Chỉ Xác Có Tác Dụng Gì? Cách Sử Dụng Và Liều Dùng

Đặt lịch hẹn

×

Chỉ xác

Chỉ xác

Đặt lịch

Chỉ xác còn có tên gọi khác là Đường quất, trái già của quả Trấp. Dược liệu mang trong mình vị đắng tính hàn. Vì thế chúng thường được dùng trong điều trị đau nhức xương khớp, tiểu tiện ra máu, đau bụng khi mang thai, động kinh, co giật. Ngoài ra dược liệu còn có tác dụng tả đờm, tả khí, hoạt khiếu, tiêu đầy trướng…

Tên gọi, phân nhóm

Tên gọi khác: Đường quất, trái già của quả Trấp, Thương xác, Nô lệ, Đổng đình nô lệ (Hòa Hán dược khảo)

Tên khoa học: Fructus citri Aurantii

Thuộc họ: Cam (danh pháp khoa học: Rutaceae)

Giải thích tên gọi: Chỉ là tên của cây, xác là tên của vỏ. Khi quả chín, ruột quắt chỉ còn lại phần xơ và phần vỏ nên được gọi là Chỉ xác.

Đặc điểm sinh thái

Mô tả

Chỉ xác thuộc loại cây gỗ nhỏ. Dược liệu có chiều cao từ 2 – 10m. Thân dược liệu mọc thẳng, thân nhẵn, trên thân thường không có gai hoặc có gai rất ngắn. Dược liệu có lá mọc so le. Lá dược liệu hình trái xoan, phiến lá dài, gốc tròn, đầu tù có khi lõm. Gần phần đầu của lá hơi có răng cưa. Cuống lá có phiến rộng, đôi khi to bằng phiến lá. Hai mặt của lá đều nhẵn, mặt trên bóng.

Dược liệu có hoa mọc thành cụm. Cụm hoa mọc ở kẽ lá tạo thành chùm, gồm 6 – 8 hoa nhỏ. Hoa có màu trắng hoặc màu vàng nhạt. Có 5 cánh hoa, 5 đài và 20 nhị. Dược liệu có quả hình trứng hoặc hình cầu. Vỏ ngoài của quả sần sùi, có núm. Khi chín quả có màu vàng nhạt, bên trong là ruột có màu vàng lục. Có vị rất chua. Tháng 2 – 4 là mùa hoa, tháng 5 – 8 là mùa quả.

Phân bố

Dược liệu xuất hiện nhiều ở phía Bắc Việt Nam.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến và bảo quản

Bộ phận dùng: Quả chín

Thu hái: Vào tháng 9, tháng 10 hàng năm. Người dùng cần hái những quả gần chín, rửa sạch và phơi khô lúc trời khô ráo. Hoặc hái những quả xanh có đường kính từ 3 – 5cm. Sau đó rửa sạch, bổ ngang làm đôi và phơi khô.

Chế biến: Sau khi thu hái mang dược liệu thấm vào nước cho mềm. Dùng dao bổ đôi, bỏ xác múi và hạt ở bên trong. Sau đó thái mỏng, phơi khô, trộn với nếp hoặc cám và sao cho đến khi cám gần cháy đen hoặc gạo vàng thì bỏ đi, lấy Chỉ xác. Chỉ xác càng để lâu càng mang hiệu quả chữa bệnh cao.

Bảo quản: Để dược liệu tại những nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm.

Thành phần hóa học

Dược liệu Chỉ xác chứa một số thành phần hóa học hữu ích sau:

Theo R F Albach và cộng sự, Phytochemistry 1969, 8 (1) : 127

• Chất Hesperidin
• Chất Neohesperidin
• Chất Naringin.

Theo Hà Triều Thanh, Trung Dược Chí 1981, 12 (8) : 345

• Chất Synephrine
• Chất N-Methyltyramine

Theo Nobile Luciano và cộng sự, C A 1969, 70 : 31620b

Vỏ dược liệu chứa 0,469% chất dầu. Trong chất dầu chứa:

• Chất -Pinene
• Chất Limonene
• Chất Camphene, (-Terpinene, Caryophyllen, p-Cymene).

Tác dụng dược lý

Theo nghiên cứu dược lý hiện đại

Theo Trung Dược Học, Chỉ xác có một số công dụng sau:

• Thành phần chủ yếu trong dược liệu là Neohesperidin có tác dụng làm tăng huyết áp, cường tim nhưng không làm tăng nhịp tim
• Nước thuốc của dược liệu có tác dụng tăng lực cản của tuần hoàn ngoại vi, co mạch, tăng co bóp của cơ tim, tăng lượng cGMP của huyết tương và cơ tim trong thí nghiệm với chuột nhắt
• Làm tăng lưu lượng máu của động mạch vành, tăng lưu lượng máu đến não và thận. Tuy nhiên máu của động mạch đùi lại giảm
• Nước sắc của dược liệu có tác dụng ức chế cơ trơn ruột cô lập trong thí nghiệm với chuột lang, chuột nhắt và thỏ. Trong thí nghiệm với chó, nước sắc của dược liệu gây rò dạ dày, rò ruột. Tuy nhiên dược liệu lại có tác dụng hưng phấn. Điều này làm cho nhịp co bóp của dạ dày và ruột tăng. Đây cũng là cơ sở dược lý của thuốc giúp điều trị chứng dạ dày giãn, dạ dày sa xuống, sa trực trường, lòi lõm…
• Tác động và làm giảm trương lực cơ trơn của ruột, làm tăng nhu động ruột, chống co thắt
• Dược liệu Chỉ xác giúp điều chỉnh tốt chứng rối loạn chức năng đường tiêu hóa ở trạng thái bệnh lý
• Trong thí nghiệm ở thỏ, nước sắc dược liệu có tác dụng hưng phấn rõ rệt đối với tử cung thỏ khi chưa có thai hoặc có thai, không cô lập hoặc cô lập. Tuy nhiên ở tử cung chuột nhắt cô lập lại cho tác dụng khác là ức chế. Nhờ tác dụng hưng phấn tử cung, dược liệu có khả năng điều trị tốt chứng tử cung sa.

Theo Y học cổ truyền

Phá trệ khí, táo thấp, khử đờm, tiêu thực, thư trường vị.

Hoạt khiếu, tả đờm, tả khí (theo Bản Thảo Diễn Nghĩa).

Hành trí trệ, tan đờm, dẫn khí xuống và qua đường đại tiện (theo Trung Dược Học).

Khai đạo kiên kết, tả vị thực, tiêu đờm trích, thông tiện bí, khứ đình thủy, phá kết hung (theo Dược Phẩm Hóa Nghĩa).

Tiêu dính, tả đờm, phá khí, trừ bỉ tích, hành khí (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

Chủ trị

• Làm tan những chất lưu kết trong bụng
• Tiêu đờm trệ ở ngực
• Yên dạ dày
• Tiêu đầy trướng
• Phong nhập vào đại trường.

Tính vị

Vị đắng, tính hàn (theo Bản Kinh).

Vị cay, đắng (theo Dược Tính Bản Thảo).

Hơi hàn, vị chua, không độc (theo Biệt Lục).

Tính hơi lạnh, vị đắng (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

Qui kinh

Qui vào kinh Tỳ, Vị (theo Bản Thảo Kinh Sơ).

Qui vào kinh Tỳ, Can (theo Bản Thảo Tái Tân).

Qui vào kinh Tâm Tỳ (theo Lôi Công Bào Chế Dược Tính Giải).

Qui vào kinh Tỳ, Vị (theo Trung Dược Học).

Qui vào kinh Tỳ, Vị (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trong Dược Thủ Sách).

Liều dùng và cách dùng

Liều dùng

Dùng 4 – 12 gram/ngày.

Cách dùng

Phơi hoặc sấy khô tán thành bột, nấu thành cao hoặc sắc lấy nước uống.

Bài thuốc

Nhờ có tác dụng dược lý đa dạng, dược liệu Chỉ xác góp mặt trong nhiều bài thuốc chữa bệnh. Đó là:

• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị tiêu ra cơm nước không đều, lỵ lâu ngày ở trẻ nhỏ (theo Quảng Lợi Phương): Mang dược liệu tán thành bột mịn. Cho bột dược liệu vào lọ thủy tinh có nắp đậy để bảo quản. Khi cần lấy 4 – 8 gram bột pha cùng với 250ml nước ấm. Uống 1 lần/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị răng đau nhức (theo Thánh Huệ Phương): Dùng dược liệu đã phơi khô cho vào bình thủy tinh có nắp đậy. Rót rượu đến khi ngập phần dược liệu. Đậy kín nắp và ngâm trong 2 ngày. Khi cần lấy 50ml rượu thuốc súc miệng. Sử dụng 2 lần/ngày cho đến khi triệu chứng đau nhức răng giảm hẳn.
• Bài thuốc từ Chỉ xác giúp thuận khí, cầm lỵ (theo Anh Đồng Bách Vấn Phương): Dùng 96 gram dược liệu cho vào chảo và sao qua với lửa nhỏ. 24 gram cam thảo mang đi rửa sạch với nước muối, thái lát và phơi khô. Trộn 2 vị thuốc và tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng lấy 8 gram thuốc bột hòa tan cùng với 250ml nước sôi. Uống ngay khi còn ấm. Sử dụng 1 – 2 lần/ngày trong 3 ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị chứng khó tiểu ở trẻ nhỏ (theo Toàn Ấu Tâm Giám Phương): Dùng 4 gram dược liệu bỏ múi và nướng cho thơm. 4 gram cam thảo mang đi rửa sạch với nước muối, thái lát và phơi khô. Cho cả hai vị thuốc vào nồi và thực hiện sắc thuốc cùng với 400ml nước lọc trong 20 phút. Chắt lấy lượng nước thuốc và uống ngay khi còn ấm. Uống 1 lần/ngày trong 4 ngày sẽ nhận thấy bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị lở kèm sưng đau (theo Bí Hiệu Phương): Dùng 7 quả dược liệu nướng cho nóng và thơm. Cho dược liệu vào vải mềm, sau đó chườm vào những vị trí bị lở kèm đau sưng. Giữ nguyên trạng thái trong 60 phút. Nướng dược liệu và thực hiện lại lần nữa. Sử dụng 1 lần/ngày trong 3 – 5 ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị lở kèm sưng đau (theo Bản Sự Phương): Mang dược liệu tán thành bột mịn. Cho bột dược liệu vào bình và nấu thật sôi, tắt bếp. Dùng nước thuốc xông vào những vị trí mắc bệnh. Sau xông, rửa vùng da bệnh cùng với nước thuốc. Áp dụng 1 lần/ngày trong 5 ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị đau bụng khi có thai (theo Hoạt Pháp Cơ Yếu Phương): Dùng 120 gram dược liệu cho vào chảo và sao với cám. Dùng 40 gram hoàng cầm rửa rạch với muối, phơi khô và tán thành bột mịn. Trộn đều hai vị thuốc và bảo quản tại nơi khô ráo. Khi cần lấy 20 gram thuốc nấu cùng với một chén rưỡi nước lọc. Uống ngay khi còn ấm. Trong trường hợp phù bụng căng, thêm 40 gram bạch truật. Sử dụng 1 lần/ngày trong 3 ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị nất cụt do thương hàn (theo Bản Sự Phương): Dùng 20 gram dược liệu, 4 gram mộc hương đã rửa sạch tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng lấy 4 gram bột thuốc pha cùng với 100ml nước sôi. Uống 1 lần/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị ruột xệ sau khi sinh (theo Tụ Trân Phương): Dùng 20 gram dược liệu cho vào nồi cùng với 1 lít nước. Thực hiện sắc thuốc trong 30 phút với lửa nhỏ. Lấy nước ngâm. Đợi ít lâu chứng ruột xệ sẽ rút vào.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị động kinh, co giật, nghẹn đờm, nôn mửa ở trẻ em (theo Bất Kinh Hoàn – Tiểu Nhi Phương): Dùng 120 gram dược liệu cho vào chảo và sao với cám, 120 gram đậu khấu rửa sạch với nước muối và phơi cho ráo. Tán hai vị thuốc thành bột mịn. Mỗi lần dùng lấy 4 gram bột dược liệu (nhẹ) hoặc 8 gram bột dược liệu (nặng) hòa tan cùng với 100 – 200ml nước sôi. Uống ngay khi còn ấm 2 lần/ngày. Trong trường hợp cấp kinh phong, thêm 4 gram bạc hà rửa sạch, giã nát và vắt lấy nước cốt uống với thuốc. Trong trường hợp mạn kinh phong, dùng 4 gram kinh giới rửa sạch, nấu uống với 3 – 5 giọt rượu. Uống 3 lần/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị chứng nhuyễn tiết ở trẻ nhỏ (mụn nhọt mềm có nước – theo Thế Y Đắc Hiệu Phương): Dùng 1 quả dược liệu loại lớn (không lấy loại trắng). Mang dược liệu mài cho bằng miệng. Lấy hồ miến bôi quanh miệng, úp dược liệu lên trên đầu miệng mụn. Sử dụng 1 – 2 lần/ngày mụn nhọt mềm có thể tự tiết ra hết mủ, máu và không gây sẹo.
• Bài thuốc từ Chỉ xác giúp lợi khí sáng mắt (theo Tuyên Minh Phương): Dùng 40 gram dược liệu cho vào chảo sao vàng và tán thành bột mịn. Mang bột dược liệu pha cùng với nước sôi. Uống ngay khi còn ấm 1 lần/ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị thương hàn âm chứng, sinh đầy tức ngực nhưng không đau do uống thuốc lầm hạ quá sớm, đè vào thấy mềm (theo Tuyên Minh Phương): Dùng dược liệu và bình lang đã rửa sạch với liều lượng bằng nhau. Tán bột cả hai vị thuốc. Khi cần lấy 12 gram bột thuốc sắc cùng với nước hoàng liên. Uống ngay khi còn ấm 1 lần/ngày. Sau 3 ngày sẽ thấy bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị tiểu ra máu (theo Kinh Nghiệm Phương): Dùng 240 gram dược liệu cho vào chảo và sao với cám. Dùng 240 gram hoàng kỳ rửa rạch với muối, phơi khô và tán thành bột mịn. Trộn đều 2 vị thuốc. Khi cần lấy 8 gram bột thuốc uống với nước cơm. Hoặc mang bột thuốc trộn đều với hồ làm viên uống.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị khí huyết ngưng trệ, bụng đầy (theo Giản Dị Phương): Dùng 160 gram Chỉ xác đầy, lưng còn xanh, sau khi bỏ múi chia thành 4 phần bằng nhau. Dùng 40 gram dược liệu sao với 40 gram thương truật, 40 gram dược liệu sao với 40 gram la bạc tử, 40 gram dược liệu sao với 40 gram hồi hương, 40 gram dược liệu sao với 40 gram can tất. Sau khi sao, bỏ tất cả vị thuốc khác, chỉ lấy chỉ xác. Tán dược liệu thành bột. Lấy 4 vị thuốc trước sắc lấy nước thuốc, sau đó trộn với bột gạo để làm thuốc viên có kích thước bằng hạt ngô đồng. Khi cần, uống 50 viên/lần/ngày với nước cơm sau khi ăn.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị ngũ tích lục tụ, tiêu tích thuận khí (theo Thiệu Chân Nhân Kinh Nghiệm Phương): Dùng 3 gram dược liệu đã bỏ muối. Bỏ vào trong mỗi quả 1 hạt ba đậu nhân, sau đó úp vào cho kín. Cho dược liệu vào nồi và nấu với lửa nhỏ trong 1 ngày. Khi nước trong nồi cạn, đổ thêm nước nóng vào. Qua ngày, đợi cho nước cạn bỏ ba đậu đi, mang chỉ xác phơi nắng. Tiếp tục cho dược liệu vào chảo sao và tán thành bột mịn. Dùng thuốc bột trộn với giấm để tạo thành viên thuốc có kích thước bằng hạt ngô đồng. Uống 30 – 40 viên/lần/ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị xương sườn đau nhức, tổn thương tới khí do lo sợ (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển): Dùng 40 gram dược liệu sao vàng, 20 gram đào chi rửa sạch. Tán cả hai vị thuốc thành bột mịn, trộn đều. Khi cần, lấy 4 gram bột dược liệu sắc cùng với táo và gừng. Uống ngay khi còn ấm 1 lần/ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị uất khí ở thượng tiêu làm đầy sinh vì hàn (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách): Dùng dược liệu, quất bì, cát cánh, tô tử, mộc hương, hương phụ, bạch đậu khấu với liều lượng bằng nhau. Mang tất cả vị thuốc rửa sạch với nước muối. Cho thuốc vào nồi và thực hiện sắc thuốc cùng với 1 lít nước lọc trong 30 phút với lửa nhỏ. Chắt lấy lượng nước thuốc và chia thành nhiều lần uống trong ngày. Uống 1 thang/ngày trong 4 ngày sẽ nhận thấy bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị tiểu ra máu giai đoạn đầu (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách): Dùng dược liệu, trắc bá diệp, sinh địa, địa dư, hoàng cầm, đường quy, phòng phong, kinh giới, thược dược, hoàng liên, hòe hoa, mỗi vị 5 gram. Rửa sạch tất cả vị thuốc. Cho thuốc vào nồi cùng với 2 lít nước. Thực hiện sắc thuốc cho đến khi lượng nước thuốc còn lại 1 lít. Chắt lấy phần nước thuốc, bỏ bã. Chia thuốc thành nhiều lần uống trong ngày, uống thay nước lọc. Sử dụng 1 thang/ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị ngứa ngáy cho phong chẩn (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách): Dùng dược liệu, khổ sâm, phòng phong, kinh giới, bại đồ, thương nhĩ thảo, mỗi vị 10 gram. Rửa sạch tất cả vị thuốc với nước muối. Cho thuốc vào nồi cùng với 3 lít nước lọc, đun sôi trong 10 phút. Pha thuốc với nước lạnh cho nguội bớt. Dùng nước thuốc để tắm gội 1 lần/ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị mót mật, bệnh lỵ (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách): Dùng dược liệu, cam thảo, hoạt thạch, hồng khúc, hoàng liên, thược lược, binh lang, cát căn, thăng ma, mỗi vị 5 gram. Rửa sạch tất cả vị thuốc với nước muối. Cho thuốc vào nồi cùng với 1 lít nước. Thực hiện sắc thuốc trong 20 phút. Để nguội bớt và chắt lấy nước thuốc. Chia thuốc thành 3 lần uống trong ngày. Sử dụng 1 thang/ngày trong 5 ngày.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị đại tiện khó, có khí hư (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách): Dùng 5 gram dược liệu, 5 gram nhân sâm, 5 gram mạch môn đông rửa sạch. Cho các vị thuốc vào nồi và sắc cùng với 400ml nước lọc cho đến khi lượng nước thuốc trong nồi chỉ còn lại 100ml. Uống ngay khi còn ấm. Sử dụng 1 – 2 lần/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Chỉ xác điều trị đau ở hông sườn phải (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách): Dùng 10 gram dược liệu, 10 gram nhục quế rửa sạch với nước muối. Cho hai vị thuốc vào nồi và sắc cùng với 600ml nước lọc trong 20 phút hoặc cho đến khi lượng nước thuốc trong nồi chỉ còn lại 200ml. Chắt lấy phần nước và uống ngay khi còn ấm. Sử dụng 1 – 2 lần/ngày.

Kiêng kỵ

Những người có Tỳ, Vị hư hàn nhưng không có thấp tích. Cơ thể gầy yếu, phụ nữ có thai không nên sử dụng dược liệu.

Chỉ xác là một trong những dược liệu mang đến nhiều công dụng hữu ích. Tuy nhiên trước khi áp dụng những bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu, người bệnh cần trao đổi với bác sĩ chuyên khoa về liều dùng và những lưu ý để hạn chế xuất hiện những tác dụng không mong muốn.