Chỉ Thực, Chỉ Xác Là Gì Và Công Dụng đối Với đường Tiêu Hóa

Bạn đã từng ăn qua món canh chua cay “tom yum” – đặc sản ẩm thực của Thái Lan chưa? Nếu có, chắc hẳn bạn sẽ thấy lá chanh Thái, loại lá gia vị không thể thiếu của món ăn này với hương thơm mạnh gấp 5 lần lá chanh ta đấy!.

Ở nước ta, chanh Thái cũng được trồng ở một số tỉnh, trong đó có An Giang với nhiều đặc sản như “cháo bò trái trúc”, “gà hấp lá trúc” (“trái trúc” chính là trái chanh Thái)… (1).Nói chung, cây chanh Thái thì đã khá quen thuộc với ẩm thực Việt Nam. Tuy nhiên, một ứng dụng nữa của nó (trong Đông y) thì lại ít người biết đến, đó là làm thuốc với tên gọi “chỉ thực”, “chỉ xác”.

Chỉ thực là gì? Chỉ xác là gì?

Chỉ thực và chỉ xác đều được lấy từ quả của một số loại cây thuộc chi Cam chanh (Citrus) và chi Chỉ (Poncirus). Trong đó, có một số loại thường được nhắc đến như:

1. Cây Citrus hystrix, ở Việt Nam gọi là cây chanh Thái, cây trúc, cây chấp, cây trấp, ở Trung Quốc gọi là tiễn diệp chanh,… Đây là loại thường được dùng làm thuốc với tên gọi “chỉ thực”, “chỉ xác”. Ở nhiều nước trên thế giới, cây chanh Thái cũng được trồng để lấy quả và lá làm mỹ phẩm, gia vị, dược liệu và hương liệu… (2).

2. Cây Citrus aurantium, ở Trung Quốc gọi là cây toan đắng hay toan tranh, nghĩa tiếng Việt là cây cam chua 酸橙) (3).

3. Cây Citrus wilsonii, tức cây hương viên (ngoài ra còn một số loài khác nữa) (4).

Nhìn chung, quả của các cây này đều rất chua và được thu hái ở hai thời điểm khác nhau để tạo thành hai vị thuốc:

• Chỉ thực là để chỉ phần quả của cây. Đó là những quả non, có đường kính nhỏ hơn 1, 5 cm  và bị gió thổi rụng nhưng chưa bị thối. Những quả này thường rụng do chu trình sinh lý của cây (đôi khi, người ta cũng bẻ những quả trên cành rồi phơi khô và thường để nguyên vì các quả được chọn đều nhỏ hơn 1, 5 cm nên dễ phơi khô).
• Chỉ xác là phần quả chẻ đôi sau khi phơi khô và bị quắt lại (nên trông chỉ còn xác và xơ). Đây là những quả sắp chín (nhưng vẫn còn xanh), có đường kính từ 3 – 5 cm và cũng được thu lượm do quá trình tự rụng sinh lý (hoặc do người dùng chủ động hái quả trên cành). Những quả này to nên khi dùng làm thuốc, người ta thường chẻ làm hai hoặc cắt lát rồi phơi khô (5).

Công dụng của chỉ thực

Chỉ thực có màu nâu, ít ruột (do quả còn non) và có chứa tinh dầu thơm, vị cay the và đắng.

Theo y học cổ truyền, vị thuốc này có tính lạnh, thông vào hai kinh Tỳ, Vị và có các công dụng như:

• Giúp dễ tiêu, lợi tiểu tiện.
• Giúp tiêu đờm, điều trị tắc đờm.
• Làm thông đường hô hấp.
• Điều trị táo bón và khó tiêu.
• Tiêu trừ tích đọng.
• Tốt cho đường ruột.
• Điều trị đau xương sườn, đau tức ngực.

Cách dùng: Nấu lấy nước uống từ 3 – 6 g mỗi ngày (5)

Công dụng của chỉ xác

Chỉ xác có màu nâu sẫm với phần ruột khô quắt, phần da nhăn nheo (do quả xanh già) và có vị vừa the cay, vừa đắng chua.

Theo y học cổ truyền, chỉ xác thông vào kinh Tỳ, kinh Vị và có các công dụng như:

• Thông hơi, giúp hô hấp.
• Thông đờm, giúp dễ tiêu, lợi tiểu.
• Điều trị tức ngực.
• Giúp ra mồ hôi.
• Làm yên dạ dày.

Cách dùng: nấu uống từ 3 – 9 g mỗi ngày (dược tính của chỉ xác có nhiều điểm giống với chỉ thực nhưng yếu hơn, vì vậy, nó được dùng với liều cao hơn) (5).

Ngoài ra, với những đứa trẻ bị lỵ hoặc ăn uống thất thường thì có thể lấy chỉ xác sấy cho khô giòn rồi xay nát để dùng dần (mỗi lần uống 3 g, ngày uống hai lần (6).

Tham khảo: Cây, hoa và quả chanh từ mái tóc mượt đến cơ thể khỏe mạnh

Lưu ý

• Đối tượng cần lưu ý: Cả hai vị thuốc đều có tính hơi hàn nên những người tỳ vị hư hàn mà không do thấp hay tích trệ thì không được dùng. Bên cạnh đó, phụ nữ đang mang thai và người gầy yếu, tỳ vị hư yếu cũng không được dùng (2) (8).
• Bảo quản: Theo kinh nghiệm dân gian thì chỉ thực và chỉ xác để càng lâu càng tốt (6).

▼ Nguồn tham khảo

1. Chanh Thái, https://vi.wikipedia.org/wiki/Chanh_Th%C3%A1i, ngày truy cập: 26/ 04/ 2020.
2. 箭叶橙, https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%AE%AD%E5%8F%B6%E6%A9%99, ngày truy cập: 26/ 04/ 2020.
3. 酸橙, https://baike.baidu.com/item/%E9%85%B8%E6%A9%99?fromtitle=Citrus+aurantium&fromid=1667518, ngày truy cập: 26/ 04/ 2020.
4. 香圆, https://www.ddove.com/plant/911.html, ngày truy cập: 26/ 04/ 2020.
5. Phạm Thiệp – Lê Văn Thuần – Bùi Xuân Chương, Cây thuốc bài thuốc và biệt dược, NXB Y học, 2000, trang 55.
6. Đỗ Tất Lợi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nxb Y học, 1999, trang 363.
7. Nhiều tác giả, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập 1, NXB Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội, 2004, trang 433.
8. Chỉ thực, http://www.baophuyen.com.vn/portals/0/quangcao/TRACUUDONGDUOC/TUDIEN/THUOC/CHITHUC.HTM, ngày truy cập: 26/ 04/ 2020.