Bàn Về Chữ KHỞI Năm Nhâm Dần 2022! - Trường Đại Học Ngoại Ngữ

PGS. TS. Phạm Ngọc Hàm

Khoa NN&VH Trung Quốc

Một mùa xuân sắp đến, khi những làn gió lạnh cuối đông thoảng qua cũng chính là lúc chồi non trên cành e ấp, nụ đào chúm chím môi son, cánh én chao nghiêng nâng tiếng hót vút cao chào xuân mới. Xuân sang, vạn vật hồi sinh, muôn người hứng khởi. Nhâm Dần (2022) bất chấp trở ngại Covid, vượt thời gian trở về gõ cửa ngôi nhà chung ULIS: Năm mới, vận hội mới, khí thế mới với sức mạnh “Chúa sơn lâm” và niềm tin “Mọi người, mọi nhà mạnh như mãnh hổ, vượt mọi khó khăn, thành công mỹ mãn”. Hiệu trưởng Nhà trường đã chọn một chữ KHỞI起 vừa làm món quà tinh thần quý giá thân tặng tới toàn thể Ban lãnh đạo, giáo viên, cán bộ công nhân và các em học sinh sinh viên, đồng thời cũng là thông điệp, là lời kêu gọi đại gia đình ULIS vươn lên, chiếm lĩnh đỉnh cao mới trên con đường chinh phục trí tuệ và tài năng. Khởi đầu năm mới với bao niềm hứng khởi, hứa hẹn những gì đã có sẽ ngày càng tỏa sáng, những gì còn ấp ủ sẽ đơm chồi, khởi sắc khoe hương. Đại gia đình ULIS cùng đồng khởi tiến quân trong âm vang đại nhạc hội, hướng tới tương lai hoa thơm chen lá, trái ngọt đầy cành.

Cổ nhân có câu, nhất niên chi kế tại ư xuân. “Kế” ở đây vừa có nghĩa là kế sách, những dự định sẽ hoàn thành trong năm, vừa có nghĩa là những điều tốt lành, may mắn, ước muốn trong một năm đều nhen nhóm từ mùa xuân để rồi ngày càng rạng rỡ như nắng hạ, vàng tươi như sắc thu. Chặng đường mới 365 ngày đêm tất cả đều quyết định bởi sự khởi đầu suôn sẻ của mùa xuân.

Theo Thuyết văn, 起 khởi là một chữ hình thanh, gồm走 tẩu (di động về phía trước) đóng vai trò biểu ý, kết hợp với 巳 tị biểu âm hợp thành. Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu như Quế Phức Nghĩa (桂馥義) trong các công trình nghiên cứu như Ngọc thiên – Nhạc chí (玉篇- 樂志) đã chứng minh rằng, 巳 tị  cũng có nghĩa là khởi (vùng dậy). Trong Bạch hổ thông- ngũ hành thiên (白虎通-五行篇), tác giả giải thích rằng: Mặt trời xuất hiện ở địa chi thứ 6 (tị), tị có nghĩa là vạn vật nhất định sẽ thức dậy. Do đó, trong chữ 起khởi, thành tố巳 tị vừa có giá trị biểu nghĩa, vừa có giá trị biểu âm và chữ 起khởi là chữ hội ý kiêm hình thanh. Cuốn Hán ngữ đại tự điển đã thu thập được 36 nghĩa của chữ 起 khởi, trong đó có tới 31 nghĩa thực có liên quan đến nghĩa gốc là từ tư thế nằm chuyển thành tư thế ngồi (由躺而坐 do thảng nhi tọa). Từ đó,  起 khởi phát triển thành các nghĩa phái sinh như dỏng lên, vùng dậy, thức giấc/ ngủ dậy, bay lên, nổi lên, nhô lên, dấy lên, mở đầu, xuất phát, kiến tạo, đề bạt…, đều rất gần với nghĩa gốc.

Ngoài cách lí giải trên, có một số học giả căn cứ vào tính chất biểu ý của 巳 tị để phán đoán nghĩa của起 khởi. 巳 tị vốn là một chữ tượng hình, hình dạng của巳 tị trong giáp cốt văn rất giống hình hài thai nhi hình thành và đang lớn dần trong lòng mẹ. Từ đó, 巳 tị phát triển thành nghĩa chỉ sự khởi đầu và trưởng thành. Vì vậy, có thể hiểu rằng,  起 khởi là một chữ hội ý, gồm 走 tẩu và 巳 tị hợp thành, trong đó, 走 tẩu nghĩa là di chuyển về phía trước, 巳 tị là biểu tượng của thai nhi buổi ban đầu, cũng là sự khởi đầu một chu kỳ hình thành và phát triển của một con người. Trong các bộ tự điển và từ điển tiếng Hán hiện nay đều chú giải nghĩa đầu tiên của chữ 起 khởi là chuyển đổi tư thế từ nằm sang ngồi, từ tư thế ngồi sang đứng. Với tư thế đó, con người mới có thể di chuyển được. Tính chất biểu ý cũng như quá trình phát triển nghĩa liên tưởng của 起 khởi đã thể hiện bản chất của loài người trong quá trình hình thành và phát triển, từ lúc phôi thai đến khi hoàn thiện, đồng thời cũng thể hiện quy luật phát triển của con người và xã hội loài người luôn đi lên chinh phục tầm cao mới. Ngạn ngữ tiếng Hán có câu: 人往高处走水往低处流 (con người luôn bước lên cao, cũng như nước luôn chảy vào chỗ trũng). Quy luật xã hội phù hợp với lẽ tự nhiên đó đã thôi thúc con người luôn phấn đấu vươn lên, không quản ngại khó khăn gian khổ. Mỗi một chặng đường, mỗi một đỉnh cao đều đòi hỏi một sự khởi đầu mới và cuộc đời là một chuỗi dài bất tận những khởi đầu của bất tận những tầm cao!

Nhiều cuốn từ điển như Tân hiện đại Hán ngữ từ điển của Vương Đồng Ức, Từ điển quy phạm tiếng Hán hiện đại của Lý Bảo Gia, Đường Chí Siêu lại cho rằng, chữ 起 khởi là chữ hình thanh, gồm 走 tẩu (di chuyển về phía trước) biểu nghĩa và 己kỉ biểu âm hợp thành. Chữ己kỉ theo cách giải thích trong Thuyết văn là biểu tượng cho sự vật nhường nhịn hoặc né tránh đã thu mình lại. Cao Hanh trong cuốn Văn tự hình nghĩa học khái luận (Khái quát về quan hệ hình và nghĩa trong văn tự) cũng có cùng quan điểm. Ông còn giải thích thêm, 己kỉ và 戊mậu đều ở vị trí trung tâm trong thập can, thuộc hành thổ, trên và dưới đều có 4 can khác, nên cần thu mình lại. Do đó, trong quan hệ hình âm và nghĩa với 走 tẩu để tạo thành chữ 起 khởi, 己kỉ chỉ đóng vai trò biểu âm.

Xét về mặt từ vựng, 起 khởi trong tiếng Hán là một từ đa nghĩa, từ nghĩa gốc là chuyển đổi tư thế từ thấp lên cao, chuẩn bị cho một hành trình, chuyển thành nghĩa là sự khởi đầu, xây dựng, vùng dậy, vươn lên… 起 khởi còn đóng vai trò là từ tố cấu tạo từ. Cuốn Từ điển quy phạm tiếng Hán hiện đại thu thập được 73 từ ghép song âm tiết mở đầu bằng khởi, như khởi bút, khởi động, khởi điểm, khởi nguyên, khởi hành, khởi vận… và 37 từ có khởi đứng sau, như quật khởi, hưng khởi, phấn khởi, đột khởi, hoán khởi… Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê (2020) giải thích rằng, khởi là bắt đầu, mở đầu một công việc gì. Cuốn từ điển này thu thập được 23 từ ghép mở đầu bằng khởi, như khởi công, khởi đầu, khởi động, khởi nghiệp, khởi nguồn, khởi phát, khởi thủy, khởi thảo, khởi tranh…, trong đó, đại bộ phận là từ gốc Hán. Có thể thấy, 起 khởi với tư cách là từ đơn hay thành tố tạo từ ghép thì nghĩa phần lớn đều mang tính tích cực, thể hiện sự mở đầu và đi lên.

Tâm nguyện của thầy Hiệu trưởng trong năm mới Nhâm Dần 2022 là, toàn thể các thành viên trong đại gia đình ULIS đoàn kết một lòng, đón chào năm mới với niềm tin mới, hứng khởi mới, sức sống mới, hành động mới thể hiện ngay từ thời khắc khởi đầu xuân mới, để rồi gặt hái thật nhiều thành công mới. Chữ 起 khởi mà Thầy lựa chọn chính là lời khích lệ đại gia đình ULIS sau những ngày vui Tết đón Xuân lại cùng đồng khởi tiến quân trên chặng đường xây dựng Nhà trường tiến bộ toàn diện trong vận hội mới do Nhâm Dần mang lại.

Hòa trong gió mới, muôn khúc hát về mùa xuân bất tận đang âm vang như thôi thúc gót sen hồng của chúa xuân. Năm cũ khép lại, năm mới mở ra, ULIS đang dang rộng vòng tay đón xuân hồng. Trước thềm năm mới, nguyện cầu toàn thể cán bộ lãnh đạo, thầy cô giáo, cán bộ công nhân viên, các em học sinh sinh viên năm mới Nhân Dần như chồi xuân tràn trề nhựa sống, vươn lên giữa không gian đầy nắng ấm và gió mát, chiếm lĩnh đỉnh cao về vật chất và tinh thần. Nhâm Dần 2022 an lành, thịnh vượng, ngập tràn niềm vui đang chào đón chúng ta.

Nhân hứng xin khởi bút đôi vần, gửi tới đại gia đình ULIS:

Nhâm Dần đang gõ cửa, Mang xuân đến muôn nhà.

Đôi môi hồng hớn hở, Hòa nhịp khúc hoan ca.

Chúa sơn lâm là ta, Đi đầu đoàn xung trận.

Dẹp tan loài Covid, Chính nghĩa thắng gian tà.

Sâm thủy viên soi tỏa, Đường ta đi ngàn hoa.

Nức lòng đại nhạc hội, Xuân âm vang chan hòa.

ULIS quốc tế ngữ, Kết nối mọi nẻo xa.

Ngày xuân đi hái lộc, Ươm mầm xuân bốn mùa.

Chồi xuân thành lá biếc, Trái chen cành cùng hoa.

ULIS đoàn quân tiến, Hơn hẳn những xuân qua!

                                                                            28 tháng Chạp, Tân Sửu

Phạm Ngọc Hàm