Xemtailieu Tải về Vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học chương giới hạn đại số và giải tích 11 – nâng cao
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA SƯ PHẠM BỘ MÔN SƯ PHẠM TOÁN HỌC ------------ LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP Đề tài: VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG GIỚI HẠN ĐẠI SỐ VÀ GIẢI TÍCH 11 – NÂNG CAO Giáo viên hướng dẫn ThS. Bùi Phương Uyên Sinh viên thực hiện Lý Văn Còn MSSV: 1090074 Lớp: SP Toán – Tin học K35 Cần Thơ, 2013 Luận văn tốt nghiệp 2013 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮC TRONG LUẬN VĂN Cụm từ viết tắc Cụm từ viết đầy đủ DHKP Dạy học khám phá GV Giáo viên HS Học sinh SGK Sách giáo khoa SGV Sách giáo viên THPT Trung học phổ thông Tr Trang VĐHT Vấn đề học tập Trang i Luận văn tốt nghiệp 2013 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Các kiểu dạy học khám phá .............................................................. 11 Bảng 2.1. Quy tắc 1 (tìm giới hạn vô cực) ........................................................ 40 Bảng 2.2. Quy tắc 2 (tìm giới hạn vô cực) ........................................................ 40 Bảng 2.3. Quy tắc 3 (tìm giới hạn vô cực) ........................................................ 40 Bảng 3.1. Bảng so sánh kết quả học tập ............................................................ 62 Bảng 3.2. Kết quả kiểm tra thực nghiệm .......................................................... 78 Bảng 3.3. Kết quả khảo sát thăm dò ý kiến giáo viên........................................ 79 Bảng 3.4. Kết quả khảo sát thăm dò ý kiến học sinh ......................................... 80 Trang ii Luận văn tốt nghiệp 2013 DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1. Cấu trúc của dạy học khám phá ........................................................ 10 Hình 1.2. Quy trình tổ chức dạy học khám phá ................................................ 15 Hình 1.3. Mô hình tương đồng tìm kiếm .......................................................... 18 Hình 1.4. Mô hình tương đồng tìm đoán .......................................................... 20 Hình 1.5. Mô hình dị biệt tìm kiếm .................................................................. 21 Hình 1.6. Mô hình dị biệt tìm đoán .................................................................. 23 Hình 1.7. Mô hình cộng biến ........................................................................... 25 Hình 1.8. Đồ thị hàm số ................................................................................... 25 Hình 1.9. Đồ thị hàm số ................................................................................... 25 Hình 1.10. Đồ thị hàm số ................................................................................. 26 Hình 1.11. Dạy học định lí với khâu suy đoán .................................................. 27 Hình 1.12. Mô hình dạy học định lí trong môn toán với giả thuyết khoa học ... 28 Hình 1.13. Mô hình xây dựng giả thuyết bằng qui nạp ..................................... 30 Hình 2.1. Đồ thị hàm số ................................................................................... 46 Hình 2.2. Đồ thị hàm số ................................................................................... 46 Hình 2.3. Đồ thị hàm số ................................................................................... 46 Trang iii Luận văn tốt nghiệp 2013 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành đề tài luận văn “ Vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao”, ngoài những cố gắng và những nổ lực của bản thân, tôi còn nhận được rất nhiều sự giúp đỡ của các thầy cô, bạn bè và người thân trong suốt thời gian nghiên cứu và thực hiện đề tài. Xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý thầy cô bộ môn Toán, khoa Sư phạm và tất cả thầy cô trường Đại Học Cần Thơ đã cung cấp cho tôi những tri thức vô cùng quý giá trong suốt thời gian theo học tại trường. Xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến cô Bùi Phương Uyên, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hện đề tài này. Chân thành cản ơn BGH trường THPT Châu Văn Liêm đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thực nghiệm tốt đề tài này. Cảm ơn quý thầy cô trong bộ môn Toán, đặc biệt là thầy Đoàn Khoa Thọ, cô Trần Lê Yến Phượng đã có những ý kiến đóng góp quý báo và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực tập và thực nghiệm tại trường. Cảm ơn sự hợp tác của các em học sinh hai lớp 11A3 và 11D1. Cảm ơn ba mẹ đã luôn yêu thương, che chở và động viên con trong những tháng năm học tập. Cảm ơn tất cả những người thân, bạn bè đã động viên và giúp đỡ tôi để có thêm nghị lực thực hiện tốt đề tài này. Mặc dù đã có nhiều cố gắng và nổ lực để hoàn thành tốt luận văn nhưng, chắc chắn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự đóng góp ý kiến của quý thầy cô và các bạn để đề tài được hoàn thiện hơn. Kính chúc sức khỏe và thành công! Cần Thơ, ngày 05 tháng 5 năm 2013 SVTH Lý Văn Còn Trang iv Luận văn tốt nghiệp 2013 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ......................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài........................................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................................3 3. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................................3 4. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................ 3 5. Giả thiết khoa học......................................................................................................3 6. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................... 4 7. Cấu trúc luận văn.......................................................................................................4 NỘI DUNG ...................................................................................................................5 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ ..............5 1.1. Dạy học khám phá – một phương pháp dạy học tích cực ........................................5 1.1.1. Thế nào là dạy học khám phá .........................................................................5 1.1.2. Đặc điểm của dạy học khám phá ....................................................................6 1.1.3. Ưu điểm của dạy học khám phá......................................................................8 1.1.4. Khuyết điểm của dạy học khám phá ............................................................... 9 1.2. Cấu trúc của dạy học khám phá ............................................................................ 10 1.2.1. Cấu trúc của dạy học khám phá .................................................................... 10 1.2.2. Đặc trưng của dạy học khám phá .................................................................. 10 1.2.3. Những điều kiện để thực hiện phương pháp dạy học khám phá .................... 11 1.2.4. Các kiểu dạy học khám phá .......................................................................... 11 1.3. Phương pháp tổ chức dạy học khám phá ............................................................... 12 1.3.1. Xác định mục đích........................................................................................ 12 1.3.2. Lựa chọn vấn đề học tập ............................................................................... 13 1.3.3. Sử dụng phương tiện trực quan trong dạy học khám phá .............................. 13 1.3.4. Sử dụng nhóm trong dạy học khám phá ........................................................ 14 1.3.5. Quy trình tổ chức.......................................................................................... 14 1.4. Dạy học khám phá khái niệm với mô hình quy nạp............................................... 15 Trang v Luận văn tốt nghiệp 2013 1.4.1. Quy nạp khoa học......................................................................................... 15 1.4.2. Các mô hình hình thành khái niệm theo con đường quy nạp ......................... 17 1.4.2.1. Mô hình tương đồng tìm kiếm ........................................................... 17 1.4.2.2. Mô hình tương đồng tìm đoán ........................................................... 19 1.4.2.3. Mô hình dị biệt tìm kiếm ................................................................... 21 1.4.2.4. Mô hình dị biệt tìm đoán ................................................................... 22 1.4.2.5. Mô hình cộng biến............................................................................. 24 1.5. Dạy học khám phá định lí với giả thuyết khoa học................................................ 26 1.5.1. Giả thuyết khoa học là một phương pháp nhận thức khoa học ...................... 26 1.5.2. Mô hình dạy học định lí với giả thuyết khoa học .......................................... 27 1.5.3. Các phương án dạy học định lí trong môn toán với giả thuyết khoa học ....... 29 1.5.4. Phương án xây dựng giả thuyết khoa học trong dạy học môn toán................ 30 1.6. Kết luận chương 1 ................................................................................................ 30 Chương 2 VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM VÀO DẠY CHƯƠNG GIỚI HẠN ĐẠI SỐ VÀ GIẢI TÍCH 11 – NÂNG CAO .............................................. 32 2.1. Sơ lượt về lý thuyết giới hạn................................................................................. 32 2.1.1. Lịch sử và sự hình thành lý thuyết giới hạn .................................................. 32 2.1.2. Vị trí của lí thuyết giới hạn đối với toán giải tích .......................................... 33 2.2. Phân tích nội dung sách giáo khoa chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao…… ....................................................................................................................... 34 A. Giới hạn của dãy số ........................................................................................... 34 2.2.1. Dãy số có giới hạn 0............................................................................. 34 2.2.2. Dãy số có giới hạn hữu hạn .................................................................. 36 2.2.3. Dãy số có giới hạn vô cực .................................................................... 38 B. Giới hạn của hàm số. Hàm số liên tục................................................................ 41 2.2.4. Định nghĩa và một số định lí về giới hạn của hàm số ............................ 41 2.2.5. Giới hạn một bên.................................................................................. 44 2.2.6. Một vài quy tắc tìm giới hạn vô cực ..................................................... 47 2.2.7. Các dạng vô định.................................................................................. 48 Trang vi Luận văn tốt nghiệp 2013 2.2.8. Hàm số liên tục .................................................................................... 50 2.3. Vận dụng dạy học khám phá vào dạy học chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao ................................................................................................................... 53 2.3.1. Dạy học khám phá định nghĩa, khái niệm giới hạn ....................................... 53 2.3.2. Dạy học khám phá định lí ............................................................................. 58 2.4. Kết luận chương 2 ................................................................................................ 61 Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................................... 62 3.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................................... 62 3.2. Tổ chức thực nghiệm và nội dung thực nghiệm..................................................... 62 3.2.1. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................... 62 3.2.2. Nội dung thực nghiệm .................................................................................. 62 3.2.3. Tường thuật tiết dạy ..................................................................................... 63 3.2.4. Phân tích tiết dạy đối chứng ......................................................................... 71 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm............................................................................... 77 3.4.1. Về phương pháp và khả năng lĩnh hội kiến thức của học sinh....................... 77 3.4.2. Về kết quả kiểm tra ...................................................................................... 77 3.4.3. Kết quả khảo sát thăm dò ý kiến ................................................................... 78 3.5. Kết luận chương 3 ................................................................................................ 81 KẾT LUẬN................................................................................................................. 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 85 PHỤ LỤC.................................................................................................................... 87 Trang vii Luận văn tốt nghiệp 2013 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sự phát triển chóng mặt của khoa học công nghệ là một tiền đề mà đòi hỏi xã hội cần phải có những con người tích cực, năng động sáng tạo, chủ động thích ứng với điều kiện thực tế nhằm góp phần duy trì và phát triển xã hội, đưa đất nước đi lên theo xu thế chung của thế giới. Điều đó đã đặt ra cho ngành giáo dục một nhiệm vụ cấp bách, là làm thế nào để đào tạo ra những người con ưu tú có đủ tài đức, sẵn sàng đón nhận những nhiệm vụ trọng đại mà Tổ Quốc đang giao phó. Để hoàn thành trọng trách đó, thì ngay từ những trang vở đầu tiên, mỗi người cần phải được tiếp cận với những phương pháp giáo dục tiên tiến, hiện đại phát huy tối đa tính tích cực, tính tự giác, chủ động sáng tạo trong hoạt động và học tập. Hiểu được những nhu cầu cần thiết đó, luật giáo dục 2005 nước ta đã chỉ rõ: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động tư duy sáng tạo của HS, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS.” (chương II điều 28). Trong những năm gần đây, nền giáo dục nước ta đã có những bước thay đổi đáng kể, đặc biệt là trong lĩnh vực phương pháp dạy học. Những cuộc vận động đổi mới phương pháp dạy học nhằm cải thiện lối dạy học truyền thống, lạc hậu trước đây và thay vào đó là những phương pháp dạy học có tính ưu việt hơn, phát huy tính tích cực tự giác chủ động sáng tạo của HS trong quá trình lĩnh hội tri thức. Ngay lúc đó, đã có nhiều nhà khoa học nhà giáo dục đã bỏ công sức nghiên cứu tìm kiếm những hướng đi mới trong phương pháp giáo dục. Nhiều công trình nghiên cứu đã được công bố và bước đầu đem lại những hiệu quả đáng kể trong công cuộc đổi mới phương pháp dạy học, chuyển từ lối dạy học thụ động sang lối dạy học tích cực, trong đó phải kể đến như: - Phát triển tư duy và rèn luyện các hoạt động trí tuệ. - Rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Trang 1 Luận văn tốt nghiệp 2013 - Sử dụng đa phương tiện để giải quyết vấn đề minh họa cho HS tìm tòi từ tình huống, nghiên cứu phát hiện vấn đề. - Tăng cường học tập cá thể phối hợp với hoạt động tương tác, hoạt động theo nhóm. - Tăng cường các hoạt động hỗ trợ, tự học, chuyên đề, hội thảo báo cáo, thực hành… Nhìn chung tư tưởng chủ đạo của việc đổi mới phương pháp dạy học là tập trung vào các hoạt động của HS, HS tự nghiên cứu tìm tòi khám phá và tự phát hiện ra kiến thức mới, trên cơ sở từ nền tảng kiến thức đã học dưới sự hướng dẫn của GV. Thông qua các mô hình tổ chức dạy học, HS có thể tự làm chủ được kiến thức, rèn luyện khả năng làm việc độc lập, làm việc nhóm, năng động tự tin hơn, từ đó làm tăng cường mối quan hệ giữa các thành viên trong lớp và dễ dàng hòa nhập với cộng đồng. Trong những phương pháp dạy học mới được nghiên cứu có hệ thống và đề xuất, thì phương pháp dạy học khám phá được nhiều GV quan tâm và nghiên cứu. Hơn nữa, phương pháp dạy học khám phá còn là đề tài luận văn tốt nghiệp của nhiều sinh viên học viên và nghiên cứu sinh của các trường đại học. Trong số đó có những đề tài mang tính khả thi trong việc vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào dạy học một số nội dung cụ thể của sách giáo khoa hiện nay như: - Vận dụng phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn trong dạy học bất đẳng thức ở trường trung học phổ thông (Đặng Khắc Quan, luận văn thạc sĩ, đại học Thái Nguyên). - Vận dụng phương pháp dạy học khám phá chương phương pháp tọa độ trong mặt phẳng lớp 10 (La Chí Thiện, sinh viên lớp sư phạm Toán – Tin K33, luận văn tốt nghiệp đại học Cần Thơ). - Vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào dạy học một số khái niệm liên quan đến véctơ (Hồng Thị Thu Nga, sinh viên lớp sư phạm Toán – Tin K33, luận văn tốt nghiệp đại học Cần Thơ). - Dạy học khám phá các yếu tố hình học trong toán lớp 3 (Mai Trần Thảo Nguyên, sinh viên lớp sư phạm Tiểu học 01 K33, luận văn tốt nghiệp đại học Cần Thơ)… Trang 2 Luận văn tốt nghiệp 2013 Đối với môn toán, ngoài những nội dung quan trọng được nghiên cứu đã kể trên, thì lý thuyết giới hạn cũng là một kiến thức khá quan trọng trong chương trình toán phổ thông và đây cũng là nguồn gốc của toán giải tích sau này. Bởi tính trù tượng của nó nên chưa có nhiều đề tài nghiên cứu việc vận dụng phương pháp dạy học khám phá cho kiến thức này. Mặt khác, việc triển khai giảng dạy bằng phương pháp thuyết trình truyền thống đối với lý thuyết giới hạn, gây ra trở ngại và gặp rất nhiều khó khăn đối với GV cũng như sự khó hiểu đối với HS. Xuất phát từ những lý do trên tôi chọn đề tài: “Vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 - nâng cao”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu những quan niệm, những khái niệm, những lý thuyết về dạy học khám phá. Nghiên cứu các mô hình dạy học khám phá và các vận dụng của nó trong chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Phân tích và làm sáng tỏ tính cơ sở lý luận của phương pháp dạy học khám phá. Phân tích một số mô hình dạy học mang tính khám phá. Nghiên cứu nội dung chương trình sách giáo khoa và vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào một số nội dung cụ thể chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao. Nghiên cứu thực tế việc vận dụng phương pháp dạy học khám phá ở trường trung học phổ thông (THPT). Thực nghiệm sư phạm để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của đề tài. 4. Đối tượng nghiên cứu Cách triển khai và vận dụng hợp lý phương pháp dạy học khám phá vào dạy học từng nội dung khác nhau trong chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao. 5. Giả thiết khoa học Nếu triển khai và vận dụng hợp lý phương pháp dạy học khám phá chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao, HS sẽ nắm vững kiến thức giới hạn một cách sâu sắc và chặt chẽ hơn. Qua đó sẽ rèn luyện cho HS tính tích cực, chủ động sáng tạo, phát Trang 3 Luận văn tốt nghiệp 2013 huy tối đa khả năng tư duy trong học tập. Phát triển trí tuệ, nâng cao chất lượng dạy và học ở trường phổ thông. 6. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu các tài liệu, sách báo, tạp chí, giáo trình liên quan đến đề tài, nhằm làm sáng tỏ tính ưu việt của phương pháp dạy học khám phá. Phương pháp quan sát điều tra: Tiến hành dự giờ, trao đổi tham khảo ý kiến của những GV có nhiều kinh nghiệm giảng dạy. Phát phiếu thăm dò, tìm hiểu thực tiễn việc vận dụng phương pháp dạy học khám phá cũng như thực tiễn giảng dạy chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao ở trường phổ thông. Thực nghiệm sư phạm: Thực nghiệm giảng dạy ở trường THPT nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của đề tài. 7. Cấu trúc luận văn Phần mở đầu Phần nội dung Chương 1: Cơ sở lí luận của phương pháp dạy học khám phá Chương 2: Vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào dạy học chương giới hạn Đại Số và Giải Tích 11 – nâng cao Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Kết luận Tài liệu tham khảo Trang 4 Luận văn tốt nghiệp 2013 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ 1.1. Dạy học khám phá – một phương pháp dạy học tích cực 1.1.1. Thế nào là dạy học khám phá Việc học tập khám phá xảy ra khi các cá nhân học sinh (HS) phải sử dụng quá trình tư duy phát hiện ra điều gì đó có ý nghĩa cho bản thân HS. Nội dung dạy học cần được dấu đi và công việc của HS là phải tự tìm hiểu và khám phá ra điều cần được học. Để đạt được những nội dung cần học thì HS phải kết hợp quan sát và rút ra kết luận, thực hiện làm rõ ý nghĩa số liệu, tạo ra một sự hiểu biết mới mà HS chưa từng biết. Cho nên để đạt được mục đích dạy học, thì công việc của giáo viên (GV) là phải sắp đặt một môi trường học tập hoặc những điều kiện nhằm cung cấp những tình huống có vấn đề, từ đó mà HS có thể sử dụng những quá trình tư duy để phát hiện ra một ý nghĩa của một sự việc, hay một kiến thức mới nào đó cho bản thân HS. Môi trường học tập được tạo ra trong đó HS là những người tham gia tích cực trong quá trình học. Như vậy dạy học khám phá (DHKP) có thể được định nghĩa ngắn gọn như sau: - DHKP là một phương pháp dạy học khuyến khích HS đưa ra câu hỏi và tự tìm ra câu trả lời, hay rút ra những nguyên tắc từ những ví dụ hay kinh nghiệm thực tiễn. - DHKP có thể định nghĩa như một tình huống học tập trong đó nội dung chính cần được học tập không được giới thiệu trước mà phải tự khám phá bởi HS, làm cho HS là người tham gia tích cực trong quá trình học. Để đạt được những yêu cầu như vậy thì người học cần có một số kĩ năng như: quan sát, phân loại, phân tích, tiên đoán, mô tả, khái quát hóa, luận ra, hình thành giả thuyết, thiết kế thí nghiệm, phân tích dữ liệu… Như vậy ta có thể thấy trong DHKP đòi hỏi rất nhiều khả năng hoạt động học tập của HS. Đối với GV chỉ làm vai trò người tổ chức, hướng dẫn hoạt động, định hướng phát triển tư duy cho HS chứ không truyền thụ trực tiếp nội dung kiến thức cần dạy. Trang 5 Luận văn tốt nghiệp 2013 1.1.2. Đặc điểm của dạy học khám phá Xét về phương diện tổ chức hoạt động học tập theo quan điểm của Bicknell – Holmes and Hoffman (2000), dạy học khám phá có ba đặc điểm sau đây: - Khảo sát và giải quyết vấn đề để hình thành, khái quát hóa kiến thức. Thông qua việc khảo sát và giải quyết vấn đề, HS có vai trò tích cực tạo ra kiến thức. Thay cho việc chỉ lắng nghe bài giảng, HS có cơ hội vận dụng các kĩ năng khác nhau trong các hoạt động. HS chính là người làm chủ việc học chứ không phải thầy giáo. - HS thu hút vào hoạt động, hoạt động dựa trên sự hứng thú và ở đó HS có thể xác định được trình tự và thời gian. Đặc điểm này khuyến khích HS học tập theo nhịp độ riêng của mình. Học tập không phải là một tiến trình cứng nhắc không thay đổi được. Đặc điểm này giúp HS có động cơ và làm chủ việc học của mình. - Hoạt động khuyến khích việc liên kết kiến thức mới vào vốn kiến thức của người học. Đặc điểm này làm dựa trên nguyên tắc là sử dụng kiến thức mà HS làm cơ sở cho việc xây dựng kiến thức mới. Trong DHKP, HS luôn luôn đặt trong những tình huống sao cho từ kiến thức vốn có của mình các em có thể mở rộng hay phát hiện ra những kiến thức mới. Từ ba đặc điểm trên ta thấy rằng DHKP có 5 điểm khác biệt với phương pháp dạy học truyền thống là: người học tích cực chứ không thụ động, việc học tập có quá trình chứ không là nội dung, thất bại là quan trọng, phản hồi là cần thiết và sự hiểu biết sâu hơn. [9, tr.25] Xét về phương diện thái độ học tập, theo quan điểm của M.D Sviniki (1998) DHKP có 3 đặc điểm sau: - Học tập tích cực. Người học là người tham gia tích cực trong quá trình học tập. Khi HS là người tham gia tích cực, HS sẽ tập trung chú ý cao hơn trong quá trình học tập của mình, việc học tập của HS sẽ mang ý nghĩa hơn. Trang 6 Luận văn tốt nghiệp 2013 Các hoạt động nhằm tập trung chú ý của HS vào những tư tưởng then chốt mà các em được nhận xét, các hoạt động đó gắn liền với việc làm rõ khái niệm hay quy trình của bài học chứ không phải để HS học tập tích cực. HS được thu hút vào việc khám phá để tạo ra nguồn tri thức mới bởi những hoạt động mà GV tạo ra. Nhờ việc tham gia tích cực trong quá trình tìm kiếm tri thức mới, HS có cơ hội thực hiện các quá trình xử lý thông tin một cách sâu sắc hơn để đáp ứng được yêu cầu mà trong quá trình hoạt động học tập đã đề ra. Qua đó, HS sẽ tái hiện lại những kiến thức vốn có trước đó, từ đó có sự tác động tích cực đến quá trình tư duy cũng như đến quá trình ghi nhớ kiến thức. Ngoài ra, qua quá trình thu nhặt lại những kiến thức trước kia, sau khi việc xử lý thông tin đã xảy ra sẽ tạo nên sự gắn kết giữa tri thức cũ và tri thức mới, từ đó giúp HS nhớ lâu và sâu sắc hơn. Học tập khám phá giúp HS nhận được phản hồi sớm về hiểu biết của mình. Trong quá trình học tập không phải mọi tri thức được truyền đạt từ GV là HS điều nắm vững hết. Có thể ở mỗi HS sẽ xuất hiện những lỗ hổng kiến thức hay sự nhầm lẫn kiến thức mà bản thân HS cũng khó nhận ra được. Vì vậy nếu môi trường học tập được tạo ra mà ở đó HS chủ động học tập, năng động trong việc tìm kiếm tri thức, tự do phát biểu những ý kiến của mình thì việc nhận ra những lỗ hổng kiến thức là hết sức dễ dàng. Từ nhiều nguồn kiến thức đóng góp để xây dựng bài học của nhiều người, HS có thể chấp vá lại những lỗ hổng kiến thức mà mình đã mắc phải và qua đó tự điều chỉnh kiến thức ở bản thân HS. Hơn nữa, qua việc tổ chức DHKP, GV dễ dàng phát hiện ra năng lực học tập thực sự của HS và sẽ có những điều chỉnh kịp thời để đạt được mục tiêu dạy học. Học trong môi trường tích cực làm cho HS có sự “ghi nhớ có tình tiết”. Điều đó có nghĩa là việc ghi nhớ kiến thức sẽ gắn liền với một sự kiện nào đó, từ đó dễ dàng tái tạo lại kiến thức. DHKP gợi động cơ học tập cho HS. Trong khâu tổ chức DHKP thì những hoạt động được tạo ra là làm khơi gợi tính tò mò của HS. Để thỏa mãn tính tò mò đó thì HS phải đi tìm kiếm những điều còn ẩn dấu đi và từ đó tạo ra động cơ học tập tích cực hơn. Trang 7 Luận văn tốt nghiệp 2013 - Học tập có ý nghĩa. DHKP có nhiều ý nghĩa, vì nó tận dụng sự liên tưởng của bản thân HS như là cơ sở của sự hiểu biết. Trong DHKP, HS phải sử dụng ngôn ngữ riêng của mình để diễn tả những điều mình phát hiện. Từ đó sẽ có sự liên kết kiến thức mới với hệ thống kiến thức vốn có của mình, do đó giúp HS có thể huy động lại kiến thức khi cần. Trong DHKP thì mỗi vấn đề được đặt ra điều có tác động đến suy nghĩ và tư duy của HS. Những kiến thức hiện có của HS có thể là sự hiểu sai lệch hay bị nhầm lẫn nào đó, thì sẽ có cơ hội điều chỉnh và làm cho nó tương thích với điều mà HS đang theo dõi và tiếp nhận nhờ vào môi trường học tập. DHKP có tính cụ thể và thông tin rõ ràng hơn. Hầu hết các nhiệm vụ khám phá được dựa trên các bài toán thực, tình huống thực. Các kiến thức được trình bày trong một bối cảnh gắn liền với việc sử dụng nó, từ đó giúp HS dễ dàng hiểu được kiến thức, dễ nhận ra cách sử dụng và thấy được giá trị của kiến thức đối với bản thân HS. DHKP khuyến khích người học tự nêu lên câu hỏi và tự tìm cách trả lời câu hỏi, từ đó giúp HS tự tin hơn khi gặp các vấn đề cần giải quyết. - Thay đổi niềm tin và thái độ. DHKP sẽ tạo cho HS niềm tin rằng những tri thức có được là do chính bản thân HS đã tự tìm ra chứ không phải nhận từ GV. HS tham gia vào quá trình học tập thông qua các mô hình thiết kế của GV sẽ giống như hành động của một nhà khoa học. HS có dịp trải qua quá trình quan sát, thử sai, hình thành giả thuyết, kiểm chứng giả thuyết… Từ đó HS sẽ thấy rằng khoa học là một quá trình chứ không phải là tập hợp rời rạt của các kiến thức. DHKP đặt nhiều trách nhiệm về học tập hơn cho HS. [9, tr.25] 1.1.3. Ưu điểm của dạy học khám phá Từ những đặc điểm nổi bật của phương pháp DHKP ta thấy được những ưu điểm sau: - Thúc đẩy việc phát triển tư duy, vì trong quá trình khám phá đòi hỏi người học phải đánh giá, phải có sự suy xét, phân tích tổng hợp. - Phát triển động lực bên trong hơn là bên ngoài, vì khi đạt được một kết quả Trang 8 Luận văn tốt nghiệp 2013 nào đó trong quá trình học tập, người học cảm thấy thỏa mãn với những gì mình đã làm và sẽ có những đòi hỏi hướng tới những công việc khó hơn, đó chính là động lực bên trong. - Người học học được cách khám phá và phát triển trí nhớ của bản thân. Cách duy nhất mà người học học được các kỹ thuật khám phá đó là họ phải có cơ hội để khám phá. Thông qua khám phá người học dần dần sẽ học được cách tổ chức và thực hiện các nghiên cứu của mình. - Phát triển trí nhớ của người học, bởi trong khám phá người học phải tự tìm hiểu, tức là phải tự huy động kinh nghiệm của bản thân và vốn kiến thức đã có để nắm bắt vấn đề đang học. Kết quả là các em sẽ hiểu được vấn đề, mối quan hệ giữa các vấn đề mới với các kiến thức có trước và do đó sẽ nhớ bài lâu hơn, thậm chí có thể tái hiện lại kiến thức khi có những thông tin liên quan. Ngoài ra, các nhà giáo dục cho rằng phương pháp DHKP còn thể hiện những điểm mạnh sau: - Giải quyết thành công các vấn đề là động cơ trí tuệ kích thích trực tiếp lòng ham mê học tập của HS. Ðó chính là động lực của quá trình dạy học. - Hợp tác với bạn trong quá trình học tập, tự đánh giá, tự điều chỉnh vốn tri thức của bản thân là cơ sở hình thành phương pháp tự học. Ðó chính là động lực thúc đẩy sự phát triển bền vững của mỗi cá nhân trong cuộc sống. - Giải quyết các vấn đề nhỏ vừa sức của HS được tổ chức thường xuyên trong quá trình học tập, là phương thức để HS tiếp cận với kiểu dạy học hình thành và giải quyết các vấn đề có nội dung khái quát rộng hơn. - Ðối thoại trò - trò, trò - thầy đã tạo ra bầu không khí học tập sôi nổi, tích cực và góp phần hình thành mối quan hệ giao tiếp trong cộng đồng xã hội. 1.1.4. Khuyết điểm của dạy học khám phá Ngoài những ưu điểm nổi bật ra thì phương pháp DHKP cũng bộc lộ những hạn chế nhất định: - HS thực hiện các hoạt động khám phá đòi hỏi phải mất nhiều thời gian, nên tốc độ của quá trình dạy học tương đối chậm, không phải mọi chủ đề đều áp dụng được. Trang 9 Luận văn tốt nghiệp 2013 - Phụ thuộc rất nhiều vào kinh nghiệm và năng lực của HS. Nếu GV không nắm vững năng lực của HS và nhiều công phu trong công tác chuẩn bị thì việc tổ chức dạy học khám phá sẽ kém hiệu quả. 1.2. Cấu trúc của dạy học khám phá 1.2.1. Cấu trúc của dạy học khám phá GV nêu vấn đề học tập Dạy học khám phá HS hợp tác giải quyết vấn đề Hình 1.1: Cấu trúc của dạy học khám phá Thực chất dạy học khám phá là một phương pháp hoạt động thống nhất giữa thầy với trò đã giải quyết vấn đề học tập phát sinh trong nội dung của tiết học. 1.2.2. Đặc trưng của dạy học khám phá Trong DHKP HS đóng vai trò trung tâm trong việc khám phá kiến thức mới, GV đóng vai trò hướng dẫn, hỗ trợ HS chiếm lĩnh kiến thức mới. GV chỉ đạo các hoạt động nhận thức của HS như: định hướng phát triển tư duy cho HS, lựa chọn nội dung của vấn đề và đảm bảo tính vừa sức với HS. Về nội dung của vấn đề học tập (VDHT) phải phù hợp với nội dung và tiến trình của bài học. Đó có thể là vấn đề GV sắp đặt trước để HS tìm hiểu bài hoặc là vấn đề thắc mắc liên quan của HS trong tiến trình dạy học. Về hình thức, VDHT có thể là một câu hỏi thuần túy bằng lời sau khi GV giảng bài (sau khi các em quan sát trực quan, sau khi các em tìm hiểu tài liệu…) hoặc một yêu cầu tìm kiếm giải đáp một câu đố… Tất nhiên là vấn đề đưa ra không phải quá khó để HS không thể giải được và cũng không phải quá dễ dàng tới mức HS không cần tư duy, trao đổi với bạn bè. GV có thể tổ chức cho HS làm việc theo nhóm để HS học hỏi lẫn nhau, cùng nhau khám phá. Bên cạnh đó có thể sử dụng các đồ dùng trực quan để hỗ trợ HS… HS tiếp thu kiến thức một cách chủ động thông qua con đường nhận thức: Từ vốn kiến thức đã biết, HS dự đoán, kiểm nghiệm xem đúng hay sai để điều chỉnh và từ đó rút ra tri thức mới. Các em hiểu rõ nguyên nhân vì đâu có kiến thức mới và sắp xếp, Trang 10 Luận văn tốt nghiệp 2013 hệ thống hóa kiến thức vừa tiếp thu vào nền tri thức của bản thân. Nhờ vào khả năng tự điều chỉnh nhận thức, góp phần tăng cường tính mềm dẻo trong tư duy và năng lực tự học của HS. Đây cũng là nhân tố quyết định sự phát triển bản thân HS. Trong tiết học tổ chức theo phương pháp khám phá, HS hoạt động tích cực, làm cho không khí lớp học thêm phần sôi nổi, sinh động. Dù kết quả khám phá thành công hay thất bại thì thái độ học tập, tinh thần cầu tiến, nhu cầu học hỏi và sự tự tin của HS cũng được nâng cao thông qua cách làm việc tự giác của HS. 1.2.3. Những điều kiện để thực hiện phương pháp dạy học khám phá Việc áp dụng DHKP đòi hỏi các điều kiện sau: HS phải có những kiến thức kỹ năng cần thiết để thực hiện các hoạt động khám phá do GV tổ chức. Sự hướng dẫn của GV trong mỗi hoạt động phải ở mức cần thiết không quá ít không quá nhiều, đảm bảo cho HS phải hiểu chính xác mình phải làm gì trong mỗi hoạt động khám phá. Muốn vậy, GV phải hiểu rõ khả năng HS của mình. Hoạt động khám phá phải được GV giám sát trong quá trình HS thực hiện. GV cần chuẩn bị một số câu hỏi gợi mở từng bước để giúp HS tự đi tới mục tiêu của hoạt động. Nếu là hoạt động tương đối dài, có thể từng chặng yêu cầu một vài nhóm HS cho biết kết quả tìm tòi của mình. 1.2.4. Các kiểu dạy học khám phá Để tổ chức DHKP đạt hiệu quả cao, đòi hỏi GV phải linh hoạt thay đổi từng kiểu DHKP sao cho phù hợp với năng lực của HS và phù hợp với điều kiện thực tế của lớp học. Theo giáo trình “Xu hướng dạy học không truyền thống” của PGS.TS. Nguyễn Phú Lộc thì DHKP có các kiểu sau: Nguồn câu hỏi hay Kiểu 1 Kiểu 2 Kiểu 3 Thầy giáo Thầy giáo HS Thầy giáo Học sinh Học sinh vấn đề Nguồn câu trả lời cho câu hỏi hay vấn đề Bảng 1.1 Các kiểu dạy học khám phá Trang 11 Luận văn tốt nghiệp 2013 Nguồn câu hỏi cần được trả lời hay vấn đề cần được giải quyết có thể được đặt ra từ GV hay HS. Nguồn câu trả lời hay phương pháp trả lời các vấn đề đã đặt ra có thể từ GV hay HS. - Kiểu 1: được gọi là kiểu dạy học khám phá có hướng dẫn: GV sẽ là người đưa ra vấn đề, hướng dẫn HS tìm cách giải quyết vấn đề và GV là người đưa ra đáp án để HS đối chứng. - Kiểu 2: được gọi là kiểu dạy học khám phá hỗ trợ: GV đưa ra vấn đề và gợi ý để HS giải quyết vấn đề, tìm ra đáp án. - Kiểu 3: được gọi là kiểu dạy học khám phá tự do: HS là người tự đặt ra câu hỏi và tự giải quyết vấn đề. 1.3. Phương pháp tổ chức dạy học khám phá Nếu vận dụng phương pháp DHKP trong dạy học thì đòi hỏi người GV phải bỏ nhiều công sức nghiên cứu tài liệu và nắm rõ năng lực của HS, xác định đúng mục đích, vấn đề cần dạy, sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học. Để viêc tổ chức dạy học đạt được hiệu quả cao, chúng ta cần chú ý một số điểm sau đây. 1.3.1. Xác định mục đích Ta cần xác định một số vấn đề sau: Về nội dung: - Xác định nội dung kiến thức mới là gì? - Tại sao lựa chọn vấn đề này mà không lựa chọn vấn đề khác có trong bài giảng? - Vấn đề lựa chọn liệu khả năng HS có thể tự khám phá được không? Về phát triển tư duy: GV định hướng các hoạt động tư duy đặc trưng cần thiết ở HS là gì trong quá trình giải quyết vấn đề? Các hoạt động tư duy bao gồm hoạt động phân tích, tổng hợp và so sánh, trừu tượng và khái quát hoặc là phán đoán… (Ðịnh hướng phát triển tư duy cho HS chính là ưu việt của DHKP đạt được so với các phương pháp dạy học khác). Trang 12 Tải về bản full