Tôn Sư Trọng đạo, Hiểu Thế Nào Cho đúng?

LTS: Sau khi đọc bài viết "Thầy là quý nhưng chân lý còn quý hơn thầy" được đăng trên Báo điện tử Giáo dục Việt Nam ngày 20/11/2016, thầy Trần Trí Dũng có đưa ra một số điểm bàn thêm về vấn đề này.

Tòa soạn trân trọng gửi đến độc giả bài viết!

Trong bài viết "Thầy là quý nhưng chân lý còn quý hơn thầy", tác giả Trương Khắc Trà đề cập về triết lý đã thành truyền thống "Tôn sư trọng đạo" xuất phát từ quan điểm của Nho giáo và đã lỗi thời trong xã hội hiện đại ngày nay.

Vì thế, khi đọc xong bài viết, tôi thấy cần trao đổi lại và làm rõ hơn về một thành ngữ đã trở thành quen thuộc trong xã hội Việt Nam ta.

Tôn sư trọng đạo là truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta. (Ảnh: Tuoitre.vn)

"Tôn sư trọng đạo" trước hết là sự phản ánh một quan niệm truyền thống đã có từ ngàn đời nay của dân tộc Việt Nam. Theo đó, Sư ở đây được hiểu là thầy và Đạo được hiểu là học, là kiến thức, là chân lý mà thầy truyền giảng. "Tôn sư" là sự đề cao vai trò và vị trí của người thầy. Trong quan niệm truyền thống, đó cũng là thể hiện sự tôn kính trước học vấn của thầy, trước sự đức độ của thầy. "Trọng đạo" có nghĩa là đề cao việc học, xem việc học và kiến thức là quan trọng. "Tôn sư trọng đạo" theo đó là sự phản ánh tinh thần đề cao vai trò người thầy giáo trong xã hội và sự hiếu học, coi trọng kiến thức của nhân dân.

Tôi biết ở nhiều nơi, thầy cô không chỉ dạy chữ mà còn làm cha, làm mẹ chăm trò

Tuy nhiên, trong cách tiếp cận về Nho giáo theo quan điểm của tác gỉả Trương Khắc Trà thì "Tôn sư" cũng có nghĩa là đặt thầy vào vị trí trung tâm của giáo dục. Theo đó, tác giả viết: "Tôn sư trong Nho giáo là khẳng định vị trí số một của người thầy trong giáo dục.

Đây là triết lý giáo dục lấy người thầy làm trung tâm, lời thầy là khuôn vàng thước ngọc". Tuy nhiên, trong cách hiểu truyền thống thông thường về câu thành ngữ "tôn sư trọng đạo" thì "Tôn sư" không có nghĩa là đặt người thầy vào vị trí trung tâm của của việc truyền giảng. Nếu như thế là ta đã hiểu sang vấn đề kỹ thuật chuyên môn ngành sư phạm. Tôn sư là đề cao vai trò của người thầy, và người thầy luôn ở vị trí được tôn kính. Theo như một câu tục ngữ của người Việt Nam ta: "Không thầy đố mày làm nên". Bởi lẽ, trong giáo dục, nói một cách cụ thể là trong việc dạy và học, người học luôn đóng vai trò là trung tâm của sự hội tụ kiến thức. Theo đó, người thầy giáo phải đánh giá đúng đối tượng là người học, hiểu và nắm bắt suy nghĩ của người học, hiểu tâm lý và khả năng nhận thức của người học để từ đó xây dựng nội dung giảng dạy, lựa phương pháp truyền thụ cho thích hợp và định lượng nội dung giảng dạy. Mọi sự đánh giá chủ quan, phiến điện không đúng về đối tượng người học đều dẫn đến thất bại trong giáo dục. "Tôn sư" không nghĩa là thầy luôn luôn đúng, vì điều đó còn tùy thuộc vào sức khỏe, trạng thái tâm lý của thầy giáo, sự thay đổi của điều kiện ngoại cảnh mà đã tác động đến hoạt động giáo dục. "Trọng đạo" cũng có nghĩa là trọng chân lý, xét trong tình huống giáo dục cụ thể chân lý là của cùng một chủ thể thầy dạy đưa ra, nhưng cũng có khi là chân lý được học trò đúc kết, tích lũy trong hoạt động sống nói chung. Vì thế, trong giáo dục, học trò vẫn có thể tranh luận với thầy, phản biện lại thầy về kiến thức chân lý mà vẫn giữ nguyên đạo lý và sự tôn sư. Như thế, sự "tôn sư" đi liền với "trọng đạo" không tách rời nhau mà luôn ở trong cùng một quan niệm nên không hề lỗi thời như quan điểm của tác giả Trương Khắc Trà trong bài viết. Trong bài viết, tác gỉả viết: "Tiếc thay, chế độ phong kiến - Nho giáo đã hết vai trò lịch sử, đã lùi vào hậu trường nhưng tư tưởng giáo dục của nó vẫn hằn in trong cách nghĩ, cách học, cách làm giáo dục của người Việt trong thế kỷ XXI. Ngày nay, "tôn sư trọng đạo" vẫn mang ý nghĩa tôn vinh người thầy và nghề dạy học, nhưng giáo dục ngày nay cơ bản đã khác xưa, mối quan hệ thầy trò cũng cũng phải vận động sao cho phù hợp với thời cuộc". Ở đây, cho dù là sự vận động như thế nào đi chăng nữa thì vai trò của người thầy cũng không thể thay thế được. Người Trung Quốc có câu: "Một gánh sách không bằng một người thầy giỏi". Mặt khác, sự "tôn sư" ở đây còn được hiểu là kính trọng thầy về kiến thức và đạo đức, nhưng cũng còn ý nghĩa khác nữa là quý mến thầy trong cách hiểu về tình người.

Làm thầy, đâu chỉ có lên lớp và ôm theo quyển giáo án! (GDVN) - Trong bất cứ hoàn cảnh nào, no ấm cũng như đói nghèo, giặc giã cũng như yên bình, người thầy luôn có một vị trí đặc biệt trong xã hội.

Lẽ tất nhiên, người thầy phải sống và làm việc sao cho xứng đáng với sự "tôn" ấy. Theo dẫn dụ của tác giả Trương Khắc Trà thì quan niệm ngày nay, cần đề cao kiến thức hơn là người dạy kiến thức, nghĩa là "Thầy là quý nhưng chân lý còn quý còn quý hơn thầy". Theo đó, trong quan niệm hiện đại sẽ đề cao sự phản biện, kể cả việc học trò có thể phản biện lại thầy.

Ở đây cần nói rõ hơn là, trong chữ "trọng đạo" trong quan niệm truyền thống cũng đã bao hàm sự coi trọng chân lý, kiến thức. Trọng đạo có nghĩa là coi trọng kiến thức của thầy dạy nhưng cũng có khi là những kiến thức khác không phải là của thầy dạy, điều đó cũng có nghĩa là kiến thức cũng luôn được đề cao. Do đó, trong giáo dục Việt Nam hoàn toàn có chuyện học trò phản biện lại thầy và vượt qua thầy về mặt khoa học. Đối với những thầy giáo bảo thủ, cho rằng học trò phản biện lại mình là hỗn láo, là không được phép đều cần phải xem lại. Như thế, bản thân chữ "trọng đạo" đã nói nên đầy đủ, không phải chỉ trong sự ảnh hưởng của Nho giáo hay quan niệm hiện đại của người phương Tây. Môi trường học tập là môi trường thân thiện, dân chủ và mang tính khoa học. Nhưng môi trường học tập cũng rất nhạy cảm. Vì thế, "trọng đạo" mà vẫn giữ sự "tôn sư" mới là điều cần thiết đáng nói. Đối với câu nói "chân lý còn quý hơn thầy" có thể dễ dẫn đến cách hiểu là học trò có thể sẽ coi thường thầy giáo nếu phát hiện ra những kiến thức, chân lý hơn cả những kiến thức mà thầy đã dạy. Và cũng từ đó mà có hành động tiêu cực với thầy, gây tổn thương cho thầy, đó đều là không phù hợp với đạo lý của người Việt Nam. Vì thế, trong bất cứ hoàn cảnh nào, cho dù xã hội phát triển văn minh hiện đại đến đâu thì truyền thống "Tôn sư trọng đạo" vẫn là một truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam.

Sự vinh danh các nhà giáo, sự coi trọng kiến thức vẫn luôn được đặt nên hàng đầu trong giáo dục.

Bài viết thể hiện quan điểm, nhận thức, góc nhìn và cách hành văn của riêng tác giả.

Trần Trí Dũng