Thời Dã Man - Nguồn Gốc Của Gia đình

F. Engels Nguồn gốc của gia đình

I NHỮNG GIAI ĐOẠN TIỀN SỬ CỦA VĂN MINH

Morgan l� người đầu ti�n, với kiến thức uy�n th�m, đ� nỗ lực đưa ra một trật tự x�c định về lịch sử nguy�n thủy của lo�i người; chừng n�o chưa c� th�m những t�i liệu mới, khiến việc sửa đổi trở n�n cần thiết, th� c�ch ph�n chia của �ng - kh�ng nghi ngờ g� - vẫn c�n nguy�n gi� trị. Trong ba thời đại ch�nh - m�ng muội, d� man v� văn minh - th� dĩ nhi�n Morgan chỉ quan t�m tới hai c�i đầu, v� bước qu� độ sang c�i thứ ba. �ng chia hai c�i đầu th�nh c�c giai đoạn thấp, giữa v� cao; t�y theo những bước tiến đ� c� được trong việc sản xuất lương thực (hay sản xuất tư liệu sinh hoạt n�i chung), v� như �ng n�i:

“Sự khéo léo của con người về mặt đó quyết định trình độ thống trị tự nhiên của họ. Có thể nói là chỉ con người mới đạt tới mức hoàn toàn làm chủ được việc sản xuất lương thực. Những thời đại lớn trong sự phát triển của loài người rất có thể đều ít nhiều gắn liền với việc mở rộng nguồn sinh sống”1

Gia đ�nh cũng ph�t triển song song với n�, nhưng c�c dấu hiệu đặc trưng để ph�n định thời k� th� kh�ng c� được.

I. Thời mông muội

1. Giai đoạn thấp. Thời thơ ấu của lo�i người. Con người thời đ� vẫn sống trong m�i trường ban đầu của m�nh, l� những khu rừng nhiệt đới hay cận nhiệt đới; họ sống tr�n c�y, �t nhất cũng l� một bộ phận, phải thế th� mới sống s�t được, khi m� c�c lo�i th� dữ lớn vẫn c�n. Họ ăn c�c thứ quả, vỏ v� củ. Tiếng n�i c� �m tiết ph�t triển l� kết quả chủ yếu của thời k� n�y. Tất cả c�c d�n m� lịch sử từng biết tới đều kh�ng c�n ở cấp độ nguy�n thủy đ� nữa. Thời k� ấy c� thể k�o d�i h�ng ngh�n năm, nhưng ta vẫn kh�ng c� bằng chứng trực tiếp n�o về sự tồn tại của n�; nhưng một khi đ� thừa nhận l� con người tiến h�a từ giới động vật, th� nhất thiết phải thừa nhận trạng th�i qu� độ đ�. 2. Giai đoạn giữa. Bắt đầu với việc d�ng c� (t�m, cua, ... v� c�c lo�i thủy sinh n�i chung) l�m thức ăn, v� việc sử dụng lửa. Hai việc n�y đi đ�i với nhau, v� chỉ c� d�ng lửa th� c� mới trở n�n ăn được. Nhờ nguồn thức ăn mới đ�, con người đ� hết phụ thuộc v�o kh� hậu v� địa phương; ngay ở thời m�ng muội, họ cũng c� thể tỏa đi gần như khắp nơi tr�n mặt đất, dọc theo bờ s�ng bờ biển. Chứng t�ch của những cuộc di cư đ� l� những c�ng cụ đ� - c�n th� sơ v� chưa được m�i sắc, c� ở đầu thời đồ đ� cũ - được t�m thấy rải r�c tr�n c�c lục địa. Việc di cư tới c�c v�ng mới, việc kh�ng ngừng ph�t triển �c s�ng tạo, việc l�m ra lửa nhờ cọ x�t; đều đ� gi�p con người t�m ra c�c nguồn thức ăn mới: c�c loại củ c� chất bột, nướng trong tro n�ng hoặc trong c�c l� đ�o dưới đất. Nhờ việc ph�t minh ra c�c vũ kh� đầu ti�n l� gậy v� gi�o đ�, n�n đ�i khi cũng c� cả thịt th� rừng. Nhưng c�c bộ lạc sống hoàn toàn bằng săn bắt, như c�c s�ch từng n�i tới, th� kh�ng bao giờ c�; v� kết quả của săn bắt l� rất bấp b�nh. V� kh�ng thường xuy�n đảm bảo được nguồn thức ăn, n�n việc ăn thịt người h�nh như đ� ph�t sinh ở giai đoạn n�y, v� c�n được duy tr� rất l�u. C�c d�n bản xứ ở Australia v� nhiều d�n ở Polynesia vẫn đang ở trong giai đoạn giữa của thời m�ng muội. 3. Giai đoạn cao. Bắt đầu với việc ph�t minh ra cung t�n, v� đ� m� thịt th� rừng ch�nh thức trở th�nh một nguồn thức ăn, v� săn bắn trở th�nh một c�ng việc thường ng�y. Cung t�n hồi đ� đ� l� một c�ng cụ rất phức tạp, việc ph�t minh ra n� cho thấy con người, qua thời gian, đ� t�ch lũy được rất nhiều kinh nghiệm v� tăng cường tr� th�ng minh; v� thế, cũng đ� biết tới nhiều ph�t minh kh�c. Tr�n thực tế, ta thấy rằng c�c d�n đ� biết l�m cung t�n nhưng chưa biết l�m đồ gốm (Morgan coi đ� l� bước chuyển l�n thời d� man) đều đ� bắt đầu định cư ở l�ng mạc, v� đ� phần n�o l�m chủ việc sản xuất tư liệu sinh hoạt; ta thấy chậu gỗ v� c�c dụng cụ từ gỗ, việc dệt vải - từ c�c thứ sợi lấy ở vỏ c�y - bằng tay (chưa c� khung cửi), c�c sợi đ� (hoặc l� sợi liễu gai) cũng d�ng để đan rổ, c�c c�ng cụ đ� đ� được m�i sắc (thuộc về thời đồ đ� mới). Với lửa v� c�y r�u đ�, việc l�m thuyền độc mộc đ� trở n�n phổ biến; c�c cột v� v�n (d�ng để dựng nh�) cũng được chế ra. Những bước tiến ấy, ta c� thể thấy ở người Indian ở T�y Bắc nước Mĩ; họ đ� biết tới cung t�n, nhưng chưa biết l�m đồ gốm. Cung t�n với thời m�ng muội l� thứ vũ kh� quyết định; cũng như thanh kiếm sắt với thời d� man, v� khẩu s�ng với thời văn minh.

II. Thời dã man

1. Giai đoạn thấp. Bắt đầu từ khi đồ gốm xuất hiện. C� thể chứng minh l� trong nhiều trường hợp, v� c� thể l� tất cả c�c trường hợp, những chiếc b�nh gốm đầu ti�n bắt nguồn từ việc tr�t đất s�t b�n ngo�i những chiếc b�nh l�m từ vỏ c�y, để ch�ng kh�ng bắt lửa. Theo c�ch đ�, người ta sớm nhận ra rằng chỉ đất s�t l� đủ, kh�ng cần c�i b�nh ban đầu l�m cốt nữa. Tới l�c n�y, ch�ng ta c� thể coi tiến tr�nh ph�t triển tr�n l� ph� hợp với mọi d�n tộc, ở một thời k� nhất định, kh�ng phụ thuộc v�o nơi họ sống. Nhưng khi thời d� man bắt đầu, ch�ng ta đ� đi tới giai đoạn m� sự kh�c biệt về điều kiện tự nhi�n giữa hai b�n cầu bắt đầu c� � nghĩa. Yếu tố đặc trưng của thời d� man l� việc thuần dưỡng, chăn nu�i c�c lo�i vật; v� việc trồng trọt c�c thứ c�y. Ở b�n cầu Đ�ng, tức l� thế giới cũ, c� hầu hết c�c lo�i động vật c� thể thuần dưỡng; v� tất cả c�c loại ngũ cốc c� thể trồng trọt, chỉ trừ một thứ. C�n ở b�n cầu T�y kh�ng c� một lo�i th� n�o c� thể thuần dưỡng, trừ đ� m� (llama), lo�i n�y lại chỉ c� ở một v�ng của Nam Mĩ th�i; v� cũng chỉ c� một loại ngũ cốc c� thể trồng trọt, d� c� thể coi l� loại tốt nhất, ấy l� ng�. V� những kh�c biệt về điều kiện tự nhi�n, n�n từ đ�y d�n cư tr�n hai b�n cầu ph�t triển theo những con đường kh�c nhau, v� những mốc d�ng để ph�n chia giai đoạn cũng kh�c nhau. 2. Giai đoạn giữa. Bắt đầu với việc thuần dưỡng gia s�c ở ph�a Đ�ng; c�n ở ph�a T�y l� việc trồng c�c giống c�y - nhờ c� nước tưới - để l�m thức ăn, v� việc d�ng gạch sống (adobe, loại gạch kh�ng được nung, chỉ được phơi ngo�i nắng) v� đ� để x�y nh�. Ch�ng ta bắt đầu từ ph�a T�y, v� chưa c� d�n n�o ở đ� vượt qua được giai đoạn n�y, trước khi người ch�u �u tới x�m lược. Khi t�m ra người Indian ở giai đoạn thấp của thời d� man (bao gồm mọi bộ lạc ở miền Đ�ng Mississippi), th� người ta thấy họ đ� biết trồng ng�, c� thể l� cả b�, dưa v� v�i thứ c�y kh�c; từ đ� thu được một lượng thực phẩm đ�ng kể. Họ sống trong những ng�i nh� gỗ, tại c�c l�ng c� h�ng r�o bao quanh. C�c bộ lạc ở miền T�y Bắc, nhất l� khu vực s�ng Columbia, vẫn ở giai đoạn cao của thời m�ng muội; kh�ng biết l�m đồ gốm, cũng kh�ng biết trồng c�y g� cả. Nhưng, khi người ch�u �u tới, người Indian ở New Mexico (gọi l� pueblo), người Mexico, c�c d�n ở Trung Mĩ v� người Peru đều đ� ở giai đoạn giữa của thời d� man. Họ sống trong c�c ng�i nh� x�y bằng gạch sống v� đ�, tr�ng giống c�c ph�o đ�i. Họ trồng ng� v� c�c thứ c�y kh�c - đ� l� nguồn thức ăn ch�nh - t�y theo địa phương v� kh� hậu, trong c�c khu vườn được tưới nước; họ thuần dưỡng v�i con vật: người Mexico nu�i g� t�y v� v�i loại gia cầm kh�c, người Peru nu�i đ� m�. Họ cũng biết l�m đồ kim loại, nhưng kh�ng phải đồ sắt; v� thế họ vẫn kh�ng thể bỏ được c�c vũ kh� v� c�ng cụ đ�. Cuộc x�m lược của thực d�n T�y Ban Nha đ� l�m gi�n đoạn mọi sự ph�t triển độc lập sau đ� của họ. Ở ph�a Đ�ng, như đ� n�i, giai đoạn n�y bắt đầu với việc thuần dưỡng c�c gia s�c để lấy sữa v� thịt, nhưng h�nh như rất l�u sau đ� họ mới biết trồng trọt. Việc thuần dưỡng, chăn nu�i v� sự h�nh th�nh c�c đ�n gia s�c kh� lớn đ� tạo ra sự kh�c biệt giữa người Arya v� Semite với những người d� man kh�c. Người Arya ch�u �u v� ch�u � gọi t�n c�c gia s�c giống nhau, nhưng hầu hết c�c thứ c�y trồng lại c� t�n gọi kh�c nhau. Sự xuất hiện c�c đ�n gia s�c đ� dẫn tới cuộc sống du mục ở những nơi ph� hợp cho việc đ�: với người Semite l� c�c đồng cỏ ở v�ng Lưỡng H�; với người Arya l� c�c đồng bằng ở Ấn Độ, hay ở ven c�c con s�ng như Oxus v� Jaxartes2, hoặc l� Don v� Dnepr. Việc thuần dưỡng động vật c� lẽ được thực hiện trước ti�n l� ở r�a của c�c v�ng đồng cỏ ấy. V� thế, với những thế hệ sau th� c�c bộ lạc du mục h�nh như đ� nảy sinh ở những nơi kh�ng chỉ kh�c hẳn nguồn cội của lo�i người; m� c�n gần như kh�ng thể ở được đối với những tổ ti�n của họ ở thời m�ng muội, v� với cả những người ở giai đoạn thấp của thời d� man. Nhưng một khi đ� quen với cuộc sống du mục tr�n c�c đồng cỏ ven s�ng, th� những người đ�, đang ở giai đoạn giữa của thời d� man, lại kh�ng bao giờ nghĩ tới việc vui l�ng trở lại những khu rừng m� tổ ti�n họ từng sống. Ngay cả khi bị đẩy về ph�a Bắc v� ph�a T�y, những người Arya v� Semite cũng kh�ng thể tiến v�o v�ng rừng rậm ở miền T�y ch�u � v� ch�u �u, cho đến khi họ c� thể chăn nu�i gia s�c - đặc biệt l� gi�p ch�ng qua được m�a đ�ng - tr�n c�c v�ng đất k�m thuận lợi đ�, nhờ trồng trọt ngũ cốc. Hẳn nhi�n l� ở c�c bộ lạc đ�, việc trồng ngũ cốc đ� ph�t sinh từ nhu cầu thức ăn cho gia s�c, v� về sau mới trở th�nh nguồn thức ăn quan trọng cho cả con người. V� c� rất nhiều thịt v� sữa l�m thức ăn, đặc biệt l� t�c dụng rất c� lợi của ch�ng đối với sự ph�t triển của trẻ em, n�n người Arya v� Semite đ� ph�t triển hơn những d�n kh�c. Thật thế, những người Indian ở New Mexico (hay pueblo, như ta đ� biết) - vốn gần như chỉ ăn rau, c� bộ n�o nhỏ hơn bộ n�o của những người Indian ở giai đoạn thấp của thời d� man - vốn ăn nhiều thịt v� c� hơn. D� sao th� việc ăn thịt người l�c n�y cũng mất dần đi, v� chỉ được duy tr� như một h�nh vi t�n gi�o hoặc ma thuật, m� hai c�i đ� th� cũng như nhau. 3. Giai đoạn cao. Bắt đầu bằng việc nấu quặng sắt, v� chuyển qua thời văn minh với việc t�m ra c�c chữ c�i, rồi sử dụng ch�ng để ghi lại c�c t�c phẩm văn học (như ở Lưỡng H�, tầm 3000 năm trước c�ng nguy�n). Chỉ diễn ra một c�ch độc lập ở b�n cầu Đ�ng, như ta đ� biết, giai đoạn n�y ghi nhận nhiều tiến bộ trong sản xuất hơn tất cả c�c giai đoạn trước đ�y cộng lại. Người Hi Lạp ở thời đại anh h�ng; c�c bộ lạc ở �, �t l�u trước khi La M� ra đời; người Germania thời Tacitus; người Norse thời Viking3; họ đều ở v�o giai đoạn n�y. Trước hết, lần đầu ti�n ta thấy chiếc lưỡi c�y sắt, do gia s�c k�o; việc trồng trọt tr�n c�c c�nh đồng rộng, tức l� nền nông nghiệp qui m� lớn, nhờ đ� m� được thực hiện; v� thế, một nguồn thức ăn gần như v� hạn - so với c�c điều kiện trước kia - đ� được tạo ra. N� dẫn tới việc ph�t quang đất rừng để trồng trọt v� chăn nu�i, m� những việc n�y cũng kh�ng thể l�m tr�n qui m� lớn nếu kh�ng c� r�u sắt v� mai sắt. D�n số cũng tăng nhanh, trở n�n đ�ng đ�c tr�n một khu vực nhỏ. Nửa triệu người khi đ� đ� đo�n kết lại dưới sự chỉ đạo từ trung ương, trước khi c� n�ng nghiệp; tức l� l�c đ� phải c� những t�nh thế rất đặc biệt, chưa từng xảy ra trước kia. Đỉnh cao của giai đoạn n�y được mi�u tả trong c�c t�c phẩm của Homer, nhất l� trong �Iliad�. C�c c�ng cụ sắt đ� rất ph�t triển, c�i bễ l� r�n, cối xay tay, b�n quay của thợ gốm, việc chế ra dầu ăn v� rượu vang, nghề kim kh� ph�t triển tới mức trở th�nh một nghệ thuật, xe ngựa chở h�ng v� chiến xa, việc đ�ng thuyền bằng cột v� v�n, bước đầu của nghệ thuật kiến tr�c, c�c th�nh phố c� th�nh lũy - với th�p canh v� lỗ ch�u mai - bao bọc, thi�n sử thi của Homer v� to�n bộ thần thoại; đ� l� c�c di sản ch�nh m� người Hi Lạp đem từ thời d� man sang thời văn minh. Khi so s�nh họ với người Germania, qua m� tả của Caesar v� Tacitus, l� những d�n đang ở buổi đầu của giai đoạn n�y; th� ch�ng ta sẽ thấy sản xuất đ� tiến bộ đến thế n�o ở giai đoạn cao của thời d� man. Bức ph�c họa về sự ph�t triển của nh�n loại, từ thời m�ng muội v� d� man tới bước đầu của thời văn minh, m� t�i vẽ ra theo � kiến của Morgan, c� kh� nhiều đặc trưng mới; hơn nữa ch�ng lại l� kh�ng thể tranh c�i được, v� đều được trực tiếp r�t ra từ qu� tr�nh sản xuất. Bức ph�c họa của t�i c� vẻ lờ mờ v� nhợt nhạt, nếu so với bức tranh sẽ hiện ra ở cuối chuyến đi của ch�ng ta; chỉ khi đ�, bước chuyển từ thời d� man sang thời văn minh mới ho�n to�n được đưa ra �nh s�ng, c�ng với những m�u thuẫn nổi bật của n�. B�y giờ, c� thể t�m tắt c�ch ph�n chia của Morgan như sau: Thời m�ng muội - con người chủ yếu chiếm hữu những sản vật tự nhi�n sẵn c�, những sản phẩm của họ phần lớn l� c�c c�ng cụ trợ gi�p cho việc chiếm hữu tr�n. Thời d� man - lo�i người đ� biết thuần dưỡng động vật v� trồng trọt, cũng như biết c�ch sản xuất ra c�c sản vật tự nhi�n bằng hoạt động của m�nh. Thời văn minh - con người biết đưa ng�y c�ng nhiều cải tiến v�o việc sản xuất, thời đại của c�ng nghiệp thực sự v� nghệ thuật.

Bổ sung đặc biệt cho chương I(Phỏng dịch theo “Editorial Footnotes” của bản tiếng Anh đăng trên marxists.org)

Phần n�y nhằm gi�p người đọc đ�nh gi� t�c phẩm n�y một c�ch c� ph� ph�n, nhất l� khi so s�nh với c�c bằng chứng khoa học mới; n� cũng cho thấy phương ph�p biện chứng của Engels đ� c� hiệu quả đến thế n�o: nhiều kết luận của Người đến nay vẫn c�n đ�ng. C�c chương sau sẽ kh�ng c� phần n�y, v� kh�ng cần thiết. Cũng cần n�i th�m: Engels tập trung hơn v�o c�c nền văn minh ở ch�u �u, v� Người thiếu tư liệu về c�c nền văn minh kh�c. 1) Ở năm 1880, c�c bằng chứng về giai đoạn thấp của thời m�ng muội l� hết sức �t ỏi, nhưng c�c kết luận của Engels (quan trọng nhất l� về tiếng n�i) đến nay vẫn ch�nh x�c. Trong suốt thế kỉ 20, c�c ph�t hiện mới, g�y chấn động của khảo cổ học, đ� mở rộng hiểu biết của ch�ng ta về giai đoạn n�y. C�c đặc trưng được m� tả trong nguy�n văn l� của giống người đầu ti�n: Australopithecus (�vượn phương Nam�), xuất hiện c�ch đ�y 5-6 triệu năm ở lục địa Phi, v� tuyệt chủng c�ch đ�y 90-160 vạn năm. Họ chủ yếu ăn c�c loại quả, củ, c� thể cả x�c động vật. Họ vẫn sống leo tr�o l� ch�nh, d� kh�ng chủ định như vậy. 2) Trong phần n�i về giai đoạn giữa của thời m�ng muội, Engels m� tả đời sống của lo�i homo erectus (�người đứng thẳng�), v� d� thiếu c�c bằng chứng về giai đoạn đ� ở thời của m�nh, Người lại đ�ng. Việc h�i lượm thức ăn chiếm ưu thế, ngo�i ra l� việc săn bắt động vật, lửa được d�ng phổ biến, v� quan trọng nhất: c�c hoạt động n�y cho ph�p con người di cư. C�ch đ�y 1 triệu năm, homo erectus rời lục địa Phi, định cư ở Trung Đ�ng (đ� ch�nh l� c�i n�i của nền văn minh sau n�y, v� kh�ng c� g� lạ khi coi đ� l� giao lộ vĩ đại tr�n con đường di cư của lo�i người); rồi t�ch ra, đi tới Nam �u v� Nam � (tiến l�n ph�a Bắc khi đ� l� kh�ng thể, v� Tr�i Đất đang trong kỉ băng h�). Tuy nhi�n, Engels đ� sai lầm ở hai điểm: thứ nhất, việc ăn thịt người khi đ� rất c� thể l� kh�ng c� (sự tồn tại của n� đến nay vẫn l� một c�u hỏi); thứ hai, những d�n ở Polynesia v� Australia kh�ng phải l� homo erectus, m� ch�nh l� homo sapiens (�người th�ng minh�, tức lo�i người ng�y nay). 3) Phần �giai đoạn cao của thời m�ng muội� ch�nh l� n�i về homo sapiens, xuất hiện c�ch đ�y 10 vạn năm, nhiều khả năng l� ở ch�u Phi (homo erectus được cho l� đ� tuyệt chủng tr�n to�n cầu, chỉ c� một nh�nh ở ch�u Phi l� sống s�t, v� homo sapiens nảy sinh từ đ�). 4) Dữ liệu của những năm 1880, về việc trồng trọt v� chăn nu�i của con người, đ� bị chứng minh l� c� phần kh�ng đ�ng. Chừng 1 vạn năm trước C�ng nguy�n (sớm nhất trong lịch sử), người Lưỡng H� đ� bắt đầu thuần dưỡng động vật, c�ng l�c với việc trồng trọt. C�c sự kiện ch�nh x�c về việc n�y đến nay c�n chưa r�. 5) Điều quan trọng trong phần �giai đoạn giữa của thời d� man� l� Engels đ� gắn liền người Arya v� người Semite. Cho tới giữa thế kỉ 19, th�ng tin về người Lưỡng H� vẫn chỉ giới hạn trong kinh th�nh; đ�ng ra l� tới năm 1850, khi khảo cổ học bắt đầu t�m ra v� thu thập c�c bằng chứng lịch sử ở Lưỡng H�. Việc gắn liền n�y của Engels c� thể l� kết hợp của cả kinh th�nh (chỉ n�i về người Arya v� Semite, chứ kh�ng n�i về v�ng Lưỡng H�) v� c�c c�ng tr�nh khảo cổ đương thời (được Người d�ng l�m tư liệu). Một kh�a cạnh kh�c ở đ�y ch�nh l� t�nh kh�ch quan của Engels. Ở thế kỉ 19, Arya được coi l� một giống người độc đ�o, v� l� một chủng tộc ưu thế (so với c�c chủng tộc kh�c), dựa tr�n c�c bằng chứng khoa học; về sau, n� c�n biến th�nh một thuyết coi người Đức ch�nh l� người Arya thuần chủng nhất. C�i thuyết phổ biến đ� đ� kh�ng bị c�c nh� nh�n loại học b�c bỏ cho đến tận thế kỉ 20. Việc gắn người Arya với người Semite cho thấy Engels đ� tiến xa hơn nhiều so với thời của m�nh về mặt n�y. 6) Thuyết cho rằng �n�o lớn hơn th� th�ng minh hơn� đ� bị b�c bỏ v�o cuối thế kỉ 19. Mức độ th�ng minh n�i chung được so s�nh bằng tỉ lệ giữa k�ch cỡ n�o v� k�ch cỡ cơ thể. V� người Indian Pueblo c� tầm v�c nhỏ, n�n n�o của họ mới nhỏ; tương tự, người ch�u Phi n�i chung l� cao lớn, v� n�o của họ cũng lớn. 7) Thực ra, người Hi Lạp chỉ tiến đến giai đoạn cao của thời d� man sớm nhất ch�u �u. Người Lưỡng H�, người Ai Cập, người Harappa (tr�n lưu vực s�ng Ấn), người Trung Quốc đều đ� ở giai đoạn đ� sớm hơn người Hi Lạp nhiều. Engels đ� nhầm ở đ�y.

Chú thích của người dịch

1 "Xã hội Cổ đại".

2 Đây là tên gọi cũ của các sông Amu Darya và Syr Darya.

3 Ở bản in năm 1884, đoạn “người Germania thời Tacitus; người Norse thời Viking” được ghi là “những người Germania thời Caesar (hay như chúng ta thích nói hơn, là thời Tacitus)”.

[Chương trước] [Mục lục] [Chương sau]

Thư viện | K. Marx - F. Engels