Bạn có biết nói Quốc tế ngữ không?	Can you speak Esperanto?	Parlez-vous espéranto ?	Ĉu vi parolas Esperanton?	[ˈtʃu vi pa.ˈro.las es.pe.ˈran.ton]
Tôi không hiểu bạn	I don't understand you	Je ne te comprends pas	Mi ne komprenas vin	[mi ˈne kom.ˈpre.nas vin]
Tốt thôi	All right	Bien	Bone	[ˈbo.ne]
Đồng ý/Tốt	Okay	D'accord	Ĝuste	[ˈdʒus.te]
Cảm ơn	Thank you	Merci	Dankon	[ˈdan.kon]
Không có gì	You're welcome	De rien	Nedankinde	[ˌne.dan.ˈkin.de]
Vui lòng/Làm ơn	Please	S'il vous plaît	Bonvolu	[bon.ˈvo.lu]
Chúc sức khỏe	Good health	À vos souhaits	Sanon!	[ˈsa.non]
Chúc mừng	Congratulations	Félicitations	Gratulon	[ɡra.ˈtu.lon]
Tôi yêu bạn	I love you	Je t'aime	Mi amas vin	[mi ˈa.mas vin]
Cho một ly bia	One beer, please	Une bière, s'il vous plaît	Unu bieron, mi petas	[ˈu.nu bi.ˈe.ron, mi ˈpe.tas]
Cái gì đó?	What is that?	Qu'est-ce que c'est ?	Kio estas tio?	[ˈki.o ˈes.tas ˈti.o]
Đó là con chó	That is a dog	C'est un chien	Tio estas hundo	[ˈti.o ˈes.tas ˈhun.do]
Hoà bình	Peace!	Paix !	Pacon!	[ˈpa.tson]

Xem thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Ngữ hệ
• Hệ ngôn ngữ Ấn-Âu
• Nhóm ngôn ngữ German
• Nhóm ngôn ngữ gốc Slav
• Nhóm ngôn ngữ Rôman

Đọc thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Emily van Someren. Republication of the thesis 'The EU Language Regime, Lingual and Translational Problems'.
• Ludovikologia dokumentaro I Tokyo: Ludovikito, 1991. Facsimile reprints of the Unua Libro in Russian, Polish, French, German, English and Swedish, with the earliest Esperanto dictionaries for those languages.
• Fundamento de Esperanto Lưu trữ 2003-12-11 tại Wayback Machine. HTML reprint of 1905 Fundamento, from the Academy of Esperanto.
• Auld, William. La Fenomeno Esperanto ("The Esperanto Phenomenon"). Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1988.
• Butler, Montagu C. Step by Step in Esperanto. ELNA 1965/1991. ISBN 0-939785-01-3.
• DeSoto, Clinton (1936). 200 Meters and Down. West Hartford, Connecticut, USA: American Radio Relay League, p. 92.
• Crystal, Professor David, article "Esperanto" in The New Penguin Encyclopedia, Penguin Books, 2002.
• ditto, How Language Works (pages 424-5), Penguin Books, 2006. ISBN 978-0-14-101552-1.
• Everson, Michael. The Alphabets of Europe: EsperantoPDF (25.4 KB). Evertype, 2001.
• Forster, Peter G. The Esperanto Movement. The Hague: Mouton Publishers, 1982. ISBN 90-279-3399-5.
• Gledhill, Christopher. The Grammar of Esperanto: A Corpus-Based Description. Second edition. Lincom Europa, 2000. ISBN 3-89586-961-9.[1] Lưu trữ 2011-07-19 tại Wayback Machine
• Harlow, Don. The Esperanto Book Lưu trữ 2007-02-02 tại Wayback Machine. Self-published on the web (1995–96).
• Wells, John. Lingvistikaj aspektoj de Esperanto ("Linguistic aspects of Esperanto"). Second edition. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1989.
• Zamenhof, Ludovic Lazarus, Dr. Esperanto's International Language: Introduction & Complete Grammar The original 1887 Unua Libro, English translation by Richard H. Geoghegan; HTML online version 2006. Print edition (2007) also available from ELNA or UEA.

Ghi chú

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Except the 3,5 km2 (1,4 dặm vuông Anh) condominium Neutral Moresnet, which existed from 1816 to 1920 as a disputed territory; but that “country” didn't itself gain international recognition.

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

1. ^ Ethnologue report for language code:epo
2. ^ , ISBN 3-12-539683-2 |title= trống hay bị thiếu (trợ giúp)
3. ^ , ISBN 978-1-4058-8118-0 |title= trống hay bị thiếu (trợ giúp)
4. ^ “Doktoro Esperanto, Ludwik Lejzer Zamenhof”. Global Britannica.com. Encyclopædia Britannica Inc.
5. ^ Deborah Yaffe, A language for idealists, Princeton Alumni Weekly, ngày 11 tháng 6 năm 2017. Truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2019.
6. ^ SchorLỗi harv: không có mục tiêu: CITEREFSchor (trợ giúp)
7. ^ Sutton, Geoffrey (2008). Concise Encyclopedia of the Original Literature of Esperanto, 1887–2007. Mondial. ISBN 978-1-59569-090-6. "Hitler specifically attacked Esperanto as a threat in a speech in Munich (1922) and in Mein Kampf itself (1925). The Nazi Minister for Education banned the teaching of Esperanto on ngày 17 tháng 5 năm 1935 ... all Esperantists were essentially enemies of the state – serving, through their language, Jewish-internationalist aims" (pages 161–162)
8. ^ “Records of the General Conference, Eighth Session, Montevideo 1954; Resolutions” (PDF). UNESDOC Database. UNESCO.
9. ^ “PEN International – Esperanto Centre”. pen-international.org. Truy cập ngày 6 tháng 10 năm 2017.
10. ^ Salisbury, Josh. “'Saluton!': the surprise return of Esperanto”. The Guardian. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2018.
11. ^ “Esperanta Civito – Pakto”. esperantio.net.

Đọc thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

• Tim Morley (13 tháng 8 năm 2012). “Learn Esperanto first: Why Elementary Schools Should Teach Esperanto” (TEDxGranta TED Talk Video with Closed Captions) (bằng tiếng Anh).
• Emily van Someren. Republication of the thesis 'The EU Language Regime, Lingual and Translational Problems'.
• Ludovikologia dokumentaro I Tokyo: Ludovikito, 1991. Facsimile reprints of the Unua Libro in Russian, Polish, French, German, English and Swedish, with the earliest Esperanto dictionaries for those languages.
• Fundamento de Esperanto. HTML reprint of 1905 Fundamento, from the Academy of Esperanto.
• Esperanto Lessons. Including the alphabet, adjectives, nouns, plural, gender, numbers, phrases, grammar, vocabulary, verbs, exam, audio, and translation.
• Ross Perlin, "Nostalgia for World Culture: A New History of Esperanto",review of "Bridge of Words" by Esther Schor
• Auld, William. La Fenomeno Esperanto ("The Esperanto Phenomenon"). Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1988.
• Butler, Montagu C. Step by Step in Esperanto. ELNA 1965/1991. ISBN 0-939785-01-3.
• DeSoto, Clinton (1936). 200 Meters and Down. West Hartford, Connecticut, US: American Radio Relay League, p. 92.
• Crystal, David, article "Esperanto" in The New Penguin Encyclopedia, Penguin Books, 2002.
• Crystal, David, How Language Works (pages 424–5), Penguin Books, 2006. ISBN 978-0-14-101552-1.
• Everson, Michael. “The Alphabets of Europe: Esperanto” (PDF). (25.4 KB). Evertype, 2001.
• Forster, Peter G. The Esperanto Movement. The Hague: Mouton Publishers, 1982. ISBN 90-279-3399-5.
• Garvia, Roberto. Esperanto and Its Rivals: The Struggle for an International Language. University of Pennsylvania Press, 2015. ISBN 0812291271.
• Gledhill, Christopher. The Grammar of Esperanto: A Corpus-Based Description. Second edition. Lincom Europa, 2000. ISBN 3-89586-961-9.
• Harlow, Don. The Esperanto Book. Self-published on the web (1995–96).
• Okrent, Arika. In the Land of Invented Languages.
• Wells, John. Lingvistikaj aspektoj de Esperanto ("Linguistic aspects of Esperanto"). Second edition. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1989.
• Zamenhof, Ludovic Lazarus, Dr. Esperanto's International Language: Introduction & Complete Grammar The original 1887 Unua Libro, English translation by Richard H. Geoghegan; HTML online version 2006. Print edition (2007) also available from ELNA or UEA.
• Patterson, Robert; Huff, Stanley M. (tháng 11 năm 1999), “The Decline and Fall of Esperanto”, Journal of the American Medical Informatics Association, 6 (6): 444–446, doi:10.1136/jamia.1999.0060444, ISSN 1067-5027, PMC 61387, PMID 10579602
• Esperanto at the Encyclopædia Britannica

Liên kết ngoài

[sửa | sửa mã nguồn] Tra Esperanto trong từ điển mở tiếng Việt Wiktionary Có sẵn phiên bản Tiếng Quốc Tế Ngữ của Wikipedia, bách khoa toàn thư mở

Wiktionary có sẵn các định nghĩa trong: Quốc tế ngữ

Tìm hiểu thêm vềQuốc tế ngữtại các dự án liên quan
	Từ điển từ Wiktionary
	Tập tin phương tiện từ Commons
	Tin tức từ Wikinews
	Danh ngôn từ Wikiquote
	Văn kiện từ Wikisource
	Tủ sách giáo khoa từ Wikibooks
	Tài nguyên học tập từ Wikiversity

• Esperanto a, b, c[liên kết hỏng]
• Hội Quốc tế ngữ Việt Nam Lưu trữ 2010-04-28 tại Wayback Machine - Website chính thức của Hội Quốc tế ngữ Việt Nam (VEA)
• China Interreta Informa Centro - cổng chính thức của Trung Hoa về Esperanto
• (mul) Esperantomondo Lưu trữ 2017-09-12 tại Wayback Machine - diễn đàn Esperanto
• [2]
• Learn Not to Speak Esperanto Lưu trữ 2005-10-30 tại Wayback Machine by Justin B. Rye
• Is Esperanto's Vocabulary Bloated? Lưu trữ 2012-07-16 tại Wayback Machine
• Ĝangalo - La mondo en Esperanto Lưu trữ 2016-04-02 tại Wayback Machine - Cổng về Esperanto
• Từ điển Esperanto- Tiếng Việt
• UEA.org the World Esperanto Association
• Esperanto books at Project Gutenberg Lưu trữ 2008-08-21 tại Wayback Machine
• Esperanto trên DMOZ
• The Amazing Story of how Esperanto came to be Lưu trữ 2012-01-01 tại Wayback Machine by The New Republic

Trò chơi

• Ĉi Tie Nun
• Esperanto Picture Books for Children[liên kết hỏng]